1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15   16
17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30   31
Elke dag in het verleden gebeurde er in Arnhem wel iets opmerkelijks.

1 december 1744 (dinsdag)
Opening Dorthmond’s Weduwenhuis

Op deze dag in 1744 werd aan de Beekstraat het Dorthmonds Weduwenhuis (Van Dortmonds Weduwenhuis) in gebruik genomen. Vijf jaar eerder had de timmerman Arent van Dorthmond per testament bepaald dat zijn huis daarvoor werd ingericht. Het was in eerste instantie bestemd voor weduwen van leden van het timmermansgilde St. Joseph. Tien vrouwen vonden er onderdak, waarvan vier ook nog eens een financiële ondersteuning ontvingen. In de literatuur (Arendsen, 2012) komt soms naar voren dat het huis alleen onderdak bood aan die vier. Het Arnhemse Adresboek van 1860 vermeldt dat er tien vrouwen woonden.
In de Tweede Wereldoorlog werd het huis zo ernstig beschadigd dat de overbuurman in de Beekstraat, het Catharinagasthuis, de zorgfunctie overnam.
Het Dorthmondshuis was niet het enige weduwenhuis in de Beekstraat. Even verderop was er ook nog het Bentincks Weduwenhuis. De stad telde in totaal zeven weduwenhuizen.

Literatuur en bronnen
Arendsen. R., Weduwenhuizen in Arnhem. Utrecht 2012 (onuitgegeven scriptie).

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 46-47.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 286-287.

Schulte- van Wersch, C.J.M., Berends. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-56.

Sigal, M.C., Het Dortmondts Weduwenhuis te Arnhem. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 25 (1922), p. 153-155.
Staats Evers, J.W., Iets over Arnhem naar aanleiding van zijn begrooting over 1848.Arnhem 1848 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 59.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 79-80.

2 december 1944 (zaterdag)
Fall Storch: Duitse leger blaast dijk bij Elden op

Fall Storch’ (Operatie Ooievaar) was de codenaam van het Duitse leger om op 2 december 1944 de Rijndijk bij Elden op te blazen. Door land onder water te zetten, moest een verdere opmars van het geallieerde leger vanuit de Betuwe voorkomen worden en werd geprobeerd om het Duitse Rijnfront intact te houden.

De Duitse genie blies een groot gat in de Drielsedijk bij het dijkmagazijn ter hoogte van de spoorbrug Arnhem-Nijmegen. Een tweede explosie bij de Griftdijk ten zuiden van Elden moest er voor zorgen dat het water de hele Overbetuwe instroomde. Dat gebeurde vanaf 17.00 uur die zaterdag. Heel het gebied tussen de Rijn en de Waal, tot aan Tiel toe, kwam onder water te staan.
Het plan had een tijdelijk succes: de geallieerden moesten het Waalbruggehoofd bij Nijmegen opgeven.

Literatuur
Hemmen, F. van, Ooievaar brengt Zondvloed. De onderwaterzetting van de Betuwe december 1944 – maart 1945. Kesteren 1995.

3 december 1586 (woensdag)
Prümermolen betaalt salarisverhoging predikanten

3 december 1586 (woensdag)
Prümermolen betaalt salarisverhoging predikanten
Buiten de stadsmuren lagen sinds de middeleeuwen zeven watermolens. Waar nu het kleine watervalletje van de beek in De La Reystraat is, stond een molen die eigendom was van het klooster Prüm. Die abdij had van oudsher, de eerste schriftelijke vermelding van ‘arneym’ staat in hun goederenlijst van 893, bezittingen in en om de stad. Het klooster en de onder hen vallende Eusebiuskerk verpachtten de ‘die Pruemer molle’  aan verschillende eigenaren voor een jaarlijks bedrag van om en de nabij 50 daalders.
Na de Arnhems reformatie in 1579 waren alle katholieke bezittingen het protestantse stadsbestuur een doorn in het oog. Bovendien groeide de protestantse kerkbezoek en kregen de predikanten het drukker. De voorgangers hadden een hoger salaris nodig en daarom bepaalde de schepenen, na overleg met het Hof van Gelre, op woensdag 3 december 1586 dat ‘een verhooging der predikants-traktementen’ betaald werd uit ‘de inkomsten van den Prumenschen molen’.

Literatuur en bronnen
Janssen, G.B., Arnhemse molens en hun geschiedenis. Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), p. 25.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 389

3 december 1622 (zaterdag)
Hij komt, hij komt maar niet in 17^e-eeuws Arnhem

Geen Sinterklaasviering.
In de 17^e en 18^e eeuw kende Arnhem geen godsdienstvrijheid. Het gereformeerde calvinistische geloof, onder de naam Neder-Duits Hervormd, was leidend. Andere godsdienstige richtingen werden, in de beste jaren, gedoogd.
In de eerste helft van de 17^e eeuw was van deze tolerantie helemaal geen sprake. Het Sinterklaasfeest was daar de dupe van. Heiligenverering in wat voor (katholieke) vorm dan ook was verboden. Dat was ‘Paapsche superstitie’, rooms bijgeloof.
Hier moesten de inwoners van de stad wel voortdurend aan herinnerd worden. Zo werd nogmaals in 1622 het bakken van St .Nicolaasgoed (is vooral speculaaspoppen) en het zetten van de schoen verboden. Werd iemand betrapt, dan werd het snoepgoed in beslag genomen.

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem.
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 266.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 34.

4 december 1601 (dinsdag)
Stad koopt veer op de Praets

4 december 1601 (dinsdag)
Stad koopt veer op de Praets
Wat we nu als Praets schrijven, werd eeuwenlang in de bronnen Praest of Prast genoemd. De Praets was een belangrijke plek in de verbinding tussen de Betuwe en de stad, want daar bevond zich ‘het veer op die Praest’.
Volgens middeleeuwse gewoontes waren de veerrechten in bezit gekomen van een kerkelijke instantie, in dit geval in 1287 bij het kapittel van de St. Pieterskerk in Utrecht. Een landeigenaar of wereldlijk bestuurder (graaf) probeerde met schenkingen de kerk (en daarmee de mensen die onder de kerk vielen) aan zich te binden. Verder werd gehoopt dat het begiftigen van het geloof het eigen zielenheil zou versterken.
De bestuurders van de St. Pieterskerk op hun beurt verpachtten de veerrechten. Eerst aan hen gehoorzaamheid verplichte horigen, maar gaandeweg steeds meer aan iedereen die hiervoor een jaarlijks bedrag op tafel wilde leggen.

Arnhem wilde zelf het bezit van de veerrechten, want het veer was de enige rechtstreekse oversteek naar de stad. Maar het stadsbestuur had grotere ambities. Om meer greep te krijgen op de regionale handel met de Betuwe, zou de aanleg van een schipbrug Nijmegen (en Wageningen) flink wat wind uit de zeilen nemen. En zo gebeurde het: in 1601 kocht Arnhem de veerrechten en twee jaar later werd de schipbrug aangelegd.

Literatuur
Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 188-221, p. 176-177.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 438-440.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 24.

Wientjes, R.C.M., Arnhem, Wageningen en het veer op de Praats. In: Bijdragen en Medede(e)lingen Gelre, deel LXXVI (1985), pp. 9-19.

Wientjes, R.C.M., Een heerlijkheid in de bocht. Kaartboek van de polder Meinerswijk bij Arnhem. Zwolle 1995 (Uitgeverij Waanders), pp. 12-14.

5 december 2007 (woensdag)
Talmaplein wordt beschermd stadsgezicht

Op vijf december krijgen het Talmaplein en de omliggende straten wel een heel mooi cadeau. De ‘Patrimoniumbuurt’, zoals deze stadseenheid wordt genoemd, wordt van rijkswege verheven tot beschermd stadsgezicht.
En terecht, zoals ook blijkt uit het straten- en huizenontwerp uit 1916 van architect H. J. Tiemens.
Kronkelende straatjes met in hoogte verspringende cottage-achtige woningen, veel groen met als bekroning het Talmaplein zelf. Een juweel van stadsarchitectuur waarin de rode pannendaken fraai afsteken tegen de steile heuvels van de vroegere Mussenberg. Daarvoor moest wel om het verlaten, maar toen nog niet geruimde, Joodse kerkhof (1858-1866) worden heen gebouwd. Nadat de overledenen allemaal waren overgebracht naar de Joodse begraafplaats op Moscowa werd in 1985 tot ruiming overgegaan.

De ‘Patrimoninumbuurt’ dankt zijn naam aan de protestants-christelijke woningbouwvereniging met die naam. Patrimonium, letterlijk ‘vaderlijk erfdeel’ verwijst naar de vastgoedachtergrond.
Na de Woningwet van 1901 duurde het even voordat de woningbouwverenigingen hun financiën op orde hadden om aan de nieuwe eisen van de wet te voldoen. Ook was de vereniging een voorbeeld van de doorzettende verzuiling. Naast de openbare woningvereniging ‘Volkshuisvesting’ was er ook nog de katholieke woningstichting Eusebius en enkele particulier-liberale verenigingen.

De protestants-christelijke achtergrond is nog goed te herkennen in de straatnamen: allemaal protestanten die voorop gingen in het bestrijden van de armoede en de miserabele arbeidsomstandigheden van die tijd. Ook dan blijft (Syb) Talma de blikvanger. Deze ‘rode dominee’ van de Eusebiuskerk werd in 1908 minister en voerde de ene na de andere sociale wet door.

Literatuur
Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad.  Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), p. 70-72.

Lavooij, W., Gebouwd in Arnhem. Jongere bouwkunst vanaf 1840.  Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), pp. 87-89.

Lavooij, W., De stedelijke ontwikkeling.  Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers). In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw. Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), pp. 14-51, p. 21-22.

Vredenberg, J., Klarendal en het Luthers Hofje. Arnhems eerste volkswijk. Utrecht 2010 (Uitgeverij Matrijs), p. 30-31.

6 december 1834 (zaterdag)
Overlijden Jonas Daniel Meijer

Arnhem heeft enkele geniale kinderen voortgebracht. Nobelprijswinnaar (1902) Hendrik Antoon Lorentz heeft van hen de meeste internationale roem vergaard. De stad mag ook trots zijn als geboorteplaats van Jonas Daniel Meijer. Inderdaad, die van het beroemde plein in Amsterdam waar jaarlijks de Februaristaking van 1941 wordt herdacht.

Arnhem doet het wat bescheidener met de Jonas Daniel Meijerplaats, een deel van de vroegere Kippenmarkt ten noorden van Eusebiuskerk.
Aan die Kippenmarkt zag Jonas Daniel op 15 september 1780 het levenslicht in het huis van zijn vader David Abraham Meijer en moeder Marianne Cohen. Over wat hij van de Kerkhofoproeren tussen 1783 en 1784 rondom zijn huis heeft meegekregen, zwijgen de bronnen.

Hij verbaasde zijn ouders met zijn onstilbare drang naar boeken en kennis en hij kreeg als driejarige een huisleraar, dhr. Brown. Twee dagen na zijn zevende verjaardag werd hij toegelaten tot de Latijnse school, de voorloper van het Arnhemse gymnasium. Hij sloot de school binnen twee jaar af en werd onderscheiden met de hoogste lof en een prijsboek.
Toen zijn vader in 1790 overleed, nam zijn moeder hem mee naar Amsterdam waar ze gingen inwonen bij (groot)vader Cohen aan de Nieuwe Herengracht. Ook daar rees zijn ster en als eerste Joodse advocaat in Nederland was hij belangrijk voor de Joodse emancipatie. Zijn kennis van het recht bezorgde hem behalve een hoogleraarschap in Leiden, talloze (inter)nationale loftuitingen en een plaats in de grondwetscommissie van 1813.

Literatuur

Boekzaal der geleerde waereld, dl. 150, september 1791, p. 320-323. Amsterdam 1791.

Mayer-Hirsch, N., Jonas Daniël Meijer, een vergeten genie. In: Misjpoge, jrg. 8 (1995), nr. 4, p. 113.

Mayer-Hirsch, N., Jonas Daniël Meijer, een vergeten genie. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 16 (1996), nr. 2, p. 75-85.

Nelissen, N., ‘Een Gijmnasium hier ter stede is alleszins gewenscht’. Het Stedelijk Gymnasium te Arnhem, 1816-2016. Zutphen 2021 (Uitgeversmaatschappij Walburg Pers), p. 32-34.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 33.

7 december 1942 (maandag)
Divisiemonument Zeven December, Schaarsbergen

Arnhem was in de 19^e eeuw het ‘Haagje van het oosten’. Veel oud-Indiëgangers, rentenierende plantage-eigenaren of hoge ambtenaren uit Indonesië, betrokken villa’s aan de Velperweg, Utrechtseweg en de singels rondom Arnhem. Een bijzondere groep waren de oud-militairen, KNIL’lers, die in Bronbeek hun levensavond doorbrachten. Over een andere groep ‘Indiëgangers’ die een plek vonden in Arnhem is minder bekend.

Op 6/7 december hield 1942 hield koningin Wilhelmina een toespraak waarin zij de mogelijke verhouding tussen Nederland en Indonesië schetste na het afloop van de Tweede Wereldoorlog. De toespraak op Radio Oranje werd in Europa op 6 december uitgezonden, maar in Indonesië was het inmiddels 7 december precies één jaar na de aanval op Pearl Harbor. De inhoud was bijna revolutionair: na de oorlog was in het Koninkrijk geen plaats  ‘voor verschil van behandeling op grond van ras of landsaard’.

Toen de onafhankelijkheidsstrijd in augustus 1945 losbarstte, werd in 1946 een dienstplichtige legerdivisie in Nederland opgericht die, ook indachtig de woorden van Wilhelmina, rust en orde wilden brengen in Indonesië: de 7 December Divisie. Van de idealistische strekking van de toespraak van Wilhelmina was, door de bloedige strijd die volgde, geen sprake.
Na de onafhankelijkheid van Indonesië ging de divisie met een soms licht aangepaste naam door met verschillende militaire uitzendingen over de hele wereld. De officiële opheffing was in 2004 en de eenheid ging op in de Luchtmobiele Brigade.

Op het terrein van de Oranjekazerne, Clement van Maasdijklaan op Schaarsbergen, staat het monument van de (7 December) Divisie. De gedenkmuur toont een deel van de namen van de 683 divisiesoldaten die het leven lieten tijdens het uitoefenen van ‘waartoe zij geroepen waren’.

Literatur en bronnen
Aggelen, L. van, De Nederlandse Rode Baretten. 11 Luchtmobiele Brigade (Air Assault) ‘7 December’ (1992-2012).
Arnhem 2012 (Uitgeverij White Elephant).

Blessing, M.,  Wilhelmina preekt de revolutie.
In: Historisch Nieuwsblad, jrg. 10 (2013).
Website: https://www.historischnieuwsblad.nl/wilhemina-preekt-de-revolutie, laatst geraadpleegd 7-12-2021.

Website: https://www.7decemberdivisie.nl/, laatst geraadpleegd 7-12-2021.
Website: https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/73/schaarsbergen-divisie-monument, laatst geraadpleegd 7-12-2021.

8 december 1927 (donderdag)
Arnhemse energieprijzen

Als we denken dat de discussie dit jaar over de energieprijzen bijzonder is, dan moeten we eens terug naar 1927. Arnhem had een eigen gasbedrijf, de GEB, met een gasfabriek aan de Westervoortsedijk. Hier werd sinds 1867 kolen (cokes) verbrand en het daarbij vrijkomende gas werd opgeslagen in gashouders en daarna door de stad verspreid. De grote ronde gastanks domineerden jarenlang de skyline van het oosten van de stad.

In de gemeenteraadsvergadering van 8 december 1927 ontspon zich een discussie of de gasfabriek winst mocht maken en waar de eventuele winst naar toe moest: een sluitende begroting of verlaging van de gasprijzen voor de allerarmsten. Liberalen en christendemocraten (Joseph IJsselmuiden) stonden, net als nu, tegenover sociaaldemocraten (Louis Hermans). Het felst was de communist Reinier Brugman.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 8-12-1927.

Defilet, M. en M. Splinter-Dupont, De Arnhemse gasfabriek. Geschiedenis en archeologie van de gasvoorziening. Utrecht 2016 (Uitgeverij Matrijs).

Meurs, M.H. van, Honderd jaar gemeentebestuur. In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 52-91.

Ranft, F.R., Nutsvoorzieningen. In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw. Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs Utrecht), p. 144-159.

9 december 1795 (woensdag)
Majoor Zorreth ‘met ’t zwaard over ’t Hoofd gestraft’

De aanhoudende strijd in de 18^e eeuw tussen de prinsgezinden, aanhangers van de stadhouders Van Oranje, en de meer vernieuwingsgezinde patriotten eisten slachtoffers in beide kampen.
In 1787 wisten de ‘Oranjeklanten’, met steun van het Pruisische leger de patriotten te verjagen uit de stadsbesturen en het land. Acht jaar later keerden die, met hulp van het Franse leger, terug.

De patriotten vereffenden vervolgens nog enkele rekeningen uit 1787. In Arnhem was daarvan majoor Willem Christoffel Zorreth het belangrijkste slachtoffer. Hij had in 1787 letterlijk in de frontlinie gestaan als majoor van het in Arnhem gelegerde garnizoen Sommerlatte. Keer op keer drong hij luidkeels aan op de inlevering door de burgers (lees: de paramilitaire vrijkorpsen van de patriotten) van hun wapens. Bovendien zou hij volop hebben meegedaan met de plundering van huizen van (vermeende) patriotten.

Voor dit alles werd op hij op 9 december 1795 ter dood veroordeeld. Er waren echter volgens de rechters zoveel verzachtende omstandigheden dat dit symbolisch ‘met ’t zwaard over ’t Hoofd’ werd uitgevoerd. Zorreths doodstraf werd omgezet in een twintigjarige gevangenisstraf in het provinciale tuchthuis, dat aan de Beekstraat lag. Toeval of niet: daar staat nu het politiebureau.

Literatuur
Aalbers, P.G., Justitiae Sacrum. Zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem. Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 68, 83, 217-221.

Eijsink, Th. N., Restauratie en revolutie in Arnhem 1 juli 1787 – 6 mei 1795. Arnhem 1967 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 31-32.

10 december 1803 (zaterdag)
Drukke dag voor de Arnhemse beul

In de tweede helft van de 18^e eeuw zwierven verschillende dievenbendes door Nederland en de grensstreek met België en Duitsland. Rondom Limburg waren het de (nu) legendarische ‘Bokkenrijders’ die stelend en moordend door het land trokken.

De mythische status die deze groep had  (afwisselend in de geschiedschrijving beschreven als misdadige duivelsaanbidders, weerloze slachtoffers van de armoede of psychotische criminelen, enz.) was niet weggelegd voor de groep die in 1803 Arnhem voor de negen rechters van het Departementaal Gerechtshof stond. Vijf jaar lang hadden ze de Veluwe, de Betuwe en het land van Kleef onveilig gemaakt en nu werd de straf uitgesproken over de negen mannen en vier vrouwen in de leeftijd tussen 20 en 40 jaar: zes naar de galg, drie geradbraakt, drie gegeseld en een met roeden omhangen aan de kaak gesteld. Voor de veroordeelden die niet werden terechtgesteld wachtte ook nog een jarenlange tuchthuisstraf met gedwongen arbeid. Het was op 10 december 1803 een drukke dag voor de Arnhemse scherprichter om het vonnis van een week eerder uit te voeren.

Literatuur
Aalbers, P.G., Justitiae Sacrum. Zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem.Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 136-137.

Criminele Sententie Geschept bij het Departementaal Gerechtshofs van Gelderland , den derden December 1803 (enz.) Geëxecuteerd binnen Arnhem den 10 Dec. 1803. Arnhem 1803 (gedrukt bij A. van Goor).

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 19-20.

11 december -2004 (zaterdag)
Verwarring bij opening NS-station Arnhem-Zuid

‘Arneym’ is in verwarring. Wie de officiële literatuur erop naslaat, leest dat de opening van NS-station Arnhem-Zuid op 11 december 2004 was (Burgers/Vredenberg, p. 67). Ook diverse websites melden die datum.
Voor de feestelijke, officiële opening wordt  een jaartje later, 10 december, genoemd (NS-Nieuws en Omroep Gelderland). Het ene jaar de ingebruikname en het volgende jaar de officiële openstelling?
Hoe het ook zij: bij ‘een’ opening reden de treinen het station voorbij. Foutje van NS-Prorail, die had de machinisten niet ingelicht en de treinreizigers stonden in de decemberkou.

Literatuur
Burgers, T. en J. Vredenberg, Sporen naar Arnhem Centraal.
Utrecht 2015 (Uitgeverij Matrijs).p. 67.

Website https://web.archive.org/web/20100925064228/http://www.schuytgraaf-online.nl/station_Arnhem_Zuid.html, laatst geraadpleegd 11-12-2021

Website https://nieuws.ns.nl/opening-ns-station-arnhem-zuid-10-december-2005/, laatst geraadpleegd 11-12-2021.

Website Omroep Gelderland, https://www.gld.nl/nieuws/99394/ns-station-arnhem-zuid-geopend, laatst geraadpleegd 11-12-2021.

12 december 1531 (zaterdag)
Sterfdag Johan van Arnhem

De Van Arnhems waren van de 14e t/m de 17^e eeuw een van de machtigste families in de stad. Ze behoorden tot het ‘maegschap’ (familiegroep) van de Gruuthuys-clan. Ook buiten de stad lieten ze zich zien met het bezit verschillende landgoederen. Johan Wijnandzn Arnhem, die op 12 december 1531 op 71-jarige leeftijd stierf, mocht zich ridder en ‘heer tot Kernhem’ (landgoed bij Ede). Zijn vader, Wijnand inderdaad, was een ‘tot Presikhaaf’.

Dat Johan als schepen van Arnhem, ridder en schout van Geldern niet de minste was, laat zijn begraafplaats zien: het klooster op Mariëndaal. Dat klooster was in 1392 gesticht doordat voorvader Wijnand van Arnhem de grond daarvoor had geschonken aan de Augustijnerorde van Geert Grote in Deventer. Hun kloosterleer zou uitgroeien tot de Moderne Devotie.

Literatuur
Verkerk, C.L., Machten in het middeleeuwse Arnhem.
In: Manheim, R. (red.) (1983). Arnhem na 750 jaar. Machten, ervaringen, toekomsten.
Arnhem, 1983 (Uitgeverij Gemeentemuseum Arnhem), pp. 4-10.

Verkerk, C.L., Bestuur, rechtspraak en onderwijs in de middeleeuwen.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht, 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 42-91.

13 december 1747 (woensdag)
Arnhem met ‘honende mienen’ gaat voor Oranje

In 1747 was er weer eens een wisseling van de bestuursmacht. De Oranjegezinden roken in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1747 opnieuw hun kans. Gelderland had, in tegenstelling tot Holland en Utrecht, sinds 1722 wel Willem IV prins van Oranje als stadhouder, maar diens macht was beperkt. Onder dreiging van het oprukken van het Franse leger, die in de Oostenrijkse Successieoorlog (1744-1748) de zuidelijke (Oostenrijkse) Nederlanden al had bezet, werd de roep om meer macht voor de stadhouder als legerbevelhebber sterker.
De Orangisten eisten dat de functie erfelijk werd (erfstadhouder), waarmee het Huis van Oranje een bijna koninklijke status kreeg.
Het tegensputterende Arnhemse bestuur probeerde met een verbod op samenscholingen en het schenken van alcohol na negen uur ’s avonds het tij te keren. Het mocht niet baten: op 13 december 1747 trok het ‘gemeen’ en ‘honende mienen’ op naar het (oude) stadhuis op de Markt. De stadsbestuurders spraken nog geen maand later uit uit dat de prins Van Oranje alles mocht ‘zoals Sijne Hooge Wijsheid ten meeste dienstig zal oordelen’.

Literatuur
Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 81.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), pp. 54-90, pp. 68-69.

14 december 1728 (dinsdag)
Schoolgeld voor tot slaafgemaakte Anna

14 december 1728 (dinsdag)
Schoolgeld voor tot slaafgemaakte Anna
De Arnhemse burgemeester Derk de Vree kreeg na het overlijden van zijn broer Gerard de voogdij over de twee wees geworden tienerdochters van zijn broer. Probleem: Hester en Johanna woonden in Suriname op de plantage Vossenburg die Gerard had gekocht.
Gerard had in zijn testament bepaald dat zijn twee dochters na zijn dood naar Nederland moesten. Op de reis met het zeeschip ‘Susanna’ in de zomer van 1727 werden de twee zussen vergezeld door de zeventienjarige tot slaafgemaakte ‘swartin’ Anna van Vossenburg.
Anna ging een jaar later in Arnhem naar school. Dat blijkt uit een rekening die Derk in december 1728 noteerde in zijn kasboek: vijf maanden schoolgeld voor Anna à 5,5 stuiver per maand. De betaling ging naar ‘Van Kel’ en dat was waarschijnlijk de Arnhemse onderwijzer Reinder van Kell, die van 1718 tot 1750 schoolmeester was bij het Burgerweeshuis. De toegangspoort van de weeshuisschool was aan de noordzijde van de Ketelstraat even ten oosten van de Mariënburgstraat.

Literatuur en bronnen
Gelders Archief: 0452-66, Familiearchief Brantsen.

Koene, B., De mensen van Vossenburg en Wayampibo. Twee Surinaamse plantages in de slaventijd. Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren), p. 80.

Potjer, M., Onderwijs.  In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 236-257, vooral p. 245-247.

Stam, D., Anna van Vossenburg (1710 of 1711-1780). In: Arnhems Historisch Tijdschrift;  jrg. 40 (2020), nr. 3, p. 130-139, p. 136.

Vredenberg, J.P., Als off sij onse eigene kijnder weren. Het Burgerweeshuis te Arnhem 1583-1742. Arnhem 1983 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-47, 98-99.

15 december 1703 (zaterdag)
Arnhems ‘Nieuwe Plooi’ stuurt brief aan Staten-Generaal

Veertien kantjes telt de brief (‘missive’) die het Arnhemse stadsbestuur met vier andere Veluwse steden in 1703 verstuurt aan de Staten-Generaal. Via de ondertekenaar, de Arnhemse ‘Ordinaris Secretaris’ Hendrik Willem van Ruyven, willen de stadsbesturen “aen U Hoogh Mogende en alle de Werelt te doen sien, dat wy niets ter werelt meer behartigen als de bescherminge van onse diergekoste Vryheyt, en de Rust en Welstant dese Provintie en onse Steden”.

En niet ten onrechte, want het nieuwe stadsbestuur had in januari van dat jaar met het nodige geweld de oude magistraat afgezet. De nieuwkomers waren echter allesbehalve zeker van hun positie, want hun tegenstanders van de ‘Oude Plooi’ zaten overal: in Arnhem, maar ook in Zutphen en Nijmegen. Hoogste tijd dus voor het stadsbestuur om richting de Staten-Generaal hun positie te legitimeren.

Literatuur
Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90, p. 60.

16 december 1825 (vrijdag)
Mr. Gerard van Hasselt overlijdt

Op zijn landgoed Daalhuizen, op de grens met Arnhem, overleed op 74-jarige leeftijd Gerard van Hasselt. Als advocaat en bestuurder (o.a. schepen en burgemeester van Arnhem, afgevaardigde naar de Staten-Generaal) maakte hij de roerige tijden mee van de patriottenstrijd, de Bataafse Revolutie, de Franse tijd en de terugkeer van koning Willem I. Als trouwe aanhanger van de Oranjes moest hij het bestuurlijke veld in 1795 ruimen. Dat gaf hem de ruimte om zich op zijn grote passie te storten: de geschiedenis van Arnhem en Gelderland. Zijn functie vanaf 1802 als ‘Charterbewaarder van Gelderland’, de voorloper van de rijksarchivaris, hielp hem daarbij. Zijn ‘Kronijk’ en de meerdelige ‘Arnhemsche Oudheden’ en honderden andere geschriften zijn nog steeds een dankbare bron voor de hedendaagse historieliefhebber. Van Hasselt had een voorkeur voor het anekdotische. Je moet niet bij hem zijn voor een doorwrochte analytische synthese van politieke en sociaaleconomische ontwikkelingen. Juist het alledaagse en afwijkende had zijn voorkeur. Zo probeerde hij de etymologische aspecten van het ‘Ernems’ in kaart te brengen. Zijn verzamelwoede leidde er wel toe dat veel van zijn publicaties, nadat het archief in de Tweede Wereldoorlog deels was verwoest, de enige directe lijn met veel aspecten van het Arnhemse verleden zijn.

Literatuur
Schulte-van Wersch C.J.M., Mr. Gerard van Hasselt (151-1825). In: Schulte, A.G. (red.), Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur 1792-1992. Overal lieten zij hun sporen na. Zutphen 1992 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 175-186.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 29.

Wissing, P. van, Epiloog: verbeelding van een stad. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 322-351, p. 348.

17 december 1627 (vrijdag)
Schoolmeester schrijft nieuwjaarskaarten

Sommige dingen blijven onveranderd. Op vrijdag 17 december 1627 is het donker en regent het. De meester van de Franse School in Arnhem, David Beck, gaat er niet op uit. Hij blijft ‘s middags en ’s avonds op school en schrijft nieuwsjaarskaarten.
Die school is gehuisvest in het vroegere Broerenklooster (Observantenklooster, Minderbroedersklooster). Daar kan Beck het goedvinden met zijn collega van de Latijnse School (voorloper van het gymnasium) prorector Theodosius Calaminus. Die geeft les in een andere ruimte van het kloostercomplex.

De nieuwjaarskaarten van Beck moeten iets bijzonders zijn geweest, want in de stad staat hij bekend als de ‘schoonschrijver’. De omslag van zijn dagboek is daar een fraaie illustratie van.

Literatuur en bronnen 
Beck, D., Journael, ofte Dag-Boekie, inhoudenden mijnen Ontfanck ende Uytgaef, Mits-gaders Mijne voornaemste daden, Wedervaringen ende Ontmoetingen, als oock de fortuynen van mijne Vrienden.
Arnhem 1628.
© Gelders Archief: 3096-4, Handschriften Gelders Archief.

Blaak, J., Een schoolmeester in Arnhem. Het journael ofte Dag-boeckje van David Beck, 1626-1628.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 32 (2012), nr. 4, pp. 108-185.

Blaak, J. (red.), Mijn voornaamste daden en ontmoetingen. Dagboek van David Beck Arnhem 1627-1628.
Hilversum 2014 (Uitgeverij Verloren), p. 131.

18 december 1964 (vrijdag)
Opening Bio-Mytylschool

18 december 1964 (vrijdag)
Opening Bio-Mytylschool
Het was in de jaren zestig tot en met tachtig vaste prik in de pauze van een bioscoopbezoek: de rammelende collectebussen voor het Bio-Revalidatiecentrum en Bio-Vakantieoord. Na een kort propagandafilmpje, waarin de kinderen van de Arnhemse zorginstelling een hoofdrol speelden, gingen de collectebussen rond in de bioscoopzaal.
Op 2 oktober 1958 werd officieel de eerste steen gelegd van het complex en een jaar later werd het in gebruik genomen. De gerenommeerde architect, J.J.P. (Ko) Oud (1890-1963),  ontwierp het geheel en de bouw was in handen van het Arnhemse bouwbedrijf Sanders.

Al snel verschoof de aandacht van een herstellingsoord voor poliopatiënten naar de opvang van gehandicapte kinderen. Voor hen werd in 1964 op het Bio-complex aan de Wekeromseweg een speciale Bio-Mytylschool gebouwd onder architectuur van Hans Oud (1919-1996), de zoon van J.J.P. Oud . Dat gebouw werd vandaag in 1964 door oud-wethouder Bronkhorst geopend. Het mytyl- en tyltyl-onderwijs dankt zijn naam aan het symbolische verhaal ‘De Blauwe Vogel’ de Belgische schrijver en Nobelprijswinnaar Maurice Maeterlinck uit 1908. Hierin gaan twee arme houthakkerskinderen, Mytyl en Tyltyl, op zoek naar een magische blauwe vogel die een ernstig ziek kindje zou kunnen genezen.

De bioscoopcollectes zijn al lang verdwenen en de Bio-Mytylschool is, na een nieuwbouwproject in 1977,  bestuurlijk opgegaan in  Scholen Gemeenschap Mariëndael. De prachtige gebouwen van het Bio-Revalidatiecentrum, met de schitterende muurschilderingen van Karel Appel, dienen nog steeds als vakantiepark voor gezinnen en groepen met (meervoudig) gehandicapte kinderen.

Literatuur
Brink, T., Nulboek Arnhem uit de kunst. Arnhem 2019 (Uitgeverij Hijman Ongerijmd), p. 206-207.

Lavooij, W., Gebouwd in Arnhem. Jongere bouwkunst vanaf 1840. Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 118-119.

18 december 1576 (zaterdag)
Leoninus moet voor ruiters zorgen

Arnhem stond in de eerste tien jaar van de Opstand (Tachtigjarige Oorlog) aan de kant van het gezag van de Spaanse koning Filips II. Het protestantisme had nauwelijks wortel geschoten in de stad, maar dat kon van de omliggende streken niet worden gezegd. De ene stad na de andere stad, vooral in Holland en Zeeland, kozen voor de prins van Oranje.

Met de Pacificatie van Gent (8-11-1576) kreeg de Opstand een nog hogere vlucht. Alle zeventien gewesten spraken af om de plunderende Spaanse (huur)soldaten uit de Nederlanden te verdrijven.
De protestantse opstandelingen maakten van deze afspraak gebruik om meer steden in handen te krijgen. Dat ging in Gelre stadhouder Gillis van Berlaymont te ver. Als plaatsvervangend bestuurder van Filips II stuurde hij zijn hoogste ambtenaar, kanselier Elbertus Leoninus (vandaar de Leoninusstraat in Arnhem), naar de Staten van Gelderland om  te onderhandelen over de uitrusting van duizend ruiters. Die zouden ‘een aanslag’ op het gewest en de steden moeten voorkomen.

Leoninus was hier de ideale persoon voor, want al vaker had hij bemiddeld, ook namens de Staten-Generaal, tussen beide strijdende partijen. Toen een keuze onvermijdelijk bleek, koos hij in 1581 voor de Opstand.

Literatuur
Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 109.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 283.

19 december 1436 (maandag)
Een priester voor de melaatsen

19 december 1436 (maandag)
Een priester voor de melaatsen
Vanaf 1395 was het Sint Anthoniegasthuis de opvangplek voor de melaatsen. De leprozerie stond vanwege het grote besmettingsgevaar buiten de stadsmuren aan de huidige Steenstraat. Behalve een ziekenzaal had het gasthuis ook een kapel, zodat de zieken zondags een mis konden bijwonen.

Vandaag in 1436 kwamen de rector van de Maartenskerk (de voorloper van de Eusebiuskerk) Wilh.de Mirbach en het stadsbestuur tot een akkoord over de aanstelling van een priester ‘in sente Anthonijs  Kercke buyten Arnhem gelegen’. Namens de Arnhemse magistraat traden Jacobus Bierwisch en Johan van Angeren op. Behalve schepenen waren ze ook ‘provisoren’ (beheerders) van het Leprozenhuis.
De kapel werd, na de overgang van Arnhem tot het protestantisme 1579, gesloopt. De melaatsenopvang werd in de zeventiende eeuw verplaatst naar het Catharinagasthuis aan de Beekstraat.

Literatuur en bronnen
Hasselt, G. van, Arnhemsche oudheden. Delen I-IV. Arnhem 1803-1804, deel II, p. 27-42.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 33-34.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 493-494.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 87.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 129-130.

19 december 1936 (zaterdag)
Arbeidsman Kees Luremans overlijdt

Rond 1890 deed een kleine maar felle groep revolutionair-socialisten en anarchisten in Arnhem van zich spreken. Ad van Emmenes, Piet Mulder en Kees Luremans trokken vanuit hun verenigingscafégebouw ‘Voorwaarts’ aan de Spijkerstraat (hoek Lombardstraat) Arnhem en Nijmegen in om reclame te maken voor de Sociaal Democratische bond van Domela Nieuwenhuis en om hun blad ‘Recht voor Allen’ te verkopen.
Illustratief was het onder water zetten in de winter van 1890-1891 van de ijsbaan aan de Molenbeekstraat. Het geplande ijsfeest, waarvan de opbrengsten voor de arme Arnhemmers was bestemd, moest worden afgelast. In Luremans’ woorden “feestvieren bij zoveel ellende door de menschen (Arnhemsche bourgeoisie, die de ellende in de wereld voortbrachten, dat nooit”.

Luremans moest zijn politieke acties duur bekopen, hij vond nergens een baan en leidde met zijn vrouw en acht kinderen een armoedig bestaan. Op latere leeftijd koos hij voor een gematigder koers en werd lid van de SDAP. Hij vervulde diverse vakbondsfuncties en werd lid van de Provinciale Staten en de gemeenteraad (1929-1931). Luremans stierf op 70-jarige leeftijd en werd onder grote belangstelling en met veel eerbetoon begraven op Moscowa.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 21-12-1936.

Houkes, J., Luremans, Cornelis Johannes. Oorspronkelijk in: BWSA deel 3 (1988), p. 129-131.
Url: http://hdl.handle.net/10622/08FC9A9A-FB91-4BC1-A346-82E4DFDAA113, laatst geraadpleegd 19-12-2021.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 78 e.v.

Luremans, C.H. en W.H. Kruiderink (red.), Het eerste verzet. Geschiedenis der Arnhemse arbeidersbeweging voor 1894. (Arnhem 1933; Nijmegen 1995; fotomechanische herdruk van Stichting Vakbondshistorisch Archief Nijmegen).

20 december 1935 (vrijdag)
Gekleurde kaarten op ijsbaan Molenbeke

21 december 1870 (woensdag)
Stichting begraafplaats Vredenoord Schaarsbergen

21 december 1870 (woensdag)
Stichting begraafplaats Vredenoord Schaarsbergen
Het Arnhemse college van  Burgemeester en Wethouders verleende op woensdag 21 december 1870 vergunning ‘tot het aanleggen eener begraafplaats ten dienste der Nederduitsch Hervormde Gemeente te Schaarsbergen’. De begraafplaats kreeg de naam Vredenoord/Vrede Oord en was in 1872 klaar, waarna op 16 april 1873 de eerste begrafenis plaatsvond.
Bijzonder van de begraafplaats is de grafheuvel waarin en waarbij vier leden van de adellijke de familie Brantsen, eigenaar van Schaarsbergen sinds 1835, zijn bijgezet. Mr. Willem Gerard baron van Brantsen van den Zyp (1831-1899) had de grond voor kerk en de begraafplaats geschonken. Na zijn moeder was hij de tweede die in de grafheuvel een laatste rustplaats vond. Boven de toegangsdeur is het wapen van de Brantsen aangebracht. Een tweede, volledig door struiken overwoekerde, grafmonument is dat van echtpaar Braat-Reuse. Verder is er sinds 1949 een deel van het terrein gereserveerd voor de zusters diaconessen van het Diaconessenhuis.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 1869-1873

Cappers, W., Funeraire Cultuur Arnhem. Soesterberg / Rotterdam 2002 (Uitgeverij Aspekt en De Terebinth), p. 40-42.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 118.

Jacobs, I. D., Schaarsbergen. Ontginningsdorp in Arnhem-Noord. Utrecht 2021 (Uitgeverij Matrijs), p. 26-31.

Werkgroep Historie Schaarsbergen, Schaarsbergen. Van Zypendaal tot Kemperheide. Schaarsbergen-Arnhem 2002 (Dorpsraad Schaarsbergen), p. 58-60.

21 december 1903 (maandag)
Oprichting COV: Christelijke Oratorium Vereniging

In deze maand is het onontkoombaar: de ‘Messiah’ van Händel of het ‘Weihnachtsoratorium’ van Bach. Dat vonden ze in 1903 in Arnhem ook en daarom werd op 21 december de Christelijke Oratorium Vereniging opgericht. Tot de opheffing in 2015 verzorgde het koor elk jaar vooral in de paas- en kersttijd uitvoeringen in de beste oratoriumtraditie. In het stichtingsreglement van de vereniging, die onder de naam “Halleluja” tot de muzikale wereld toetrad, werd uitdrukkelijk opgenomen dat “De vereniging heeft tot grondslag het onfeilbaar woord van God. Zij erkent de zang als een gave Gods en wenst die te beoefenen tot verheerlijking van Zijn naam.”

Literatuur
Jubuleumboek 100 jaar COV Arnhem, 1903-2003.

22 december 1691 (zaterdag)
Verbod op bedelen om kerstbrood

We hebben het in ‘Verleden Vandaag’ al vaker gezien: de pogingen van gereformeerde predikanten en stadsbestuurders om alle katholieke gebruiken uit de stad te bannen. Zo werd op 22 december 1691 een verbod uitgevaardigd te bedelen voor kerstbrood. De combinatie van bedelen en het uitbundig vieren van kerstmis was hen een doorn in het oog.
Overtredingen van deze regel werden gestraft met gevangenisstraf in de kerker van de Sabelspoort (‘kaalkelder’) of het tentoongesteld worden in een open draaiende kooi (‘draagkouw’ of ‘drilkooi’).
Hoe anders was het tweehonderd jaar later. Mede door de katholieke emancipatiegolf van de tweede helft van de 19^e eeuw vlogen de kerstlekkernij-advertenties in de Arnhemsche Courant van 1891 je om de oren.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 22-12-1891.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. 
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 65.

23 december 1562 (zondag)
Stichting Naell Tynnegieterhuis

De gevel van het voormalige weduwenhuis aan de Kleine Oord verraadt het al:
Stichting van Naell Tynnegieter en daaronder, links en rechts: AD 1562. En niet alleen het jaar Onzes Heren 1562 weten we, maar ook de dag: 23 december.

Toen liet Naell Pelgrumsdochter Tynnegieter via haar testament weten dat tegenover het Minderbordersklooster een huis ‘daerinne woenen sullen then ewigen daegen toe ses alde burgersche arme frouwepersoenen ofte meegden”.
Dat de katholieke Naell (de Hervorming nam de stad pas vanaf in 1579 in zijn greep) er ook zelf baat bij wilde hebben, blijkt als ze vraagt of de vrouwen in het huis voor haar willen bidden: “arm, froeme, godtliche frouwepersoen ten ewigendaegen toe, die alle tijt bidden ind in oer gebett Naell vurseide mijt oere susteren ind alderen gedencken ind voer haer bidden sullen.”

Toen, 399 jaar later, in 1961 de laatste bewoonster van dit ‘Weduwenhuis over den Broederen’ (= tegenover het Broerenklooster) stierf, werd het huis verkocht. Het beheer van de overblijvende financiën kwam in 1969 in handen van de Drie Gasthuizen.

De fraaie inscriptie, aangebracht bij de renovatie in 1791 mag hier ook niet ontbreken:
Door Menschen Liefde Ontgloeid,
Liet een der Braafste Vrouwen
Voor Zugtende Ouderdom
Hier eene Woning Bouwen
Herbouwd in den Jaare 1791
Wanneer Huismeesteren Waaren
De Burgemeesters, H. Brantsen en G. Umbgrove

Literatuur
Arendsen. R., Weduwenhuizen in Arnhem. Utrecht 2012 (onuitgegeven scriptie), passim.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 47.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 141-143.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.  Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 18.

24 december 1864 (zaterdag)
Heidegrond Joodse begraafplaats à honderd gulden

24 december 1864 (zaterdag)
Heidegrond Joodse begraafplaats à honderd gulden
De oudste Joodse begraafplaats in Arnhem dateert uit 1755 en ligt aan de Utrechtseweg/Bovenover bij de Santberg/Sinckenberg. Deze is nog steeds te bezichtigen, wat niet geldt voor de Joodse begraafplaats’de Valk’,eenhonderdvijftig meter stadwaartsaan de noordkant van de Utrechtsestraat. Deze werd tussen 1827 en 1857 door de ’Israëlitische Gemeente’ gebruikt. Toen ook hier alle ruimte was benut, begroef de Joodse gemeenschap de overledenen op hun deel van de begraafplaats bij Onder de Linden. Het plantsoenachtige Talmaplein in de Patrimoniumbuurt is daarvan nog een tastbare herinnering. Na enkele jaren voldeed deze niet meer en werd uitgekeken naar een volgende begraafplaats. Daartoe stond een verzoek van de ’Israëlitische Gemeente’als punt 5 op de agenda van de gemeenteraadsvergadering van zaterdag 24 december 1864. De raad besloot zonder hoofdelijke stemming om voor een bedrag van honderd gulden een halve bunder (ongeveer een halve hectare) heidegrond bij de boerderij Moskowa (met een k; de latere begraafplaats Moscowa is met een c) aan de Joodse geloofsgemeenschap te verkopen, zodat dat terrein ingericht kon worden als begraafplaats. De opening was twee jaar later en nog eens acht jaar later werd ten noorden van de Joodse begraafplaats de algemene begraafplaats Moscowa ingericht.

De Joodse begraafplaats bij ‘De Valk’ werd met rabbinale toestemming geruimd in 1966 en Talmaplein/Onder de Linden eveneens met rabbinale toestemming in mei 1985. ‘Geruimd’ wil zeggen in deze gevallen: overgebracht naar de Joodse begraafplaats bij Moscowa. Daar zijn nog zerken en stenen te zien van deze twee begraafplaatsen.

Literatuur en bronnen
Cappers, W., Funeraire Cultuur Arnhem. Soesterberg / Rotterdam 2002 (Uitgeverij Aspekt en De Terebinth), p. 21-28.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem. Arnhem 1987 (KEMA), p. 44-45.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 343, 486-488.

Potjer, M.R., Moscowa. Van begraafplaats naar begraafpark in Arnhem. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 10-12.

24 december 2006 (zondag)
Vitesse wint spectaculair van Ajax

‘Arneym’ heeft als jongetje nog op de houten jongensstaantribune op Nieuw-Monnikenhuize gestaan. Altijd is hij de geelzwarte helden in goede (zoals nu in 2021) en slechte tijden (degradatie naar 1^e divisie in 1972 en 1980) trouw gebleven.
En dan is er ruime keus voor 24 december, zoals de sterfdag in 2010 van ‘de Zwarte Panter’ keeper Frans de Munck. Legendarische doelman voor Vitesse en het Nederlands elftal.

Maar we kiezen voor die bijzondere zondag in 2006 als Vitesse na een 2-0 achterstand met 4-2 wint van Ajax. Onvergetelijke taferelen op de Zuid-Theo Bostribune na het laatste fluitsignaal, omdat de twee beslissende doelpunten in de 89^e (Fredje Benson) en 90e minuut (Youssouf Hersi) werden gescoord. En, om nog steeds tranen in de ogen te krijgen, het houterige huppeldansje van trainer Aad de Mos.
‘Arneym’ kan zeggen, net als in 2021 bij de historische Europese overwintering: “We waren erbij!”.

Literatuur
Reurink, F., Elke dag Vitesse. 125 jaar clubgeschiedenis in 366 verhalen.
Oosterbeek 2017 (Uitgeverij Kontrast), p. 460-461.

25 december (Eerste Kerstdag)
Kerst in Arnhem

Het was jarenlang een mooie kersttraditie tot in de jaren negentig van de vorige eeuw: de levende kerststal in de Eusebiuskerk.
En ook werd in Arnhem kerstmis gevierd door de mensen die ver van huis waren: Italiaanse AKU-gastarbeiders in Casa d’Italia aan de Kastanjelaan 49.
‘Arneym’ wenst iedereen prachtige kerstdagen!

26 december 1832 (woensdag)
Overlijden Paulus Nijhoff

De Nijhoffs zijn heel belangrijk geweest voor de geschiedschrijving van Arnhem. Als drukkersfamilie, geschiedenisonderzoekers, archivarissen en verzamelaars. De eerste echte ‘Nijhoff-drukker’ was Paulus Nijhoff (1756-1832). Op de bijgaande prent van Rienk Jelgerhuis zien we hem met zijn tweede vrouw Maria Brouwer.

Ze woonden op stand, in de Bakkerstraat in een huis dat Paulus had geërfd van zijn schoonvader, Louis de Gast, vader van zijn eerste vrouw Aldegonda. De Gast was ook al boekhandelaar en dat verschafte Paulus een stevige basis voor zijn eigen bedrijf.
Voordat er in 1888 in de stad huisnummers werden ingevoerd stond hun huis in de Bakkerstraat niet bekend als nr.17 maar als ‘De Crabbe’. Vooral de nu nog bestaande deuromlijsting in Louis XVI-(rococo)stijl doet de harten van kunstliefhebbers harder kloppen.
Dat Paulus in goede doen was, tonen ook de kadastrale gegevens uit zijn jaar van overlijden: een hoge belastingaanslag en dat kwam niet alleen door de ruime ‘pleziertuin’ maar ook door de twee achterhuizen. Eén daarvan stamt nog uit de 15^e eeuw. Het huis had zelfs een aangebouwd torentje aan de achterzijde die diende als werkkamer.
Zoon Isaac (Anne) Nijhoff (de kleine jongen op het schilderij) zou in de voetsporen van zijn vader treden en zo ging het letterkundige talent  maar verder. Ook de dichter Martinus Nijhoff (‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien’) is een nakomeling van Paulus.

Literatuur
Bemmel, H.Chr. van, Twee eeuwen boekdrukkunst in Arnhem. Arnhemse drukkers, boekverkopers en uitgevers van 1581 tot 1800. In: Bemmel, H.C. van, e.a., Arnhem. Acht Historische Opstellen.  Arnhem 1983 (Uitgeverij Gouda Quint BV), pp. 73-102, pp. 82-84. (Handelseditie van Bijdragen en Mededelingen van de Vereniging Gelre, deel 74, 1983)

Bemmel, H.Chr. van, De recent verworven ‘Nijhoffcollectie’. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 23 (2003), nr.3 (themanummer ‘150 jaar Bibliotheek Arnhem’), pp. 100-106.

Nijhoff, W., De Arnhemsche boekverkoopers en uitgevers Nijhoff. ‘s-Gravenhage 1934 (Uitgeverij Martinus Nijhoff).

Wissing, P. van, Letteren. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), pp. 292-303, p. 299.

Stempher, A.S., Sjouwen door Oud-Arnhem. Arnhem 1968 (Gijsbers & Van Loon), p. 74.

Stempher, A.S. (1969). Nog ‘s sjouwen door Oud-Arnhem. Arnhem 1969, (Gijsbers & Van Loon), p. 90.

Vredenberg, J., Johannes van Biesen. Architect van de Gemeente Arnhem. Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), pp. 31-32.

26 december 1816 (donderdag)
Sloop vestingwerken helpt de allerarmsten

26 december 1816 (donderdag)
Sloop vestingwerken helpt de allerarmsten
Tweede Kerstdag of niet, het stadsbestuur van Arnhem stuurde vandaag in 1816 een brief aan koning Willem I met een slimme noodkreet: draag aan de stad het bezit van de vestingwerken over. De gewiekstheid zat in twee argumenten:

In de eerste plaats was daar het historische argument. Want op 21 juli 1808 had de toenmalige koning Lodewijk Napoleon de Arnhemse vestingwerken aan het stadsbestuur overgedragen. Broer en keizer Napoleon zelf draaide dat enkele jaren later dat besluit weer terug, maar dat de stad de vestingwerken zelf in bezit mocht nemen, was al vroeger beloofd.

Als dat al niet voldoende reden was om de buitenste verdedigingswerken over te dragen, dan misschien toch wel het tweede, humane, argument. Door een mislukte oogst in een kletsnatte zomer en de intrede van een koude winter was de ellende onder de allerarmsten zeer groot. De sloop van de vestingwerken zou ‘den behoeftigen ingezetenen door arbeid het leed der armoede verzachten’.  En, wat een aangename en toch ook onverwachte verrassing, binnen twee weken kwam de toestemming van de vorst.

Zo begonnen op 22 januari 1817 zestig, van de 235 aangemelde, arbeiders met het afgraven van de borstwering tussen de Sint-Jans- en de Velperpoort. De arbeiders werden betaald door delen van de buitenwerken aan particulieren te verkopen.

Literatuur en bronnen
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 91-92.

Fockema Andreae, S.J., De uitbreiding der stad Arnhem tusschen 1715 en 1878. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel XXVIII (1925), p. 139-183, vooral p. 141-142.

Kooi, C.M., De ontmanteling van de vesting Arnhem, 1809-1830. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 28 (2008), nr. 3, p. 86-106, vooral p. 97-98..

Vredenberg, J., Stedelijke ruimte in de negentiende eeuw. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 34-53.

27 december 1934 (donderdag)
Schouwburg brandt volledig af

In de vroege ochtend van 27 december 1934 werd de schouwburg door brand verwoest. Het laatste stuk dat een dag voor de brand werd opgevoerd, was Tante Roosje van M. Groetziger.

Arnhem heeft tot dit moment drie echte ‘schouwburgen’ gekend. Van 1791 tot 1865 was dat de voormalige kapel van het Sint Catharina Gasthuis in de Bakkerstraat (op de zuidoosthoek met de Pastoorstraat). De zaal, bekend als ‘de Komedie’ (en aan het eind van de 19^e eeuw als ‘Centraal-gebouw’) diende voor ‘comedies’, terwijl de bovenverdieping sinds 1808 als concertzaal werd gebruikt. Deze bovenzaal droeg de bijnaam ‘de Wip’ vanwege de meedeinende vloer bij dansgelegenheden.
Het gebouw voldeed in de loop van de 19^e eeuw niet meer aan de eisen des tijds. Mede dankzij de opgerichte ‘Voorlopige Commissie tot daarstelling van een nieuwen en doelmatigen ingerichten Schouwburg te Arnhem’ werd op 28 maart 1864 op het huidige Koningsplein begonnen met de bouw van een nieuwe schouwburg. Het ontwerp kwam van gemeentearchitect F.W. van Gendt. Op 9 november 1865 werd de eerste voorstelling (‘Emma Barthold aan de hand van oud-Arnhemmer J.J. Cremer) in de nieuwe schouwburg gegeven. Van Gendts ontwerpt trok landelijke aandacht en in Groningen werd besloten een identieke schouwburg te bouwen.

Dat gebouw brandt dus bijna 70 jaar later af en dan weer vier jaar later, op 17 oktober 1938, werd de huidige schouwburg geopend door burgemeester H.P.J. Bloemers. Opgevoerd wordt het toneelstuk Don Carlos van Friedrich Schiller door het Nederlandsch Tooneel met Albert van Dalsum in de hoofdrol.

Literatuur
Bemmel, H.Chr. van, Cultuur. In: Meurs, M.H. van, e.a. (red.) (2004). Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), pp. 290-315; pp. 307-308.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. Jongere bouwkunst vanaf 1840. Zutphen 1990 (De Walburg Pers), p. 111.

Meurs, M. van, Arnhemse verhalen en gebeurtenissen – 2. Utrecht 2002 (Uitgeverij Matrijs), pp. 23-26.

Pet, C., Arnhem… muziek en toneel.  In: 100 jaar werk in uitvoering 1887-1987. Gedenkboek Gemeentewerken – Arnhem. Arnhem 1987 (Dienst van Gemeentewerken Arnhem) pp. 177-182, pp. 180-182.

Righart, H. & Bergh H. van den, Vijftig jaar speelruimte. Geschiedenis van de Schouwburg Arnhemm 1938-1988. Zutphen 1988 ( Walburg Pers).

Schaap, K. &  Stempher, A.S., Arnhem omstreeks 1865. Arnhem 1989 (Gouda Quint bv), pp. 61.

28 december 1967 (donderdag)
Trouwdag Johnny ‘the Selfkicker’ van Doorn

In Amsterdam trouwde vandaag in 1967 de Arnhemmer Johnny van Doorn met Yvonne Mousset. Van Doorn was in 1962, op 18-jarige leeftijd, naar Amsterdam getrokken. Hij keerde geregeld terug naar Arnhem en zijn geboortehuis aan de St. Peterlaan. Tijdens die bezoeken vergastte hij de aanwezigen in kunstenaarssociëteit  ‘De Kameleon’ in de Luthersestraat op een optreden als ‘Johnny the Selfkicker’. Kunstenaar en schrijver van één van de beroemdste schelmenromans uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis, (Ik) Jan Cremer herinnert zich:
‘Arnhem 1960:
Er klom een verlegen, dik knaapje met roodroestige krullen op een trappetje. “Daar heb je Johnny,” klonk het bewonderend en eerbiedig door de zaal: Electric Jezus.
Hij blies zichzelf in een mum van tijd op tot ongekende hoogten der hysterie, blazend, puffend, schreeuwend, gillend, zichzelf buiten westen jagend.’
Zonder ‘De Kameleon’ had wellicht het huwelijk in 1967 niet plaats kunnen vinden, want Johnny zegt in een feestrede op een reünie van ‘De Kameleon’ in 1986:

“Weet u waar ik mijn vrouw voor het eerst heb ontmoet? In de Kameleon!
En wat was de plaats waar ik mijn eerste zoende? In de Kameleon!
Juist. Dat is niet mis. Wij, de overlevenden van dat malle zolderkamertje in dat steegje.”

Literatuur
Cremer J., interview gegeven in HP/De Tijd, 18-3-1994:

Doorn, J. van, mijn kleine hersentjes. Amsterdam 1972 (De Bezige Bij).

Jacobs, I. D., Kunstkring ‘De Kameleon’1961-1967. Vrijhaven voor artistiek Arnhem in de jaren zestig. Utrecht 2012 (Uitgeverij Matrijs), p. 57.

Jacobs, I. D., Selfkicker op het dak. ‘Arnhemse foto’s van Nederlands meest experimentele dichter. In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 34 (2014), nr. 4, p. 162-166.

Jansen op de Haar, A. (2004). Van Jan Cremer tot Herman Koch. Een literaire wandeling door Arnhem. Arnhem 2004 (Bibliotheek Arnhem), p 30.   

Keuning, N., Het woord is beeld geworden.In: De Parelduiker, jrg. 14 (2009), pp. 34-46.

29 december 1900 (zaterdag)
Eervol ontslag directeur Gemeentewerken Tellegen

29 december 1900 (zaterdag)
Eervol ontslag directeur Gemeentewerken Tellegen
Het was een lange raadsvergadering aan het einde van het jaar 1900. Eén vraag kon zelfs niet besproken worden ‘wegens het vergevorderde uur’ op zaterdag 29 december. Maar het laatste agendapunt XIV was een hamerstuk. De raad gunde de Arnhemse directeur Gemeentewerken, ir. J.W.C. Tellegen (1859-1921), zijn carrièresprong per 1 april van het volgende jaar als directeur bouw- en woningtoezicht in Amsterdam. Hem werd dan ook eervol ontslag verleend ‘onder dankbetuiging voor de aan de gemeente bewezene diensten’.
En dat was nog zachtjes uitgedrukt. In de tien jaar van zijn directeursfunctie drukte Tellegen zijn stedebouwkundige stempel op de stad. Als zijn belangwekkendste prestatie werd zijn persoonlijke interventie gezien om delen van het landgoed Sonsbeek in 1899 te kopen. Daarmee ontsnapte het park aan verkaveling en bebouwing en is het nog steeds die groene oase midden in de stad. In Sonsbeek herinneren de Tellegenlaan en de Tellegenbank (sinds 1928 bij de Grote Waterval en de Grote Vijver) aan hem.

Literatuur en bronnen
Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p.  66, 72.

Tellegen, J.W.C., Een en ander over Arnhem gedurende de laatste vijftig jaren. In: 100 jaar werk in uitvoering 1887-1987. Gedenkboek Gemeentewerken – Arnhem. Arnhem 1987 (Dienst van Gemeentewerken Arnhem), p. 45-72.

Vredenberg, J., Stedelijke ruimte in de negentiende eeuw. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), pp. 34-53.

29 december 1462 (maandag)???
Catharinagasthuis neemt ‘stomme van Erkelenz’ op

In de kronieken en inventarissen over de geschiedenis van Arnhem kom je soms iets tegen dat je verrast maar je met nog meer vragen achterlaat.
Zo staat in de inventaris van het ‘Oud Archief der Gemeente Arnhem’ (P. Nijhoff, 1864) dat op 29 december 1462 het stadsbestuur besluit om, na een verzoek van de hertog, „den stomme van Erckelentz” in het St. Catharina gasthuis op te nemen en te verplegen.

Die hertog is op dat moment Arnold van Egmond, de opa van de meer bekende Karel van Gelre. Erkelenz ligt nu in Duitsland, maar was in de middeleeuwen een belangrijke stad in het Overkwartier van Gelre. De oorsprong van Gelre, met het kasteel Wassenberg om de hoek, ligt daar.
Hertog Arnold vraagt dus aan het stadsbestuur of die er voor wil zorgen dat ‘de stomme’ in het Catharinagasthuis aan de Bakkerstraat kan worden opgevangen. De man/vrouw uit Erkelenz die geen spraak heeft, is dus niet zomaar iemand.
Nijhoff vermeldt bij dit besluit van 29-12-1462 nog andere bronnen. En inderdaad ook in de ‘Kronijk’ van Gerard van Hasselt uit 1790 komen we deze gebeurtenis tegen, maar dan zonder de dagvermelding.

Dan gaan we in het Gelders Archief naar de ‘Secreta Camerae’, een afschrift uit 1608 van het register met besluiten van het stadsbestuur uit de 15^e eeuw. En daar staat op folio 22 in prachtig 17^e-eeuws handschrift het besluit.
Maar is het wel van 29 december? Want er staat (ook in de transcripties van Nijhoff en Van Hasselt): “Des Manendaegs in Crastino Beati Anthonii Abb.”
Dat is dus de maandag na de naamdag van de heilige (beati) abt/monnik (abb.) Antonius. Dat is Antonius de Kluizenaar, die rond 300 n.Chr. eenzaam in de Egyptische woestijn verbleef en zijn naamdag is gebruikelijk 17 januari.

Wat expliciet ook in de Secreta Camerae’ staat, is “Anno Dm LXII” en die 62 is van 1462.

Literatuur en bronnen
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 41.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 ((Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 121.

Secreta Camerae, folio 22.
Gelders Archief: 2000-1, Oud Archief Arnhem. “Secreta Camerae”. Register, bevattende afschriften van besluiten van den magistraat van Arnhem over 1431-1489.

30 december 1853 (vrijdag)
Handwerksbloei: voor handwerkslieden en tegen beunhazerij

30 december 1853 (vrijdag)
Handwerksbloei: voor handwerkslieden en tegen beunhazerij
In 1853 heerste, zeker na het in dat jaar door de raad aangenomen uitbreidingsplan van stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink (1806-1867), een koortsachtige bouwwoede. Allerlei bouwbaasjes probeerden een graantje mee te pikken van de uitleg van de stad. Van het platteland en de Duitse grensstreek stroomden honderden arme werkzoekenden naar de stad. Behalve de voordelen zagen de wat meer gevestigde Arnhemse bouwondernemers met lede ogen aan hoe verschillende opdrachten door wat meer malafide bedrijfjes werden uitgevoerd. De arbeidsomstandigheden voor de armste dagloners waren al miserabel, maar de nieuwe bouwbazen hadden geen enkel oog voor de sociale kant van hun werk: lage lonen, geen verzekering bij ziekte of een ongeval, geen ouderdomsvoorzieningen en ga zo maar door.

Om de arbeiders enigszins te beschermen, maar ook om hun eigen belangen veilig te stellen werd daarom op vrijdag 30 december 1853 door zesendertig werkgevers in Musis Sacrum de ‘Vereeniging Handwerksbloei’ opgericht. Initiatiefnemer was projectontwikkelaar Hendrik Willem Fromberg (1812-1882; o.a. ‘Fromberghuizen’ aan het Willemsplein en villa’s langs de Amsterdamseweg en Beaulieu) en ook stadsarchitect Heuvelink nam plaats in het bestuur. Het doel van de patroonsvereniging Handwerksbloei was ‘verbetering te brengen in de dagloonen der handwerkslieden en het te keer gaan van beunhazerij’.

Literatuur en bronnen
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 102.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 45-47.

Seebach, T., Hendrik Jan Heuvelink 1806-1867. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 72-74.

Seebach, T., Henri Guillaume Fromberg 1812-1882. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 65-66.

30 december 1854 (zaterdag)
Sloop barrièrehuisjes St. Janspoort

In 1829 kreeg Arnhem als enige stad van het land bij Koninklijk Besluit toestemming om de vestingwerken af te breken. Drie stadspoorten, verdedigingstorens, rondelen, ravelijnen,  stadsmuren en aarden wallen verdwenen.

Met de sloop van de stadspoorten dreigde ook een belangrijke inkomstenbron van de stad te verdwijnen, die van de indirecte belastingen op vlees en graan. Die werden geïnd bij de stadspoorten. Om deze toch te kunnen innen, bouwde men aan de ingangswegen de barrières, een soort tolhekken. Alle goederen die aan belastingheffing onderhevig waren, moesten de stad worden ingevoerd via deze barrières. Bij de hekken werden tolhuisjes (commiezenhuisjes) gebouwd en bij de Jansbarrière zorgde ‘onderontvanger’ I.S. Tardijn voor de inning.
In 1854 besloot de gemeenteraad om dit middeleeuwse gebruik definitief af te schaffen en een maand later werden de huisjes voor afbraak te koop aangeboden.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.  Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij). p. 103.

Kooi, C.M., De ontmanteling van de vesting Arnhem, 1809-1830. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 28 (2008), nr. 3, pp. 86-106

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), pp. 16-22.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 12-13.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 48.

31 december 1921 (vrijdag)
Oudejaarswens

Veel verandert en veel blijft hetzelfde. Zelfs in turbulente (corona)tijden.
Honderd jaar geleden viel oudjaar ook op een vrijdag en ook toen werd teruggekeken en vooruitgeblikt. In de Arnhemsche Courant doet dat het Oude Jaar in de vorm van de heilige Silvester, die als paus rond 335 n. Chr stierf op 31 december. Oudjaar heet daarom in veel landen Silvesteravond.

Bij twee citaten van ‘het Oude Jaar’ uit de Arnhemsche Courant uit ‘Arneym’ zich graag aan:
Maak het verleden ten nutte voor de toekomst.
Hebt elkander lief, want er is maar eene kracht die heerscht over tijd en lot en dat is de liefde.

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.

1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15   16
17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30  .

1 november 1607 (donderdag)  
Verbod dansscholen en afgoderij in Agnietenklooster

1 november 1607 (donderdag)  
Verbod dansscholen en afgoderij in Agnietenklooster
De gereformeerde predikanten Fontanus en Burschetus drongen vandaag in 1607 er bij het stadsbestuur op aan om ‘afgoderij in het St. Agnietenklooster’ af te schaffen. Die ‘afgoderij’ is het belijden van het katholieke geloof door de nog aanwezige nonnen van het klooster aan de Beekstraat. Ook vroegen de dominees om dansscholen te verbieden.
Met deze ‘vermaning’ probeerden de gereformeerde voorgangers de calvinistische greep op het dagelijkse leven verder te versterken. Arnhem moest een ‘klein Geneve’, waar de leer van Calvijn de dienst uitmaakte, worden. Tevergeefs want de zusters van het Agnietenklooster waren te gehecht aan het katholieke geloof. Bovendien waren ze afkomstig uit voorname families, dus ze lieten zich niet zomaar de wet voorschrijven. Pas bij het overlijden van de laatste non was het gedaan met de ‘paapse superstitie’ aan de Beekstraat.

Literatuur en bronnen
Kienhorst, H. en J. Kuys (red.), Verborgen leven: Arnhemse mystiek in de zestiende eeuw. Nijmegen 2012 (Stichting Nijmeegse Kunsthistorische Studies).

Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 266.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 12-15.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren). Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 28.

2 november 1714 (donderdag)  
Vroedvrouwen en vondelingen

2 november 1714 (donderdag)  
Vroedvrouwen en vondelingen
Het uit mannen bestaande stadsbestuur betaalde twee vroedvrouwen f 6,- (zes gulden) om onderzoek te doen bij enkele vrouwen: ‘visitatie bij eenige meiden’. Dit omdat een kind ter vondeling was gelegd door een onbekende (vrouw / moeder) en zo probeerde men te achterhalen welke van de ‘meiden’ onlangs was bevallen. Waarom er geen onderzoek naar een man / mogelijke vader werd gedaan, vermelden de bronnen niet.
De rol van gender in de geschiedschrijving blijft van belang.

Literatuur en bronnen
Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 65.

Stam, H., Van vondelingen en wezen. In: Arnhem de genoeglijkste; jrg. 6 (1986), nr. 6, p. 274-276.

3 november 1899 (vrijdag)  
Ongeluk met artillerievervoer

3 november 1899 (vrijdag)  
Ongeluk met artillerievervoer
In de Menno van Coehoornkazerne op de hoek van de Klarendalseweg en Hoflaan (vroeger Zadelhofsteeg, genoemd naar de daar woonachtige familie Zadelhof) waren sinds de bouw in 1883 bijna duizend soldaten ondergebracht. De kazerne gaf Klarendal veel vertier en werkgelegenheid. Maar het was ook niet zonder gevaar. Gelukkig kwam na een ongeluk met een militaire transportwagen vandaag in 1899  een vijfjarige jongen er met een schram vanaf.

4 november 1915 (donderdag)  
Ongeluk op de schipbrug

4 november 1915 (donderdag)  
Ongeluk op de schipbrug
Rond 1915 trad Arnhem het modern-industriële tijdperk in. De opening van de ENKA in 1913 en de aanleg van een nieuw industrieterrein met haven ten oosten van het stadscentrum moesten werkgelegenheid en voorspoed brengen.
Een tramverbinding over de schipbrug, die de noord- met de zuidoever verbond, zou een extra economische impuls zijn. Bovendien werd zo een directe aansluiting gerealiseerd tussen de stadstram (GETA) en de tramlijn van de Betuwsche Stoomtramweg Mij. (BSM).
De Arnhemse gemeenteraad trok extra geld uit om de schipbrug te versterken en er rails op te leggen.
De eerste testrit, op donderdag 4 november 1915, mislukte jammerlijk. De locomotief, die drie met pulp geladen goederenwagons trok, kantelde bij het vierde brugstuk. Daarop helden ook de goederenwagons gevaarlijk over. Op de locomotief konden de machinist en de hem vergezellende directeuren Gemeentewerken (W.F.C. Schaap) en Gemeentram (P.M. Nieuwenhuis) alleen met een noodsprong het vege lijf redden. De schipbrug was flink beschadigd en het ongeluk betekende het einde van een mogelijke tramverbinding over de schipbrug. De rails bleven wel liggen en enkele jaren later werden de goederen via een ier naar de overkant getrokken, maar niet meer met een locomotief.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 4-11-1915.

Iddekinge, P.R.A., Van omnibus tot trolleybus. In: Van omnibus tot trolleybus. 125 jaar Openbaar vervoer in en om Arnhem. Leiden 1964 (Uitgeverij E.J. Brill), p. 1-87, p. 38-41.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 227-228.

Riele, A.W. te, Geschiedenis van de dienst. In: 100 jaar werk in uitvoering 1887-1987. Gedenkboek Gemeentewerken – Arnhem. Arnhem 1987 (Dienst van Gemeentewerken Arnhem), p. 11-44, p.19-20.

Seebach, T., De Arnhemse Rijnoevers. Wonen, werken en recreatie aan de rivier. Utrecht 2014 (Uitgeverij Matrijs), p. 15-16.

5 november 1379 (vrijdag)
Johannieter kruisridders mochten alles zelf bepalen

5 november 1379 (vrijdag)
Johannieter kruisridders mochten alles zelf bepalen
In Arnhem is er de Jansstraat, Jansplaats, Jansbinnen- en buitensingel, Jansbeek en het Jansplein. Allemaal vernoemd naar de Commanderij van St. Jan. Deze Johannieterorde van kruisridders had tussen ongeveer 1200 en 1800 op het Jansplein een eigen stuk grond met tuinen, huizen en een kerkhof naast een fraaie romaans-gotische kerk met dubbele torens,. De hospitaalridders van St; Jan, naar het latere hoofdkwartier op Malta de Maltezerridders genoemd, kregen rond 1200 dit gebied waarschijnlijk via graaf Otto I van Gelre. Die had deelgenomen aan de fameuze Derde Kruistocht (1189-1192) waarin de Europees-christelijke legers van o.a. de Duitse keizer Frederik Barbarossa en de Engelse koning Richard Leeuwenhart vochten tegen de verenigde Arabisch-moslimlegers onder leiding van Saladin. Uit de zeventiende eeuw is daarvan een verslag overgeleverd:

‘Na de beëindiging van de binnenlandse onlusten richtte de keizer (Frederik Barbarossa), na aandringen van paus Urbanus, zich op de heilige oorlog en verlossing van de christenen in de Joodse landen. De graven van Gelre en Holland zijn te water overgescheept van Sicilië, de verzamelplaats van de vloot, naar het hart van Azië. Daar hebben zij de zeekust ingenomen en de steden geplunderd. Otto vond, na drie jaar thuis komende, de Geldersen verwikkeld in een onenigheid tussen de bisschop van Utrecht en de stadhouder van Coevorden.’
Vrij naar: Arend van Slichtenhorst, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen, 1654.

Maar ja, honderd jaar na de stichting van de Commanderij werd er geruzied over wie de baas was op het Jansplein. De commanderij met zijn geestelijke zorgridders was immers een ‘immuniteit’: het stadsbestuur of de graaf/hertog had er niets over te zeggen. Dat werd vandaag in 1379 nog eens in een oorkonde bevestigd.
‘Wij, Willem, bij de genade Gods hertog van Gelre en graaf van Zutphen laten weten.
Dat wij zullen eerbiedigen al wat onze lieve grootvader, hertog Reinald, om Gods wil te erkennen en gunstig te stemmen, en onze oom hertog Reinald en hertog Eduard de heren van Sint Jan hebben toegezegd te eerbiedigen. Wij zullen alle degenen van die commanderijen met al hun lijf en goed hoeden en beschermen.’
Vrij naar: oorkonde van Willem van Gulik, hertog van Gelre, 5 november 1379.

Literatuur en bronnen
Graswinckel, D.P.M., Een wandeling door Arnhem in vroegere eeuwen. In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem, 1933. (Uitgeverij Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), p. 123-185, vooral p. 131, 133-135.

Hoefer, F.A. en J.S. van Veen, De Commanderieën der orde van St. Jan in Gelderland. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 13 (1910), p. 277-332, vooral p. 323-324.

Kuys, J.A.E., Kerk en religie in de late middeleeuwen. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 223-253, vooral p. 229-232.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 391-394.

Potjer, M., Historische Atlas van Arnhem. Van Schaarsbergen tot Schuytgraaf.  Amsterdam 2005 (Uitgeverij SUN), p. 14-15.

Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), Boek VI, no. 19 en 20, p. 83.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 97-99.

6 november 1959 (vrijdag)
Arnhemse schillen brengen geld op

6 november 1959 (vrijdag)
Arnhemse schillen brengen geld op
In deze tijd van kliko’s, ondergrondse vuilcontainers, scheiding aan de bron, vuilverbranding, hergebruik en diftar komt soms de herinnering aan de zinken vuilnisemmer en de schillenboer naar boven. Maar ook de jaren vijftig van de vorige eeuw had zijn afvalproblemen. Tot in de jaren tachtig deden de gemeente Arnhem en enkele particuliere bedrijfjes, zoals Piet(je) van Rinsum en Stephan Triest, veel moeite om de aardappelschillen apart van het andere huisvuil in te zamelen. Maar in de Arnhemsche Courant van vandaag in 1959 lezen we dat dit niet probleemloos ging: aardappelschillen werden bij het gewone vuil gedaan, de schillen waren vermengd met andere etensresten en de vraag naar aardappelschillen varieerde sterk. Dit had zijn effect op de prijs van de afvalschillen en daarmee op een rendabele inzameling. Daarnaast hielden soms de schillenboeren zich niet aan de afspraken. En toch werden in 1959 in totaal drie miljoen kilo Arnhemse aardappelschillen ingezameld.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 6-11-1959.
NRC Handelsblad, 12-5-1981.

Roelofs, B., De was buiten hangen. Arnhemse kwesties 1970-2000. Utrecht 2020 (Uitgeverij Matrijs).

7 november 1849 (woensdag)
Geboortedag architect Boerbooms

7 november 1849 (woensdag)
Geboortedag architect Boerbooms
Vandaag werd in 1849 in Arnhem de architect geboren van enkele van de markantste gebouwen van de stad: Johannes Boerbooms. In Arnhem staan nog steeds tal van grote winkelpanden van zijn hand.  Zijn bekendste creatie is het St. Elisabethsgasthuis. Als we dit gebouw vergelijken met een ander ontwerp van hem, Beekstraat 2 dat al jarenlang Café Meijers huisvest, dan krijgen we een goede indruk van zijn architectuurstijl. Als leerling van Pierre Cuypers (o.a. Rijksmuseum en Centraal Station in Amsterdam) liet hij de weelderige overgangstijd van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd rond 1500 herleven. Zijn panden werden opgetrokken in een combinatie van neorenaissance en neogotiek.
Zowel Café Meijers als, nu appartementencomplex, het St. Elisabethsgasthuis hebben een hoge bakstenen gevel afgewisseld met witgrijze stenen banden. Boven de deuren en ramen zijn halfronde (segment)bogen aangebracht. Verder is siermetselwerk en op het dak bevinden zich kleine dakkappelletjes met pinakeltjes. Door zijn affiniteit met de neogotiek mocht Boerbooms in 1899 ook het ontwerp maken van de restauratie van de Grote of Eusebiuskerk. Hij stierf echter, veel te jong in datzelfde jaar, om dat werk te kunnen voltooien.

Literatuur en bronnen
Frank, C.J.B.P., Langs lunchrooms en luxezaken. Historische winkels in de binnenstad van Arnhem. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 41.

Hest, J.H.J. van, St.-Elisabethsgasthuis. Bouwgeschiedenis van een Arnhems ziekenhuis.  Utrecht 2001 (Uitgeverij Matrijs).

Hest, J. van, Johannes Wilhelmus Boerbooms, 1849-1899, Architect.
In: C.A.M. Gietman, e.a. (red.),  Biografisch Woordenboek Gelderland, deel 3, Bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse geschiedenis. Hilversum 2002 (Uitgeverij Verloren), p. 23-25.
Online:  https://www.biografischwoordenboekgelderland.nl/bio/3_Johannes_Wilhelmus_Boerbooms

Lavooij, W., Van neostijlen tot Nieuwe Kunst. Arnhemse Architectuur uit de negentiende eeuw. Utrecht 2017 (Uitgeverij Matrijs), p. 36-44, vooral p. 40.

Vredenberg, J., Johannes Wilhelmus Boerbooms 1847-1899. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 59.
Hier staat abusievelijk als geboortedatum 8-11-1847. Dit moet 7-11-1849 zijn.

8 november 1854 (woensdag)
Walburgiskerk stort deels in  

8 november 1854 (woensdag)
Walburgiskerk stort deels in
Architect Th. Molkenboer was wat te ambitieus of onkundig, het is maar hoe je het bekijkt. Bij de restauratie van de Walburgiskerk in 1854 besloot hij de romaans aandoende vierkante pilaren om te toveren tot meer gotische ronde zuilen. Hij liet de pijlers afslijpen waardoor een deel van de dakconstructie en de toren instortte. Ooggetuige Antoon Markus schrijft:

“Op den morgen van den 8sten November van dat jaar bevond ik mij omstreeks 9 uur in de St.-Walburgsteeg; vele menschen, welke den vroegdienst hadden bijgewoond, hadden juist de kerk verlaten, en troepjes ambachtslieden, die in de kerk aan het werk waren, wilden zich na schafttijd weder naar hun werk begeven. Opeens hoorde ik een donderend geraas, en zag de kerk in wolken van stof gehuld.

Toen de stofwolken opgetrokken waren, begaf ik mij derwaarts, en ziet, daar stond de kap van den noordelijken toren nog slechts op de twee buitenste muren, de twee binnenste waren ingevallen en hadden op hun weg een groot deel van het dak meegenomen en het inwendige der kerk meerendeels vernield. Het orgel was totaal verbrijzeld, stukken er van lagen op het hoofdaltaar. Hoog lagen balken, leien, steenen opgestapeld; het geheel geleek een groote hoop afbraak. Had dit onheil 10 minuten vroeger of later plaats gevonden, dan zouden de gevolgen verschrikkelijk zijn geweest, en menige familie in rouw gedompeld hebben. (…)

Gelukkig is zij niet gevallen maar voorzichtig afgebroken, zoodat de kerk het een jaar met anderhalven toren moest doen. Bij de verbouwing van 1855 werd het koor der kerk tevens uitgebreid, de toren weder opgebouwd en het inwendige van nieuwe altaren en een nieuwe preekstoel voorzien. Gedurende den tijd, dat de kerk na dit ongeval voor den H. dienst ongeschikt was, hebben de godsdienstoefeningen in de daarvoor gewijde nieuwe Concertzaal van Musis Sacrum plaats gehad.”

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 276-277.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970),  p. 85.

9 november 1720 (zaterdag) 
Voogd jonge plantage-eigenaressen wordt schepen

9 november 1720 (zaterdag)  
Voogd jonge plantage-eigenaressen wordt schepen
In 1720 stierf in Arnhem schepen dr. Jacob Coets, tevens advocaat aan het Hof van Gelderland. Het was de gewoonte dat de zittende stadsbestuurders uit eigen kring een opvolger aanwezen. De familie Coets maakte zo al decennia, van familielid op familielid, deel uit van de Arnhemse magistraat.

Sinds het einde van de middeleeuwen bestond de Gezworen Gemeente, een groep burgers die inspraak wilde in het bestuur maar dat nooit had gekregen.
Gedurende de 17^e en 18^e eeuw schurkte de Gezworen Gemeente steeds meer tegen de macht aan en maakten ook notabele en rijke Arnhemse burgers er deel van uit.

Op 9 november 1720 besloten de gemeenslieden twee kandidaten uit de al machtige families De Vree en Tulleken naar voren te schuiven als opvolger voor Coets.
Der(c)k de Vree zou het worden en hij promoveerde twee jaar later zelfs tot burgemeester. Voor zijn overleden broer Gerhard was hij voogd geworden van zijn in Suriname wees geworden nichtjes Hester en Johanna. Die hadden van hun vader zijn plantages geërfd, maar kwamen terug naar Arnhem. Voor een veilige overtocht liet Derk hen vergezellen van de slavin ‘Anna Van Vossenburg’. Zij baarde als ‘swartin’ veel opzien in het achttiende-eeuwse Arnhem.

Literatuur en bronnen
Ekkart, R.E.O., Gelderse portretten en portrettisten. In: Bierens de Haan, J. C. en R. Ekkart (red.), Gelderse Gezichten. Drie eeuwen portretkunst in Gelderland 1550-1850. Zwolle 2002 (Waanders Uitgevers), p. 56-85, vooral p. 63.

Koene, B., Schijngestalten. De levens van diplomaat en rokkenjager Gerard Brantsen (1735-1809). Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), pp. 10-13.

Koene, B., De mensen van Vossenburg en Wayampibo. Twee Surinaamse plantages in de slaventijd. Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren), p. 80-87.

Tenten, M.V.T.,  De Gelderse elite in vogelvlucht 1550-1850. In: Bierens de Haan, J. C. en R. Ekkart (red.), Gelderse Gezichten. Drie eeuwen portretkunst in Gelderland 1550-1850. Zwolle 2002 (Waanders Uitgevers), p. 18-33, vooral p. 28-29.

Theeuwen, P.J.H.M., Pieter ’t Hoen en De Post van den Neder-Rhijn (1781-1787). Hilversum 2002 (Uitgeverij Verloren), 2002, p. 43-44 en 450-464.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90, p. 64-68.

10 november 1616 (donderdag)
Stad koopt patroonrecht van de Grote Kerk

In 1452 begon op de fundamenten van de Maartenskerk de bouw van het schip en de toren van wat nu de Grote of Eusebiuskerk is. Een jaar later kreeg de nieuwe kerk extra status als de relieken van de heilige Eusebius vanuit de St. Salvator-abdij Prüm naar Arnhem werden overgebracht.

Van oudsher (9^e eeuw) had het Prümer klooster het recht om de priesters in de kerk aan te stellen. Toen Arnhem in 1578 overging van het katholieke naar het protestantse geloof wilden de protestanten en het gereformeerde stadsbestuur graag dit recht ook formeel bezitten.

Op deze dag in 1616 wist het stadsbestuur dat patroonrecht van graaf Ernst Casimir van Nassau (en Katzenelnbogen en Dietz) te kopen. De graaf, zoon van Jan van Nassau die in 1578 als stadhouder van Gelderland een leidende rol speelde in de Arnhemse overgang naar de reformatie, had dit recht zelf zes jaar eerder van de abdij in Prüm gekocht. Hij kon dit doen door zijn Duitse connecties met de keurvorst van Trier.  

Literatuur
Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad. Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 29 en 37.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 31.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), pp. 54-90, pp. 64-68.

11 november St. Maarten
St. Maarten vereeuwigd in steen

11 november St. Maarten
St. Maarten vereeuwigd in steen
Vijfhonderd jaar lang was St. Maarten de patroonheilige van Arnhem. Tot 1453 heette de Eusebiuskerk de Maartenskerk. Toen in dat jaar relieken van Eusebius vanuit de moederabdij in Prüm (Eifel – Duitsland) kreeg de Grote Kerk haar huidige naam.
Niet alleen de Martinuskerk aan de Steenstraat herinnert nog aan de eerste heilige beschermer van de stad. Aan het zuidportaal (Turfstraatzijde) van de Eusebiuskerk is uiterst links een standbeeld van de Franse heilige te zien. Hij is vereeuwigd op zijn beroemdste moment: met zijn zwaard snijdt hij zijn mantel in tweeën en geeft een stuk aan een bedelaar.
Naast hem staan Petrus (sleutel tot de hemel), Christoforus (Christus op zijn schouders) en Stephanus (dalmatiekmantel en steen, het teken van de eerste martelaar die door steniging stierf).
Naast het zuidportaal is in het plaveisel nog een deel van de omtrekken van de oude Maartenskerk te zien. Helaas wordt een belangrijk deel hiervan door bouwplaten aan het zicht onttrokken.

Literatuur
Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad. Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 101, 111-113.

12 november 1794 (woensdag)
Inkwartiering troepen in Lutherse Kerk

In 1735 gaf Arnhem toestemming aan de Lutherse gemeente om aan de Korenmarkt een kerkgebouw neer te zetten. Het werd een prachtig classicistisch pand, ontworpen door architect Leendert Viervant.

Bijna zestig jaar later, in 1794, was het niet alleen in Arnhem, maar in heel Europa onrustig. Na de Franse Revolutie werd Frankrijk bedreigd door buitenlandse troepen die de monarchie wilden herstellen. De Franse revolutionairen sloegen terug door een tegenaanval in te zetten. Ze marcheerden op naar de zuidelijke Nederlanden, dat door de Franse vijand, Oostenrijk, werd bestuurd. Het revolutionaire Frankrijk had zelfs in februari 1793 de oorlog verklaard aan Nederland, of beter naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hier zwaaiden immers aanhangers van het ‘ancien regime’ in de persoon van de prinsgezinden van stadhouder Willem V van Oranje ook de scepter.

De Fransen rukten in de zomer van 1794 razendsnel op naar de Republiek.
Het Arnhemse stadsbestuur liet de stedelijke kas met 15.000 gulden en alle belangrijke archiefstukken overbrengen naar Amsterdam.
De troepen werden versterkt en vanuit Engeland kwam een extra eenheid soldaten onder leiding van de hertog van York naar Arnhem. De Engelse opperbevelhebber betrok een huis in de Koningstraat en zijn soldaten werden op 12 november ondergebracht in de Lutherse kerk.
Zo wist het oude bestuur het nog een paar maanden te rekken, maar in januari 1795 dansten de ‘Bataafse patriotten’ definitief rondom de overal opgerichte vrijheidsbomen.

Literatuur
Eijsink, Th. N., Restauratie en revolutie in Arnhem 1 juli 1787 – 6 mei 1795.
Arnhem 1967 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 70-71.

Koene, B., Schijngestalten. De levens van diplomaat en rokkenjager Gerard Brantsen (1735-1809).
Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), pp. 240-241.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 10-11.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 81

13-11-1957 (woensdag)
Overlijden Arnhemse Olympische touwtreksportheld

In 1957 overleed op 67-jarige leeftijd Arnhemmer Willem Bekkers.
Hij verwierf in 1920 furore door deel uit te maken van de zilveren medaillewinnaars in het Olympische atletieknummer van het touwtrekken.

Op de Olympische Spelen van 1920 in Antwerpen was touwtrekken nog een Olympische activiteit. De Engelsen, acht politieagenten die samen 300 kilo zwaarder waren dan de Nederlanders, gingen er met de titel vandoor. Ons land behaalde de tweede plaats.
De Nederlandse touwtrekploeg bestond vooral uit mannen van de Arnhemse krachtsportvereniging Achilles. Een combinatie van boksers, worstelaars en gewichtheffers vormde de touwtrekploeg. Een van de acht was Willem Bekkers.

De Nederlands-Arnhemse ploeg oogstte bovendien alom bewondering voor hun sportiviteit. In de wedstrijd om het zilveren was namelijk een deel van tegenstander België te laat en de tweede plek werd aan de mannen van Achilles toegekend. “Zo willen wij niet winnen”, spraken de Arnhemmers en wachtten tot de tegenstander compleet was. Daarna werd het duel met 2-0 in het voordeel van de Gelderse krachtmensen beslist.

In Arnhem volgde de gebruikelijke rijtoer, een huldiging in Musis met een toespraak van waarnemend burgemeester en sportwethouder H. Goedhart jr. en uitgebreide artikelen in de Arnhemsche Courant. Bij de volgende Spelen was het touwtrekken geschrapt als Olympisch onderdeel.

Literatuur
Fiege, K., Twee eeuwen sporten in Arnhem.
Arnhem 2001 (De Arnhemsche Courant / De Gelderlander), p. 50 en 57.

14 november 1546 (donderdag)
Overlijden Joost Sasbout, ‘de mens is een zeepbel’

14 november 1546 (donderdag)
Overlijden Joost Sasbout, ‘de mens is een zeepbel’
Joost Sasbout (Jodocus van Sasbout, 1487-1546) moet niet verward moet worden met de 17^e-eeuwse Utrechtse apostel-vicaris Sasbout Vosmeer (1548-1614).

De Arnhemse Sasbout was de eerste kanselier in Gelre voor keizer Karel V. Voor deze nieuwe heer van Gelre moest Van Sasbout zorgen voor rust in Gelre en Arnhem na de roerige periodes van Karel van Gelre (hertog 1492-1538) en Willem van Gulik (en Berg en Kleef, hertog 1538-1543).
Sasbout is niet zozeer bekend geworden door zijn korte periode als hoogste bestuurder in Gelderland. Zijn epitaaf (grafgedenkteken) in de Grote of Eusebiuskerk daarentegen wordt door kunsthistorici geprezen als een prachtig voorbeeld van renaissancistische beeldhouwkunst. Dat gedenkmonument bevindt zich in de noordelijke kooromgang van de kerk en is waarschijnlijk van de hand van Colijn de Nole uit Kamerijk (België).

Het beeldhouwwerk mag dan tal van verwijzingen hebben naar de klassieke Grieks-Romeinse tijd. De afbeelding en teksten ademen meer het ‘memento mori’ van de middeleeuwen dan het ‘carpe diem’ van de renaissance.
Een deel van de tekst die Sasbout zelf naliet: ‘Sta stil; wat gij zijt ben ik geweest; wellicht zijt gij morgen wat ik ben: een rottend lijk. Eens was ik Jodocus Sasbout (…) Maar wat baten mij thans titels, schatten of wijsheid? De dood maakt hoog en laag gelijk. Alleen de deugd wacht de mens na zijn dood…’.

Het zijn vooral de gebeeldhouwde afbeeldingen van een zojuist overleden jonge vrouw en een skelet met aan weerszijden de woorden ‘homo bulla’ (‘de mens is een zeepbel’)  ‘caro fernu’ (‘het vlees is als hooi’) die de bezoeker tot nadenken doet stemmen.

Literatuur
Brink, T., Ontworpen voor de eeuwigheid. De memoriesculptuur voor Joost Sasbout en Catharina van der Meer in de Eusebiuskerk te Arnhem. In: Bulletin KNOB, deel 12, 2013, nr. 3, pp. 152-165.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), pp. 243-244.

Schulte, A.B.C en C.J.M, Schulte- van Wersch, Kunst en cultuur van de late middeleeuwen tot 1700.  In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 276-309, p. 288 en 291.

Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad. Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), pp. 179-183.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970),  p. 85.

15 november 1912 (vrijdag)
Oprichting Gelderse Blindenvereniging

15 november 1912 (vrijdag)
Oprichting Gelderse Blindenvereniging
De Arnhemmer Rikke Koops (geboren 5 april 1883) is sinds zijn 12^e jaar blind en wil iets doen aan de emancipatie en positie van de blinden in Gelderland. Op 15 november 1912 is hij de initiatiefnemer van de oprichting van de stichting ‘Geldersche Blindenvereniging’. De stichting wil blinden ondersteunen om aan eigen inkomsten te komen zodat ze meer niet meer volledig afhankelijk zijn van liefdadigheid en overheidssteun.

Er wordt geld ingezameld aan en in 1918 wordt in de Weverstraat een werkinrichting voor blinden geopend. De naam is ‘G.B.I. werkinrichting en tehuis voor blinden’ (G.B.I.= Geldersche Blinden Industrie). Al snel verruilt de vereniging dit gebouw voor twee panden (een als kantoor- en woonhuis en een als werkinrichting) aan de Marktstraat.

Die panden moesten in 1933 wijken voor de bouw van de Rijnbrug en vond op 9 oktober van dat jaar de feestelijke opening plaats van het nieuwe onderkomen aan de Utrechtseweg, tegenover de Oranjestraat, In twee grote voormalige villa’s (gebouwd in 1873) werden de kantoren, een werkplaats, een winkel en internaat gevestigd. Zo’n 30 blinden vonden er blijvend onderdak. In 1980 waren de voorzieningen niet meer rendabel en werden de panden verkocht. De vereniging investeerde het geld, nu als GBS (Gelderse Blinden Stichting), in de verdere ondersteuning van de blinden in Gelderland.

Het voormalige kantoorgebouw is er nog steeds als ‘Villa Reale’. Het pand met de winkel (‘Villa Clara) moest in de jaren negentig van de vorige eeuw plaatsmaken voor het appartementencomplex ‘Huize Clingelbeeck’.

Rikke Koops bleef tot aan zijn dood in 1966 voorzitter van de Gelderse Blindenverening. Zijn graf is te vinden op Moscowa.

Literatuur
Ahoud, W.F.M., Inventaris van het archief van de Gelderse Blindenvereniging. Gelders Archief, 0748 Gelderse Blindenvereniging, laatste wijziging in 2015.

Gelders Archief: 2071 Archief Gelderse Blindenvereniging, archief gevormd in 1991; laatste wijziging 2020.

16 november 1672 (woensdag)
Franse bezetter eist geld

16 november 1672 (woensdag)
Franse bezetter eist geld
Donderdagmiddag 6 juni 1672 marcheerden de Franse soldaten van ‘Zonnekoning’ Lodewijk de Veertiende Arnhem binnen. Enkele uren daarvoor had het Arnhemse stadsbestuur bij het Franse legerkampement in Lathum de koning hoogstpersoonlijk de capitulatie van de stad aangeboden. Dat gebeurde wel volgens de Franse etiquette: “Dat so de Coninck, te paerd sittende, audientie verleende, sij oock op haer paerden blijven, ende tot sijn Majesteit alleen met driemaal haer lichaem te buygen nadere mosten.”

Met de Franse beleefdheid was het snel gedaan en één van de talloze financiële verplichtingen is van 16 november. De Franse bestuurder (intendant) van Nederland, Louis Robert, beveelt Arnhem om elke maand 2150 gulden, ‘deux mil cent cinquante florins’, te betalen.
De stad is enorm opgelucht als twee jaar later aan de Franse bezetting een eind komt.

Literatuur
Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis. Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem, Bijdragen tot de geschiedenis van Arnhem deel 4), p. 62, 75-81, 139 (noot 303).

17 november 1809 (vrijdag)
Oprichting ‘t Nut

17 november 1809 (vrijdag)
Oprichting ‘t Nut
Vandaag werd in logement Het Zwijnshoofd in 1809 het Arnhemse Departement van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen opgericht. Geen enkele andere particuliere liefdadigheidsinstelling heeft zoveel voor de ontwikkeling van de stad betekent als ‘’t Nut’. Dankzij giften van gulle gevers en financiële ondersteuning van het stadsbestuur stortte ‘’t Nut’ zich op de ‘verheffing van de on- en minvermogende klasse’ door de stichting van ‘Bewaarscholen’ (in de twintigste eeuw kleuterscholen genoemd), ‘Tusschenscholen’ (voor de mensen tussen zeer arm en niet zo arm in), lagere scholen en een ‘Kweekschool’ (opleiding voor onderwijzeressen; nu Pedagogische Academie). Behalve de Nutsscholen, was er ook een Nutsspaarbank en een openbare Nutsbibliotheek.
Een voorbeeld wat het onderwijs betreft: in 1842 liet de vereniging ‘op het terrein der voormalige vleeschhal in de Minnebroederenstraat een nieuwe zaal voor zijne vergaderingen bouwen, daaronder een tweede, zeer ruim lokaal voor de Tusschenschool. In beide deze vertrekken, welke naast elkander zijn gelegen, worden thans ongeveer 790 kinderen door eenen hoofdonderwijzer en vier hulponderwijzers op eene zeer doelmatige wijze onderwezen.’
Ook nam ‘’t Nut’ in 1853 het initiatief voor oprichting van de ‘Vereeniging tot het verschaffen van geschikte woningen aan de Arbeidersklasse’, kortweg ‘de Commissie’ genoemd. Van deze eerste Arnhemse charitatief-sociale woningbouwvereniging zijn de door hen gebouwde huizen in de driehoek Catharijnestraat-Klarendalseweg-Paulstraat nog steeds te zien.

Literatuur en bronnen
Hogerlinden, J.G.A., Het Nut. In: Geïllustreerd Zondagsblad van de Arnhemsche Courant, jrg. 3, no. 3, 8-6-1924, p. 185-186.
Grote versie volledige krantenpagina via KB-Delpher:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000105143:mpeg21:p013

Klep, P.M.M., Economische en sociale ontwikkeling. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 116-171,vooral p. 161, 166-168.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem.  Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 44, 109, 113, 161.
Staats Evers, J.W., Iets over Arnhem naar aanleiding van zijn begrooting over 1848.
Arnhem 1848 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 66-67.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 22 en 33.

17 november 1987 (dinsdag)
Dr. Herman Bax van het Gemeenteziekenhuis overlijdt

17 november 1987 (dinsdag)
Dr. Herman Bax van het Gemeenteziekenhuis overlijdt
Twintig jaar nadat hij het ‘ambacht’ als chirurg in het Gemeenteziekenhuis Arnhem had neergelegd overlijdt in 1987 Herman Reinier Bax (geboren 1907 te Velsen). Sinds 1 november 1941 was hij het hoofd van de afdeling Chirurgie van het Gemeenteziekenhuis aan de Wagnerlaan.
Behalve als expert op het gebied van leveroperaties verwierf hij tijdens de Tweede Wereldoorlog bewondering om zijn hulp aan Joodse onderduikers en Arnhemmers in nood na de Slag om Arnhem.
Zuster Boland, één van zijn medewerkers herinnert: “Bax werd op een kwade dag opgepakt, maar na zo’n dag of veertien was hij er ineens weer, met één van zijn kinderen op de arm. Het was wel duidelijk dat je beter nergens naar kon vragen.“
Bax stond ook bekend om zijn onverbloemde medische en ethische standpunten en artikelen. Zijn ‘Een blik terug’ uit 1967 op zijn eigen 25-jarige carrière als chirurg in het Gemeenteziekenhuis geeft daarvan enkele fraaie staaltjes.

Literatuur
Bax, H.C.R., Een blik terug. In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 111, nr. 21 (1967), p. 941-947.

Brandt, K.H. en A.M. ter Haar, In memoriam dr. Herman Reinier Bax. In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 131, nr. 3 (1987), p. 129-130.

Heusden-Sleutel, A.C. van (1995). Van minimale hulp tot optimale zorg. 150 jaar ziekenhuiszorg in Arnhem.
Arnhem 1959 (Ziekenhuis Rijnstate), p. 78.

Schalm, L. Afscheid van Dr. H.R. Bax als chirurg van het Gemeente Ziekenhuis te Arnhem. In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 111, nr. 22 (1967), p. 1016-1017.

18 november 1700 (donderdag)
Vreemde bedelaars en ‘straffe van geeseling‘

18 november 1700 (donderdag)
Vreemde bedelaars en ‘straffe van geeseling
Het Arnhemse stadsbestuur besluit op 18 november 1700 dat het ‘vreemde bedelaars, op straffe van geeseling, verboden (werd) in de stad te komen’. Ook herbergiers die deze ‘vreemde bedelaars’ onderdak verschaffen staat deze straf of verbanning met hun hele gezin te wachten.

Dat betekende wel extra inkomsten voor de ‘scherprichter/beul’ van Arnhem. Volgens contract kreeg hij voor elke gewone geseling, inclusief de slaagstokken en touwen, maximaal drie gulden: ‘Voor een gemeene geesseling sal hij soo voor hem als sijnen dienaar niet meer mogen declareeren als drie guldens: de garden en bindlijnen daar onder begreepen.’

Geef de mensen een naam: ‘vreemde bedelaars’. Dat is iets anders dan ‘bekende bedelaars’ of ‘inwoners van de stad die om geld of brood vragen’.
Tegenwoordig is dat nog steeds van toepassing: vluchtelingen, migranten, indringers, gelukzoekers, oorlogsslachtoffers, enz. En is het afschrikken en verbannen van ‘vreemde bedelaars’ in de kern iets anders dan de ‘pushback’ aan de grenzen van Europa?
Historische bronnen en geschiedschrijving objectief?
Dat is onmogelijk: onze eigen (cultuur)geschiedenis dringt altijd door in hoe we zaken zien, ervaren en beschrijven.  

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 139.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 56.

19 november 1465 (zondag)
Katharina van Kleef verkiest zoon boven man

19 november 1465 (zondag)
Katharina van Kleef verkiest zoon boven man
Vandaag, in 1465 ‘op sunte Poncianus dach’, schreven hertog Arnold van Gelre en zijn echtgenote Katharina van Kleef dat het oppergezag over Gelre werd overgedragen aan ’onsen lieven gemynden enigen soin, Adolf’. Twee jaar later zou Adolf vader worden van Gelres roemruchtste hertog, Karel van Gelre (1467-1538).
De 27-jarige Adolf waarover zo liefdevol werd geschreven, had trouwens tien maanden eerder vader Arnold (1410-1473) in diens nachthemd over de bevroren slotgracht in de ijskoude winternacht van 9 op 10 januari van kasteel Grave ontvoerd en gevangen gezet.
De woorden in de oorkonde moeten we dus met een flinke korrel zou nemen. Dat geldt ook voor de gezamenlijkheid van Arnold en zijn vrouw Katharina Kleef (1417-1476). Die had haar man in echtelijke en politieke zin al lang verlaten en probeerde via zoon Adolf de positie van zichzelf en Gelre te versterken. Een machtige vijand uit het zuiden lag namelijk op de loer: de hertog van Bourgondië. Katharina ergerde zich al jaren aan de zwakke opstelling van manlief Arnold en hoopte via zoon Adolf de Bourgondiërs het hoofd te kunnen bieden. Tevergeefs zou enige jaren later blijken.

Literatuur en bronnen
Alberts, W. Jappe, Geschiedenis van Gelderland tot 1492. Boek I Van Heerlijkheid tot Landsheerlijkheid. Zutphen 1978 (De Walburg Pers), p. 122-125.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 122-126.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel 4, p. 361-363, no. 420.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 126.

19 november 2015 (donderdag)
Opening OV-terminal Arnhem Centraal

Laten we vandaag in 2021 eens twee dingen combineren. Het was vandaag in 2015 dat de OV-terminal ‘Station Arnhem Centraal; werd geopend.
Het was vorige week zaterdag 13 november dat helaas de presentatie van het nieuwste boek van (wethouder) Bob Roelofs, Parels en proefballonnen 2 / Kroniek van Arnhem 2011-2020, door corona geschrapt moest worden.
Maar ‘Arneym’ geeft u een exclusief voorproefje (‘sneak preview’) door uit dit boek de opening van Arnhem Centraal te citeren:
“De opening van Station Arnhem Centraal op 19 november 2015 markeerde een metamorfose in het stationsgebied die in de Arnhemse geschiedenis als uniek te bestempelen is. (…) Het gehele project had ruim € 163 miljoen gekost en het uiteindelijke resultaat werd, ondanks het jarenlang lekkende dak, met lof, gejuich en architectuurprijzen ontvangen.”

Literatuur
De Gelderlander, 9-11-2021.

Roelofs, B., Parels en proefballonnen 2. Kroniek van Arnhem, 2011-2020. Arnhem 2021 (Uitgeverij Jeugdland Arnhem), p. 13-17.

20 november 1641 (woensdag)
Kerkhof Walburgiskerk wordt heropend

20 november 1641 (woensdag)
Kerkhof Walburgiskerk wordt heropend
Het stadsbestuur van Arnhem, de magistraat, gelastte op deze dag in 1641 dat de doden ook bij de Walburgiskerk begraven konden worden. De andere kerkhoven in de stad waren namelijk overvol.
De begraafplaatsen binnen de stadsmuren waren een voortdurende bron van zorg voor het stadsbestuur en de kerkelijke autoriteiten. De kleine kerkhoven bij de kloosters (binnen de stadsmuren o.a. Broerenklooster en Agnietenklooster en daarbuiten o.a. Mariënborn en Monnikenhuizen) werden niet meer gebruikt. Deze katholieke instellingen waren na de Arnhemse Beeldenstormen (1578-1579) gesloopt. Ook de Walburgiskerk en de Janskerk werden toen aan de katholieke eredienst onttrokken. Alleen de kerkhoven bij de Grote of Eusebiuskerk en die bij de Janskerk bleven bestaan. De rijke Arnhemmers konden natuurlijk nog steeds wel een graf in de Eusebiuskerk kopen.
Toen de begraafplaatsen buiten de kerkmuren echter over- en overvol waren, ook door de pestepidemiegolf van 1638, moest toch weer uitgeweken worden naar het voormalige kerkhof van de kanunniken van de Walburgiskerk.

Literatuur en bronnen
De Kerk en de Parochie van St.-Walburgis te Arnhem. Gedenkboek bij het eeuwfeest van de teruggave der kerk 22 juli 1908. Arnhem 1908 (Druk Van Mastrigt en Verhoeven).

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 31.

Timmer, G.J. en J.G Verhoeven, Uit Arnhems Katholiek Verleden. Geschiedkundige Schetsen. Arnhem 1937 (Uitgave van Dagblad van Arnhem).

21 november 2012  (woensdag)
Achttiende-eeuwse ‘Bacchante’ teruggeplaatst

21 november 2012  (woensdag)
Achttiende-eeuwse ‘Bacchante’ teruggeplaatst
Het is vandaag op de kop af alweer tien jaar geleden dat de stad een heuglijk cultuur-historisch moment vierde. Dankzij de onvermoeibare inspanningen van Kees Kant, bijgestaan door Jan van Lookeren Campagne, werd het achttiende-eeuwse beeld ‘De Bacchante’ teruggevonden en herplaatst op het Velperplein. Kees Kant had zich de hoedanigheid van Sint Nicolaas aangemeten om samen met wethouder Margreet van Gastel het beeld te onthullen.

François Gijsbert Staatskin baron van Brakell tot den Brakell (1809-1878) had zijn financiële schaapjes op het droge. Daarom kon hij in 1856 zijn toch al riante herenhuis in de Koningstraat verruilen voor ‘the place to be’ in Arnhem in die tijd: de nieuw aangelegde groene singels. Hij betrok een fraaie stadsvilla, die later als Velperbinnensingel nummer 2 door het leven ging. De woning viel in 1986 ten prooi aan de slopershamer door de bouw van de parkeergarage V&D/Musis. Bij de ontruiming van het gekraakte pand leidde, welk een toeval, toenmalig politiechef Kees Kant de ontruiming.
Baron van Brakell tot den Brakell keek in 1856 uit op het groene plantsoen van Musis Sacrum, maar hij wilde een nog fraaier uitzicht. Daarom schonk hij, in twee stappen, de stad achttiende-eeuwse beelden van klassiek-mythologische figuren. Dit met de voorwaarde dat hij de beelden vanuit zijn woning kon zien. De acht beelden uit 1712 van de vermaarde beeldhouwer Ignatius van Logteren (1685-1732) stonden oorspronkelijk op het landgoed Boom en Bosch aan de Vecht bij Breukelen en kwamen nu naar Arnhem.
In de oorlog werden de kunstwerken grotendeels verwoest. Vijf beelden keerden redelijk snel, gerestaureerd en wel, weer terug. Kees Kant vond ‘De Bacchante’ in desolate staat terug in het atelier van restaurateur Ton Mooy. Die knapte het weer helemaal op en in 2012 stond de door de wijngod Bacchus bezielde vrouw met druiventrossen en al weer terug op de singels. De beelden Bacchus/Faun en Jupiter bleven spoorloos, maar wie weet keren ook die eens weer terug naar Arnhem. Aan Kees Kant zal het niet liggen.

Literatuur en bronnen
Brink, T., Nulboek Arnhem uit de kunst. Arnhem 2019 (Uitgeverij Hijman Ongerijmd), p. 31-32, 236.

De Gelderlander, 22-11-2012; https://www.gelderlander.nl/arnhem/arnhemse-dame-terug-op-haar-plek~a7ee3e14/

Fischer, P.M., Inveni!: de beelden van Boom en Bosch staan in Arnhem. Daniël Marot en Ignatius van Logteren. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 21 (2001), nr. 1, p. 2-13.

Fischer, P.M, Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Bezorgd door E. Munnig Schmidt. Alphen aan den Rijn 2005 (Canaletto/ReproHolland BV).

Kant, K., De zoektocht naar de Bacchante. In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 32 (2012), nr. 2, p. 99-102.

Lookeren Campagne, J. van, Een vorstelijke schenking. Hoe de Van Logterenbeelden in Arnhem zijn gekomen. In: Arnhems Historisch Tijdschrift; jrg. 38 (2018), nr. 4, p. 208-215.

Roelofs, B., De was buiten hangen. Arnhemse kwesties 1970-2000. Utrecht 2020 (Uitgeverij Matrijs), p. 84-91.

21 november 1698 (zaterdag)
Stovenzetsters zorgen voor kerkonrust

In november wordt het echt koud. En als je dan urenlang in de kerk stil en aandachtig moet luisteren naar de predikant, dan begint de kou door te dringen tot elke vezel van je lichaam. Hoe geestelijk hartverwarmend het Woord Gods ook moge zijn.
Om je extra tegen de kou te beschermen kon je in de 17e eeuw bij het begin van de dienst een stoof huren. Voor de jongere generatie: een stoof is een klein houten of stenen kastje met gloeiende kooltjes erin. Daar zette je voeten op en de warmte werd door het hele lichaam getransporteerd.

Die stoofjes moesten aan het eind van de kerkelijke bijeenkomst wel weer ingeleverd worden. De verhuursters (het waren vrouwen die hiermee een extra centje hoopten te verdienen) zamelden ze dan aan het eind van de dienst weer in om ze de zondag daarop weer te verhuren. Om snel thuis te zijn, begonnen die ‘stovenzetsters’ of ‘stovendraagsters’ nog voordat de prediking formeel was afgelopen, de stoven op te halen. Dat verstoorde de eerbiedige stilte in de kerk en bovenal de woorden van de voorganger.

Daarom vaardigde het stadsbestuur op 21 november 1698 een ordonnantie uit ‘ tegen het gewoel der stovendraagsters’: wie te vroeg de stoofjes ophaalde, werd een middagje vastgezet in het stadhuis. Tevergeefs: op 22 december 1724 moest dit besluit krachtig worden herhaald.

Literatuur
Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 254-275, p. 268.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), pp. 264-265.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 84.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 59.

22 november 1615 (zondag)
Overlijden Johannes Fontanus op het Fontanus’ spijker

Zijn naam is al vaak gevallen in ‘Verleden Vandaag’ en op de website ‘Arneym’: Johannes Fontanus. Hij speelde een belangrijke rol in de overgang van Arnhem naar het protestantisme en drukte als predikant in de Eusebiuskerk nadrukkelijk zijn stempel op het geestelijke, politieke, culturele en dagelijkse leven van de stad.

Fontanus overleed, na 36 jaar voorganger te zijn geweest, in 1615 op zijn buitenverblijf ten oosten van de stad aan de Velperweg. Dat zijn sterfdag een zondag was, is één van die fraaie toevalligheden (?) die het verleden kleur geven.
Het hof, een voormalig spijker (opslagplaats voor graan), kreeg zijn naam: Fontanus’ spijker of Fontanus’ Hof. Het stadsbestuur had hem dat uit erkentelijkheid voor zijn werkzaamheden geschonken.
Het kleine landgoed was één van de pakweg tien voormalige spijkers buiten de stadsmuren. In de moderne tijd is er, op het fabrieksterrein van de Akzo/Tejin, niets meer van terug te vinden. Al naar gelang de financiën van de eigenaar waren de veelal laatmiddeleeuwse spijkers eenvoudige ‘landmanswoningen’ of riante buitenplaatsen geworden. Het Fontanus’ spijker bevond zich in de middenmoot: een kleine woning, een boomgaard en wat akkerland.

Literatuur
Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 254-275, p. 260-261.

Potjer, M., De Velperweg in kaart gebracht, 1600-1795. Eigenaren en eigenaardigheden. Utrecht/Westervoort 2008 (Uitgeverij Van Gruting), pp. 30-31, 163, 169-171.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), pp. 72-73.
Hier wordt abusievelijk als overlijdensjaar 1616 genoemd.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 31.

Ven, A.J. van de (1933). De oude buitenverblijven rondom de stad. In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem 1933 (Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), pp. 187-223, p. 221-222.

23 november 1836 (woensdag)
Verkrijging grond voor Koepelkerk

De Hervormde Gemeente te Arnhem wilde rond 1835 een nieuwe kerk bouwen en liet zijn oog vallen op de terreinen van de voormalige Commanderij van St. Jan. Het ommuurde terrein van de vroegere hospitaalridders was al een tijdje in gemeentelijke handen. De eens zo prachtige gotische Janskerk met twee torens was zo bouwvallig dat deze al in 1817 ten prooi viel aan de sloophamer. Een van de torens was in 1809 uit voorzichtigheid al neergehaald.

Het ontwerp voor de nieuwe Janskerk kwam van stadsarchitect Anthony Aytinck van Falkenstein. Van zijn hand was ook de Willemskazerne en het was geen toeval dat die op een steenworp afstand lag. De fraaie neoclassicistische Koepelkerk moest vooral de officieren van de kazerne naar de zondagsdiensten lokken. In maart 1837 vond de aanbesteding plaats voor 52.000 gulden. De eerste steenlegging volgde op 14 juni 1837. Twee dagen later bezocht koning Willem I het bouwterrein.

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 391-394.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 72-73.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 34.

Wander, R.H.J., Kerken. Duizend jaar religieuze bouwkunst in Arnhem. Utrecht 1997 (Uitgeverij Matrijs), p. 23-24.

24 november 1816 (zondag)
Geslacht Huyghens in de adelstand

Iedere Arnhemmer kent de Huijghenslaan. De fraaie allee, die door zijn omvang vaak dient als racebaan, is niet genoemd naar de 17-eeuwse Constantijn Huyghens (dichter, staatsman) of zijn zoon Christiaan (natuur- en wiskundige).

De naam komt van het Arnhemse regentengeslacht Huyghen/Huijghens, dat geen familiebanden had met de Haagse Huyghens.
Om precies te zijn is de naam van de 17^e-eeuwse Arnhemse burgemeester Rutger Huijgens (1586-166). Hij was eigenaar van het, bij de Huijgenslaan gelegen, landgoed Klarenbeek (‘Huijgens goet’). Rutger vergrootte dat bezit en werd voor een deel in landschappelijke stijl door hem verfraaid. Dat lukte hem mede dankzij de opbrengsten van zijn aandelen in de VOC.
Het was niet een man die stil zat. Tot op hoge leeftijd was hij actief in de landelijke politiek: lid van de Staten-Generaal en als 78-jarige nog vergezelde hij o.a. admiraal Michel de Ruyter in een van de Engelse zeeoorlogen.

De Huyghens, die met zijtakken van hun stamboom ook bestuursfuncties in andere steden vervulden, wilden zich graag meten met de ‘echte’ oude adel. Alleen een titel ontbrak er nog aan, hoewel Rutger zich graag als ‘Heer van Klarenbeek’ liet aanspreken.
Daar kwam verandering in als een verre nazaat van Rutger, mr. Hendrik Huyghens (1755-1838), het lukt om in 1816 bij Koninklijk Besluit van 24 november in de adelstand te worden verheven. Hij mag zich jonkheer noemen.
De vreugde is van korte duur: een gezinsdrama treft de familie. Hendriks enige zoon en vier dochters overlijden, zijn dochters al dan niet getrouwd, en daarmee sterft ook het adellijke geslacht Huyghens in 1861 weer uit.

Literatuur

Breugel Douglas, C. van, Geslacht Huyghens. In: De Navorscher, jrg. 30 (1880), pp. 149-156.

Potjer, M. Brieven van Constantijn Huijgens en Rutger Huijghens. In: Arnhem de genoeglijkste, jrg. 24 (2004), nr. 1, p. 14-18.

Potjer, M., Rutger Huyghens (1586-1666), een vitale regent. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 102-103..

Potjer, M., De Velperweg in kaart gebracht, 1600-1795. Eigenaren en eigenaardigheden. Utrecht/Westervoort 2008 (Uitgeverij Van Gruting), pp. 102-104.

25 november 1663 (zondag)
Santberg in de Rijn gestort

25 november 1663 (zondag)
Santberg in de Rijn gestort
Vanaf het fraaie nieuw-gerestaureerde en uitgebreide Museum Arnhem is het uitzicht vanaf de stuwwal over de Rijn en de Betuwe schitterend. De heuvel waarop het museum staat, werd vroeger de Santberg genoemd, ook omdat de pottenbakkers van de stad daar graag hun grondstof vandaan haalden.
Bij de Santberg maakte de Rijn een flauwe bocht en schuurde de heuvel onderaan flink uit. Bij een hevige stormwind in 1660 stortte vervolgens een flink deel van de heuvel in. Het ingestorte deel kreeg de naam Sinckelenbergh.
Landmeter Willem Leenen werd erop uitgestuurd om de schade op te nemen. Zijn rapport diende hij vandaag in 1663 in. Om de heuvel te behouden zouden er flink wat ‘rijs-, tuin- en kribwerken’ uitgevoerd moeten worden.
In 1755 kreeg de joodse gemeenschap in Arnhem toestemming om bij het ingestorte deel van de Santberg kerkhof in te richten. Deze is nog steeds te bezoeken.

Literatuur  en bronnen
Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem. Arnhem 1987 (KEMA), p. 44-46.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 343, 476-477.

Nijhoff, P., Registers op het Archief, afkomstig van het voormalig Hof des Vorstendoms Gelre en Graafschaps Zutphen. Opgemaakt volgens besluit van Heeren Gedeputeerde Staten der provincie Gelderland van 9 December 1851 , nº. 3. Arnhem 1856 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 391-392.

25 november 2012 (donderdag)
Vitesse wint van PSV

Vandaag, 25-11-2021, speelt Vitesse in de Conference League de uitwedstrijd tegen Rennes. ‘Arneym’ had daar graag, net als twee weken geleden tegen Tottenham Hotspur, bij willen zijn. Helaas, de aangescherpte corona-maatregelen gooiden roet in het voetbaleten.
Afgelopen weekend verloren de geelzwarte helden (vrij kansloos) van PSV met 2-0.

Hoe anders was dat op 25 november 2012 in een beladen uitwedstrijd tegen de Eindhovenaren. Na een 1-0 achterstand wisten de Arnhemmers te winnen met 1-2. Het winnende doelpunt kwam van cultclubheld Wilfried Bony. ‘Daddy Cool’ zou dat jaar topscorer worden van de eredivisie.
Het was een beladen wedstrijd, want de trainer van Vitesse was op dat moment Fred Rutten, die een seizoen eerder nog leiding gaf aan PSV. Als extra zout in de Eindhovense wonde kwam de gelijkmaker van Vitesse ook van een oud-PSV’er, Jonathan Reis.
De trainer van PSV in 2012? Ja, daar is ie weer: Dick(y) Advocaat, sinds gisteren oud-bondscoach van Irak.
|
Literatuur
Reurink, F., Elke dag Vitesse. 125 jaar clubgeschiedenis in 366 verhalen. Oosterbeek 2017 (Uitgeverij Kontrast), p. 426.

26 november 1962 (maandag)
Open Het Dorp

Op 26 november 1962 startte de 23-urige marathonuitzending ‘Open Het Dorp’. De geldinzamelmanifestatie bracht niet alleen eeuwige roem voor presentatrice Mies Bouwman, maar legde ook het financiële fundament ruim (uiteindelijke 21 miljoen gulden) voor Het Dorp in Arnhem.

Tijden veranderen, want op dit moment (2021) is de ontmanteling van de oorspronkelijke bebouwing van Het Dorp bijna voltooid. Tal van Arnhemmers traden op in de show om de Nederlandse bevolking aan te moedigen royaal geld te storten. Natuurlijk was daar dr. Klapwijk, de initiatiefnemer van Het Dorp. Ook ontbrak de in Arnhem geboren Marga Klompé, minister van Maatschappelijk Werk, niet. De landelijke betekenis van haar beleid, met als hoogtepunt de invoering van de Algemene Bijstandswet (1965) is van enorme betekenis geweest. Ook bewoners, oud-KNIL’ers, van Bronbeek deden hun duit in het zakje.

27 november 1771 (woensdag)
Inflatie in Arnhem: extra korenopslag in de Waag

27 november 1771 (woensdag)
Inflatie in Arnhem: extra korenopslag in de Waag
Inflatie is van alle tijden. Ook rond 1770 stegen de prijzen van de dagelijkse levensbehoeften onevenredig hoog. De algemene bevolkingsgroei in heel Europa was daar vooral de oorzaak van. De groeiende bevolking deed de vraag naar graan stijgen en op de arbeidsmarkt kon niet iedereen meer werk vinden. Geen werk, geen inkomsten, geen gelegenheid om duurder brood te kopen.
Zo ook in Arnhem. De prijzen van tarwe (voor de gegoede burgerij) en rogge (grondstof voor het brood voor de ‘gewone’ Arnhemmer en de armen) stegen gigantisch. Bovendien wachtten veel graanhandelaren met de verkoop van het geoogste graan in de hoop dat de prijzen nog verder zouden stijgen. De graanpakhuizen lagen vol, maar de flink deel van de bevolking leed honger.

Op woensdag 27 november 1771 werd de situatie het Arnhemse stadsbestuur teveel. Via graanhandelaren in Amsterdam werd zo’n 80.000 kilo rogge uit Estland gekocht (‘veertig last Revalsche rog ad 190 goudgulden’; Reval was de achttiende-eeuwse naam voor de Estse hoofdstad Talinn). Die rogge werd opgeslagen op de bovenverdiepingen en zolder van de zojuist gebouwde stadswaag op de Markt. Dat gebouw, hoewel bijna volledig verwoest tijdens de Slag om Arnhem, is nog steeds een prachtig gerestaureerde achttiende-eeuwse parel van stadstimmerman Hendrik Viervant.

Literatuur en bronnen
Graswinckel, D.P.M., Een wandeling door Arnhem in vroegere eeuwen. In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem 1933 (Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), p. 160-161.

Klep, P.M.M., Economische en sociale ontwikkeling. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 116-171, vooral p. 119-121.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 114.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 234.

27 november 1942 (vrijdag)
Jacob Koppel vermoord in Auschwitz

‘Kom vanavond met verhalen
hoe de oorlog is verdwenen
en herhaal ze honderd malen
alle malen zal ik wenen.’ 

Slot van Leo Vromans, ‘Vrede’, uit de bundel ‘Slaapwandelen’, 1957.

Het gruwelverhaal van de Holocaust is bekend, maar bevat ook weer vele onbekende verhalen.
Waarom is bijvoorbeeld de in Arnhem geboren (1868) Jacob Koppel op 74-jarige leeftijd in november 1942 vermoord in Auschwitz? Hij woonde namelijk in het ‘Tehuis voor Israëlitische Oudelieden – Beth Mikloth Lezikno’ aan de Markt in Arnhem. De grote razzia op dat Joodse bejaardenhuis is twee weken na Jacobs dood, op 10 december 1942. Tachtig bewoners en personeelsleden werden opgepakt en gedeporteerd.
Waarom werd Jacob, en het grootste deel van zijn gezin dat elders in Arnhem woonde, al eerder vermoord?

Hoe meer je weet, hoe meer vragen er komen. Vragen die het begin vormen van een nieuw verhaal.

28 november 1698 (vrijdag)
Waag in vroegere Catharinagasthuis

Na de Arnhemse Beeldenstormen (1578/1579) werd het Catharinagasthuis aan de Bakkerstraat niet gesloopt, maar ook niet meer onderhouden. In 1636 moest de toren van de kapel wegens instortingsgevaar gesloopt worden.
Toen in datzelfde jaar de laatste nonnen van het Agnietenklooster waren gestorven, verhuisde de gasthuisfunctie naar die gebouwen aan de Beekstraat.
Op 28 november 1698 besloot het stadsbestuur om het voormalige gasthuis in te richten als waaggebouw. De grote markt op de Markt was immers om de hoek. Daarvoor werden wel alle kerkvensters dichtgemetseld en nieuwe vloerbalken aangebracht. Behalve de waag, werd het gasthuiscomplex ook gebruikt als onderkomen voor de Franse School, de Neder-Duitse School en als turfopslag.
Honderd jaar later besluit de magistraat van de stad om een nieuw Waagebouw op de Markt te bouwen. Het pand in de Bakkerstraat werd ingericht als schouwburg, ‘De Komedie’.

Literatuur
Graswinckel, D.P.M., Een wandeling door Arnhem in vroegere eeuwen.  In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem, 1933. (Uitgeverij Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), p. 174..

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 114, 354-355

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 59.

29 november 1791 (vrijdag)
Vrolijke viering St. Caecilia-Concert

Op 22 november 1591 werd in Arnhem de muziekvereniging ‘Het Caecilia-Concert’ opgericht. De muziekvereniging was de voorloper van Het Gelders Orkest, sinds 1 juni 2020 Phion.
Tweehonderd jaar later werd de stichting gevierd in de eetzaal (reventer) van het St. Catharinagasthuis aan de Beekstraat. Er werd door de 44 feestgangers volop gemusiceerd en gezongen (o.a. concertante van Jean-Baptiste Davaux), maar nog meer werd er getoost en geproost. En er was veel om een heilwens over uit te spreken tot “vijf ure in den morgenstond”:

“Men dronk vervolgens aan dezen feestdisch de volgende conditiën:
Welkomst aan tafel;
gezondheden twee aan twee,
den regter en linker duim;
getrouwde dames,
inclinatiën:

voorts met bokalen:
de Staten der provincie ,
Stadhouder en het vorstelijk huis ,
richter en heeren van den Magistraat,
presidenten van het Hof,
Rekenkamer en Gedeputeerden,
over- en onderhuismeesters en rentmeester van het gasthuis;
met fanfares à la santé du jour in volle bokaaltjes, behalve degenen die hensden .
De groote hens voor de henspligtige leden en die van den Magistraat;
de kleine hens voor de geactionneerden van den Fiskaal.
Weder met kleine bokaaltjes:
de beste,
de vriend van de beste,
vaderlandje lief
en alle mooije meisjes,
vriendschap enz.”

Toelichting
den regter en linker duim = aanwezigen haken bij elkaar duimen in als teken van verbroedering,
inclinatien = genegenheid, liefde
groote hens = groot glas / grote heildronk
henspligtigen = zie die moeten werken
geactionneerden van den Fiskaal = medewerkers van de rechtbank

Literatuur en bronnen
Jacobs, I.D., Muziekleven. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 304-321.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 294-296.

Staats Evers, J.W., Het St. Caecilia-Concert te Arnhem, opgericht in 1591, uit het archief beschreven. Arnhem 1874 (Drukkerij G.W. van der Wiel & Co.), p. 20-21.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 8.

Zeven, A., De twee wapenboeken van het St. Caecilia-Concert te Arnhem opgericht in 1591. Wapenreproducties en beschrijvingen. Wageningen-Wassenaar 2015 (Eigen beheer).
URL: https://antonzeven.nl/wp-content/uploads/2015/11/Wapenboek-Caecilia-Concert-Arnhem.pdf, geraadpleegd o.a. 6-3-2022.

30 november 1813 (dinsdag)
Slag om Arnhem, 1813

Voor de Slag om Arnhem in 1944 ging in de stad vooral de aandacht uit naar de gevechten om de stad in 1813. Die gebeurtenis werd in vele jaren (1863, 1913) groots herdacht.
Dit jaar (2021) pakken we een deelgebeurtenis uit de hele slag eruit: de ligging van de Pruisische troepen rondom de stad voordat de eigenlijke gevechten rond 12.00 uur bij de stad beginnen.

Aan de Utrechtseweg, bij de samenkomst van Onderlangs, bevond zich de eerste Pruisische colonne. Deze moest samen met colonne twee ter hoogte van de Sterrenberg aan de Amsterdamseweg de hoofdaanval op het retranchement (aarden verdedigingswal met lunetten) voor de Rijnpoort uitvoeren. Hoofddoel van de aanval was namelijk de schipburg bij Arnhem. De inname daarvan moest voorkomen dat de Franse hoofdmacht in Nijmegen een doorsteek naar de Pruisen kon maken.
De derde colonne, ter hoogte van Zypendaal, moest de Janspoort bezetten. De vierde colonne, bij wat nu Station Velperpoort is, nam de aanval op de Velperpoort voor zijn rekening. De kleine vijfde colonne moest vanaf de Westervoortsedijk opmarcheren naar de Sabelspoort.

Literatuur
Boonstra, O., Lunteren P. van en J. de Vries (red.), Arnhem 1813. Bezetting en bestorming. Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren).

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.  Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij).

Lunteren, P. van, Slag om Arnhem, 1813. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 29 (2009), nr 1, pp. 25-31.