1 november 1607 (donderdag)  Verbod dansscholen en afgoderij in Agnietenklooster

Arnhem en het Agnietenklooster rond 1580
Het Agnietenklooster, S. Agnetia’, is in het rood aangegeven op deze fraaie prent van Aernout van Buchell / Arnoldus Buchelius (1565-1641), Diarium.
© Universiteitsbibliotheek Utrecht, Hs 798, foto Gelders Archief.
Meer over deze tekening: https://arneym.nl/buchelius-arnhem-rond-1580/
Agnietenklooster wordt St. Catharinagasthuis
Na de overgang tot de Reformatie in 1578-1579 werden alle gebouwen in Arnhem die door katholieke instanties gebruikt werden ontmanteld.
Voor het Agnietenklooster aan de Beekstraat werd letterlijk een sterfhuisconstructie gekozen. De nonnen mochten er blijven wonen, maar toen de laatste stierf in 1636, werd het complex overgenomen door het St. Catharinagasthuis.
28 = ‘S. Agniet nu ’t Gasthuys’
7 = ‘Gasthuyskerck’; vroegere kloosterkapel en nu Waalse Kerk.
Detail uit een plattegrond van Nicolaes van Geelkercken uit 1639, gedrukt door J. Blaeu, Amsterdam, 1649.
© Scheepvaart Museum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon,. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

1 november 1607 (donderdag)  
Verbod dansscholen en afgoderij in Agnietenklooster
De gereformeerde predikanten Fontanus en Burschetus drongen vandaag in 1607 er bij het stadsbestuur op aan om ‘afgoderij in het St. Agnietenklooster’ af te schaffen. Die ‘afgoderij’ is het belijden van het katholieke geloof door de nog aanwezige nonnen van het klooster aan de Beekstraat. Ook vroegen de dominees om dansscholen te verbieden.
Met deze ‘vermaning’ probeerden de gereformeerde voorgangers de calvinistische greep op het dagelijkse leven verder te versterken. Arnhem moest een ‘klein Geneve’, waar de leer van Calvijn de dienst uitmaakte, worden. Tevergeefs want de zusters van het Agnietenklooster waren te gehecht aan het katholieke geloof. Bovendien waren ze afkomstig uit voorname families, dus ze lieten zich niet zomaar de wet voorschrijven. Pas bij het overlijden van de laatste non was het gedaan met de ‘paapse superstitie’ aan de Beekstraat.

Literatuur en bronnen
Kienhorst, H. en J. Kuys (red.), Verborgen leven: Arnhemse mystiek in de zestiende eeuw. Nijmegen 2012 (Stichting Nijmeegse Kunsthistorische Studies).

Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 266.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 12-15.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren). Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 28.

September Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.

1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15
16   17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30

1 september 1860 (zaterdag)
Opening Kweekschool van Onderwijzeressen

Oude Kweekschoolgebouw, 1870
Rechts het pand in de Weverstraat waar tussen 1862 en 1908 de kweekschool met internaat was gevestigd. In januari 1909, nadat het niet meer was toegestaan om school en internaat binnen één gebouw te hebben, werd het volledig gerenoveerde gebouw geopend. Uit 1908 dateert dus ook het ingemetselde opschrift ‘Kweekschool van Onderwijzeressen’.
© Gelders Archief: 1501-04-18033, fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Tuin van de Kweekschool, ca. 1900
Tegenwoordig is achter het vroegere schoolgebouw het fraaie tuinterras van activiteitencentrum met horecagelegenheid ‘Het College’ van EnsõZorg te vinden. Maar ook toen alle kwekelingen van de school er rond 1900 poseerden, zag het er al prachtig uit.
© Gelders Archief: 1583-11775, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

1 september 1860 (zaterdag)
Opening Kweekschool van Onderwijzeressen
Het prachtige schoolgebouw uit 1908 staat nog steeds in de Weverstraat. In fraaie letters staat op de gevel ‘Kweekschool van Onderwijzeressen’. Die school werd op 1 mei 1862 op deze plek gevestigd, maar dan in een ouder pand. Dat gebouw, waarin zowel internaat als school waren gevestigd, moest wijken voor het in glanzende gele verblendstenen opgetrokken pand. De meeste oudere Arnhemmers kennen dit gebouw, naar een ontwerp van architect Jan Persijn, vooral als het vroegere onderkomen van de Muziekschool.
Maar zelfs 1862 was niet het begin van deze negentiende-eeuwse pedagogische academie. Op zaterdag 1 september 1860 begon de school namelijk in het verenigingsgebouw van ‘De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ aan de Kleine Oord-Broerenstraat. De Maatschappij stond samen met het ‘Natuurkundig Genootschap Tot Nut en Vergenoegen / Wessel Knoops’ aan de basis van de kweekschool. In de Onderwijswet van 1857 was wel voorzien in rijksopleidingsscholen voor mannelijke leerkrachten in het lager onderwijs, maar niet voor vrouwelijke onderwijzeressen. Vandaar dat de twee particuliere Arnhemse organisaties de handen ineen sloegen en met steun van de gemeente een eigen kweekschool stichtten. Het was daarmee de eerste kweekschool voor onderwijzeressen in Nederland. En, met succes, want de meisjes en vrouwen, ‘niet beneden de 16 jaar’, stroomden toe. Binnen enkele jaren telde de school ruim zestig ‘kwekelingen’, waarvan er veertig ook in het internaat aan de Weverstraat verbleven.

Literatuur en bronnen
Bigot, L.C.T., De Kweekschool voor Onderwijzeressen te Arnhem, 1860-1910. Gedenkboek bij gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan. Arnhem 1910.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 106.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 161-162.

Les in de Kweekschool, 1924
In de aardrijkskundeles in klas 4 van de kweekschool staat, zo te zien, de topografie van Duitsland op het lesrooster.
© Gelders Archief: 1583-10828, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kweekschool van Onderwijzeressen
Een veelzeggende naam. Het is niet een kweekschool ‘voor onderwijzeressen’, maar ‘van onderwijzeressen’. Hier laat men aanstaande vrouwelijke leerkrachten tot bloei komen.
© Gelders Archief: 1566-799, fotograaf Mimi Turk, Film- en fotocollectie Mimi Turk. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

2 september 1912 (maandag)
Van Verschuerwijk officieel geopend

Van Verschuerplein, 1913
‘Perspectievisch beeld van het Van Verschuerplein’.© Gelders Archief: 1501-04-17042, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Van Verschuerplein, 1933
Een omgekeerde blik in vergelijking met de vorige afbeelding. We kijken vanaf de vroegere Rijkskweekschool op het Van Verschuerplein richting de toegangspoort.
© Gelders Archief: 1523-149-0023. Fotoalbum Volkshuisvesting Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2 september 1912 (maandag)
Van Verschuerwijk officieel geopend
De Woningwet van 22 juni 1901 moest een geweldige kwaliteitsslag zijn voor de miserabele behuizing van de arbeiders. De aangescherpte eisen hadden in eerste instantie, de wet ging op 1 augustus 1902 in werking, een averechts effect. In Arnhem zag de meer ideële woningbouwvereniging Openbaar Belang geen kans meer om tegen een redelijke prijs arbeidershuizen te bouwen. Daarom nam het gemeentebestuur het initiatief een nieuwe vereniging in juli 1908 op te richten: de Vereeniging Volkshuisvesting. Sinds 1992, na het samengaan met de Centrale Woningstichting, is dit de Stichting Volkshuisvesting.
Na de bouw van het eerste sociale woningbouwproject op de Musschenberg werd aan de andere kant van Arnhem, in Het Broek, een tweede groep woningen gebouwd: de Van Verschuerbuurt. De officiële opening daarvan vond plaats op maandag 2 september 1912. Het is nog steeds, met poortgebouwen en plein, een prachtig staaltje stadsarchitectuur. Het stedebouwkundige ontwerp was van de directeur gemeentewerken ir. Willem F.C. Schaap (1870-1933) en de huizen waren een ontwerp van de architecten J.H. de Roos (1875-1942) en W.F. Overeynder (1875-1941) uit Rotterdam.
En, om in stijl te blijven: de Musschenbuurt werd naar de rode dakpannen het Rode Dorp genoemd en zo kreeg de Van Verschuerwijk de naam het Zwarte of Blauwe Dorp. Het was lastig om in de eerste jaren huurders te vinden, want de huurprijzen van f 2 tot f 3,25 per week waren voor de meeste arbeiders te hoog.

Literatuur
Bleekman, B.J.M., Volkswoningbouw. Een eeuw volkshuisvesting in Arnhem. Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 31-32.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 133.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), p. 69-75.

Willemsen, J.Th.W., De volkshuisvesting in Arnhem 1829-1925. Arnhem 1969 (Gemeentearchief Arnhem), p. 48-51.

3 september 1901 (dinsdag)
Straatnamen Transvaalbuurt

Transvaalbuurt met Bothaplein, ca. 1920
We kijkenrichting vanaf de Paul Krugerstraat richting de Zijpendaalseweg.
© Gelders Archief: 1500-218, Weenenk & Snel in Den Haag. Prentbriefkaartencollectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Transvaalpresident Paul Kruger passeert Arnhem, 1900
Toen president Paul Kruger van Transvaal op donderdag 6 december 1900 met de trein Arnhem passeerde, stonden duizenden mensen langs de spoorlijn om naar hem te zwaaien.
In: Arnhemsche Courant, 7-12-1900.
Grote versie volledige krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000194722:mpeg21:p001

3 september 1901 (dinsdag)
Straatnamen Transvaalbuurt
Het gebied rondom de Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika was van circa 1650 (Jan van Riebeeck) tot 1800 een Nederlandse kolonie. Na jaren van schermutselingen nam Groot-Brittannië in 1806 definitief het bestuur over. Bij de Britse overname ontstond een conflict met de van oorsprong Nederlandse boeren, o.a. over de afschaffing van de slavernij. De ‘Boeren’ trokken het binnenland (‘Grote Trek’) in en stichtten twee onafhankelijke republieken, Oranje-Vrijstaat en Transvaal. De Britten probeerden dit gebied rond 1900 met geweld in te nemen. In deze ‘Boerenoorlogen’ was er in Nederland grote sympathie voor de ‘Boeren’, die uiteindelijk in 1902 capituleerden.
In dezelfde tijd werd in Arnhem ten noorden van de spoordijk tussen de Zijpendaalse en Apeldoornsepoort een nieuwe wijk gebouwd. En niet zomaar een wijk. Op de heuvels en in het dal van de Jansbeek werden prachtige huizen van architect Willem Diehl in een Jugendstilachtige stijl gebouwd.
De ‘Zuid-Afrikaanse Boeren’, met hun Transvaalse president Paul Kruger, konden ook in Arnhem op grote steun rekenen. Het was dan ook geen wonder dat de Arnhemse gemeenteraad op dinsdag 3 september 1901 besloot om de straatnamen in de nieuwe buurt te vernoemen naar Transvaalse ‘helden’: Koos de La Rey, Louis Botha, Christiaan de Wet, enz.
Ruim tachtig jaar later gingen vergeefs stemmen op om deze namen weer te schrappen. De associatie met de apartheidspolitiek van de toenmalige Zuid-Afrikaanse regering was voor sommigen te groot. Dat ging niet door maar wel werd, wellicht als compensatie, de Roermondspleinbrug in 1987 herdoopt in Nelson Mandelabrug.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 7-12-1900.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 133.

Transvaalgeneraals Louis Botha en Koos de La Rey op Bronbeek, 1902
De Transvaalgeneraals Louis Botha en Koos de la Rey bezochten in 1902 ook Arnhem. Na een bezoek aan het stadsbestuur en de Grote Kerk vereerden ze Bronbeek met een bezoek. Daar inspecteerden zij een erewacht van oud-militairen.
© Gelders Archief: 1583-9623, onbekende fotograaf fotocollectie Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Transvaalsch Volkslied in Arnhem in première, 1876
De goede band tussen Arnhem en Transvaal kwam niet uit de lucht vallen. Al in 1876 werd Transvaalpresident Thomas Burgers op vrijdag 7 januari onthaald op een feestdiner in Hotel “Het Zwijnshoofd” op de Kleine Oord. De feestdis werd opgeluisterd met muziek van de kapel van Gele Rijders. Bijzonder was dat die avond het volkslied van Transvaal de première beleefde. Op verzoek van de president was de muziek en de tekst geschreven door de Gelderse Catharina van Rees (Zutphen 1831 – Velp 1915). Ze had al meerdere composities op haar naam staan. De grootste bekendheid kreeg zij echter met haar artikelen over de emancipatie van de vrouw. Daarmee werd zij één van de grondlegsters van de eerste feministische golf.
Muziek en tekst van Catharina van Rees, 1875.

Augustus Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.

 2   3     5     7   8   9   10   11   12   13   14   15   16   
17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30  31

1 augustus 1594 en 1 augustus 1602
Pest is straf van God voor zondige Arnhemmers

De pest als ‘aensteeckende plage’ voor zondig Arnhem, 1602
De eerste vijf regels van het pestbesluit d.d. 1 augustus 1602 zeggen:
‘Also Got Almechtich beliefft hefft dese stat und die burgers und inwoenders derselver umb harer voelfeldiger sunden will mit die gave der pestilentie vaderlick haim to suicken, die een
seer vergifftige und aensteeckende plage iss’.
Bron: Publicatieboek, 1-8-1602.
In: Gelders Archief: 2000-1025, Oud Archief Arnhem. Publicatieboek, 1571-1862, folio 41 recto
Kerkhoven Eusebius- en Walburgiskerk, ca. 1762
De kerkhoven van de Eusebius- en Walburgiskerk in de 18e eeuw. Het kerkhof bij de Grote Kerk was in 1636 door de pest zo vol, dat uitgeweken werd naar de begraafplaats bij de Walburgiskerk. Ten noorden van de Eusebiuskerk, op de hoek van de Koningstraat en het kerkhof, is het knekelhuis te zien.
Gedeelte van een kaart van Frederik Beyerinck van het Binnen Ooster Kwartier van Arnhem, 1762-1764.
© Gelders Archief: 2000-2050, Oud Archief Arnhem, F. Beyerinck. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/98FAFB3BD3714462A3635B79E82C110E

1 augustus 1594 en 1 augustus 1602
Pest is straf van God voor zondige Arnhemmers
We hebben het in deze rubriek al vaker over de pest in Arnhem gehad. In de 16e en 17e eeuw bezocht de dodelijke ziekte geregeld de stad en keer op keer werden de bestaande verordeningen om de epidemie te bestrijden herhaald en aangescherpt. Zo twee keer op 1 augustus in 1594 en 1602, maar in vele andere jaren gebeurde dit op een andere dag: 8 augustus 1613, 28 juli 1684, 20 juni 1630 en 11 augustus 1636.
Bij die laatste epidemie was het kerkhof bij de Grote of Eusebiuskerk zo overvol dat burgers gevraagd werd om hun doden bij de vroegere St. Walburgiskerk en de St. Janskerk te begraven. De prijs van de doodskisten was zo hoog dat het stadsbestuur zelf de prijs vaststelde.
Terug naar 1 augustus 1594. Bij de verordening vermeldde ‘Godt dese stadt en hare burgers omb haren veelfaltigen sunden mit die gaue der pestilentie heimsueckt’. God strafte dus de zondige Arnhemmers door de pest over hen uit te spreiden. Die zienswijze werd in 1602 nogmaals onder de aandacht van de burgers gebracht.

Literatuur
Hasselt, G. van, Arnhemsche oudheden. Delen I-IV. Arnhem 1803-1804, deel 4, p. 101-114.

Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221, p. 191-193.

Leppink, G.B. en Wientjes, R.C.M., Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 215-230.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 93.

Ribbius, P.R., Medici en medische toestanden te Arnhem door alle tijden. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1927, p. 623-648.

Veen, J.S. van, De pest en hare bestrijding in Gelderland, in het bijzonder te Arnhem. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel VI (1903), p. 1-66, vooral p. 19-23.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 405.

2 augustus 1783 (zaterdag)
Kerkhofoproer 1783

‘Buitenbegraafplaats’ aan de Steenstraat, 1749
Direct buiten de vestingwerken werd aan het begin van de Steenstraat in 1782 de omstreden ‘buitenbegraafplaats’ aangelegd.
De Steenstraat splitst zich in het midden van de kaart in de (‘Wegh van Arnhem naa Doesburgh en Zutphen’ (nu Velperweg) en de ‘Wegh van Arnhem naa Roosendaal’, nu Roosendaalstraat/weg). Links loopt de ‘Wegh van Arnhem naa Deventer’ (nu Hommelseweg) naar het noorden. Onderaan loopt de Molenbeek.
Deel van een kaart waarop Gijsbert Verbeek, landmeter voor het Hof van het Vorstendom Gelre en het Graafschap Zutphen. alle grondpercelen met hun eigenaren ten oosten van de stad vastlegde.
Het begin (sic!) van de kaarttitel mag er ook wezen: ‘Caerte van een gedeelte van het schependom van Arnhem vervattende de huijsen en landenen in den Geijlhornse en Munnitrekhuijsen thient, om St. Anthonis voorts in en bij Clarenbeek en Presichaven alle tussen den Deventer wegh ter eenre, en tussen de Molenbeeck’.
© Gelders Archief: 2003-469, G. Verbeek, Oud Rechterlijk Archief Arnhem (469-0005), Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart: https://permalink.geldersarchief.nl/FBC0D05E18BC43C3978402DD7CD10CC1
Buitenbegraafplaats voor dysenterie-lijken, 1-8-1783
Het besluit van burgemeesters en schepenen om de buitenbegraafplaats voor de arme Arnhemmers in gebruik te nemen. Het besluit werd op 1 augustus genomen en een dag later afgekondigd.
In rood: ‘dat de lijken van de zodaene persooen welke van de Diaconie onderstand genoten hebben, op de Begraafplaats, welke van Stadswegen buiten de Velperpoort tusschen de Hoven aangelegt en thans in gereedheid is, ter aarde zullen besteld worden.’
Bron: “Commissie- en Politieboek” der stad Arnhem. Register, bevattende de resolutien van den magistraat, deel 71, 1783, 1-8-1783, folio 221verso.
In: Gelders Archief: 2000-71, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2 augustus 1783 (zaterdag)
Kerkhofoproeren 1783-1784
In de Verleden Vandaag van acht februari hebben we er al aan gerefereerd: de roemruchte Arnhemse Kerkhofoproeren in 1783 en 1784. Er zijn maar weinig gebeurtenissen waarin politieke, sociaaleconomische en culturele ontwikkelingen zo samengebald worden als in de augustusgebeurtenissen van die jaren. We besteden daarom vier opeenvolgende dagen aan de hectische taferelen aan het eind van de 18e eeuw. Dit jaar (2022) gaan we terug naar 1783. Volgend jaar zullen we de kerkhofonlusten tijdens de augustusdagen van 1784 bespreken.
Op zaterdag 2 augustus 1783 was het onrustig in de stad. Een dysenterie-epidemie veroorzaakte veel dodelijke slachtoffers onder de Arnhemmers. Vooral de armeren bezweken aan de ziekte. In totaal stierven van de zevenduizend inwoners er zo’n tweehonderd aan ‘de Roode loop’, zoals de ziekte werd genoemd. De hevige diarree ging namelijk gepaard met bloed in de ontlasting.
Om verdere besmetting te voorkomen, had het stadsbestuur een dag eerder, op vrijdag 1 augustus, besloten dat besmette lijken van de armere Arnhemmers niet meer op de kerkhoven binnen de stadsmuren begraven mochten worden. Een jaar eerder was, onder het nodige tumult, al een nieuwe begraafplaats buiten de Velperpoort aangelegd. Dat terrein, waar nu de Martinuskerk aan de Steenstraat staat, was echter vroeger de stedelijke vuilstort met o.a. het slachtafval van de ‘vilders’ geweest. Bovendien werd het gebruikt om de geëxecuteerde misdadigers te begraven. Daar wilde een fatsoenlijk mens niet ter aarde besteld worden.
Het besluit van de prinsgezinde Arnhemse burgemeesters en schepenen, dat op zaterdag 2 augustus publiekelijk werd gemaakt, stuitte bovendien op politiek verzet. Het stadsbestuur had het besluit genomen zonder overleg met de gezworen gemeente, een adviserend bestuursorgaan met vertegenwoordigers uit de burgerij. Veel van de ‘gemeenslieden’ hadden patriotse sympathieën en zagen in het besluit het zoveelste bewijs van het ondemocratische karakter van de Arnhemse regenten. De onvrede en de spanningen stegen op zaterdag 2 augustus. Wat zou de volgende dag brengen?

Literatuur  (een selectie)
Cappers, W.P.R.A., ‘Wee je gebeente!’: het Arnhemse kerkhofoproer gezien vanuit genderperspectief, 1781-1785. In: Altena, M. e.a. (red.), Moordmeiden en schone slaapsters; beleving en verbeelding van vrouwen en de dood. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis, 2004, p. 11-45.

Franken, M., De uitbarsting van de Patriottenbeweging in Arnhem door de bril van Willem Anne Schimmelpennnick van der Oye (december 1782-augusrus 1783). In: Elias, B.J.G. (red.), Veluwse en andere geschiedenissen. Liber amicorum drs. R.M. Kemperink. Hilversum 2010 (Uitgeverij Verloren), p. 141-158.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 226-227.

Mentink, G.J. De rode loop in Gelderland. De dysenterie-epidemie de jaren 1778-1779 en 1782-1783, toegelicht aan gegevens uit het archief van het Hof van Gelderland en uit de begraafregisters. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 65 (1971), p. 124-144.

Nijenhuis, P.P.Th., Arnhem in de achttiende eeuw: regentenfamilies aan de macht. In: Manheim, R. (red.), Arnhem na 750 jaar. Machten, ervaringen, toekomsten. Arnhem 1983 (Gemeentemuseum Arnhem), p. 11-15.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Van Egmond & Heuvelink), p. 96-97.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 102-107.

Wertheim-Gijse Weenink, A.H, Democratische Bewegingen in Gelderland 1672-1795.
Amsterdam 1973 (Van Gennep), p. 120-121.

Wertheim-Gijse Weenink,  A.H. Gelderland van 1672-1795. In: Meij, P.J. (e.a.), Geschiedenis van Gelderland van 1492-1795. Zutphen 1975 (De Walburg Pers), p. 303-304.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90, p. 76-78.

3 augustus 1783 (zondag)
Buigen of barsten: begraven binnen of buiten de stad?

Dag twee van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.

Oude Stadhuis op de Markt, 1790
Bij het (oude) stadhuis eisten op zondag 3 augustus 1783 honderden Arnhemmers intrekking van het besluit dat de arme inwoners buiten de stadsmuren begraven moesten worden.
Op deze anonieme tekening uit 1902 is het oude stadhuis nog in relatieve glorie. De gotische toren werd in 1802 wegens bouwvalligheid neergehaald en de volledige sloop was in 1840.
© Gelders Archief: 1551-2956, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Waag op de Markt, 1790
De Waag, gebouwd tussen 1761 en 1768, was de uitvalsbasis van de patriotten en de gewapende burgermilities. Het stond schuin tegenover het oude stadhuis en de hoofdwacht van het prinsgezinde garnizoen.
© Gelders Archief: 1501-04-8055, onbekende maker, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

3 augustus 1783 (zondag)
Buigen of barsten: begraven binnen of buiten de stad?
Dag twee van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.
Het op zaterdag 2 augustus afgekondigde besluit van het stadsmagistraat dat alleen de armen, die aan de dysenterie waren gestorven, buiten de stadsmuren begraven moesten worden, was de lont in het kruitvat van het toch al onrustige Arnhem. Op zondag verzamelden honderden woedende inwoners zich op de Markt voor het stadhuis. Schoolmeester Barend Borgardijn verwoordde het gevoel van klassenjustitie: ‘het lijk van een aanzienlijken zoo wel infectie veroorzaakte als dat van een geringen’. Het stadsbestuur riep de hulp van het garnizoen in en liet zowel de begraafplaats buiten de Velperpoort als het stadhuis bewaken. De demonstranten lieten zich echter niet uit veld slaan en de burgerschutterij, met het Rijnstraatse vendel voorop, marcheerden gewapend langs de Waag naar het stadhuis en namen de posities van de garnizoensmilitairen over.
De druk werd verder vergroot doordat de commandant van het Arnhemse garnizoen Otto Lodewijk von Quadt (1739-1794) één van zijn sergeants dwong om zijn op zaterdag overleden vrouw op de nieuwe begraafplaats te begraven. Daarmee wilde hij laten zien dat de troepen van het prinsgezinde stadsbestuur niet wilden buigen voor een patriotse en opstandige burgermacht. Het was nu patriciërs tegen paupers en prinsgezinden tegen patriotten. Het lijk van de soldatenvrouw werd dezelfde zondag 3 augustus om acht uur ’s avonds onder escortebewaking van zestien ruiters (cavaleristen) en een compleet bataljon voetsoldaten (infanteristen) naar het nieuwe kerkhof gebracht. Om te voorkomen dat het kerkhof zou worden bestormd liet Von Quadt tot de vroege ochtend zijn soldaten de wacht houden. Gedurende de nacht ‘werden er door het Gemeen veele baldadigheden en buitenspoorigheden bedreven en bij verscheidene leden van den Magistraat de glazen ingeslagen’. Het stadbestuur besloot om maandagochtend in een spoedzitting bijeen te komen om zich te beraden over de explosieve situatie in de stad. Wat was nu wijsheid?

Literatuur en bronnen: zie Verleden Vandaag van 2 augustus.

4 augustus 1783 (maandag)
Het volk in opstand

Dag drie van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.

Opgraving van vrouwenlijk, 1783
Bestorming van de ‘buitenbegraafplaats’ buiten de Velperpoort op maandag 4 augustus. Doel was om de daar begraven sergeantsvrouw een nieuwe begrafenis binnen de stadsmuren te geven.
Links op de achtergrond is een kerktoren binnen de stadmuren te ontwaren. De boerderij rechts geeft aan dat dit het buitengebied van de stad is.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-OB-85.268, Mathias de Sallieth (1787) naar Willem Kok, 178. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Zeeghafte Burgerij te Arnhem, 1783
Op de Markt voor het stadhuis kreeg de opgegraven overledene een nieuwe doodsbaar met daarover een kleed gedrapeerd. Zo ging het in optocht verder naar de Janskerk op het Jansplein. De ‘Dood’ links draagt op een stok een vrijheidshoed. Het volk van Arnhem had zijn vrijheid bevochten en verkregen. Maar, voor hoe lang?
© NCRD, Nationaal Gevangenismuseum, 092835147, R. Arends (1783). Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4 augustus 1783 (maandag)
Het volk in opstand
Dag drie van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.
Na de begrafenis, onder militaire bewaking, van een sergeantsvouw op het nieuwe kerkhof buiten de Velperpoort, braken er in de nacht van zondag op maandag rellen uit in de stad. Het stadsbestuur riep maandagochtend een gezamenlijke vergadering bijeen met de gezworen gemeente (de vertegenwoordigers van de burgerij) en de officieren van de burgerschutterijen. Met twee stemmen tegen werd in meerderheid besloten om het besluit van 1 augustus terug te draaien. Tevergeefs, de geest was al uit de fles.
’s Middags trok ‘een geheele hoop volks’ naar het kerkhof buiten de vestingmuren om de begraven vrouw een waardigere eeuwige rustplaats te bieden. Het waren vooral vrouwen die hierbij het initiatief namen en ‘zeker gemeen vrouwsperzoon alias genaamt Het Kind in de wieg de voorganger was en in het graf klom en mit de handen de aarde uythaalde en de kist opbeurde’. In triomftocht liep de stoet met een omweg via de Markt, waar het stadbestuur zich in het stadshuis en het garnizoen zich in de Hoofdwacht bevond, naar de Janskerk. Daar werden de klokken zo hard geluid tijdens de herbegrafenis zo hard geluid dat ze uit de ophanging schoten en bijna naar beneden vielen.
Dit alles was voor de opgewonden volksmenigte nog niet genoeg, want aan het eind van de middag werd het hek van de nieuwe begraafplaats gesloopt en naar het oude kerkhof bij de Eusebiuskerk gebracht. Daar werd het voor de deur van David Meijer gegooid, die een jaar eerder een deel van het kerkhof had gekocht om zijn voorerf te vergroten. Dat riep toen al verontwaardiging op en nu was het tijd voor revanche. werd Ook andere gegoede burgers en vermeende sympathisanten van het stadsbestuur werden belaagd en menige glasruit sneuvelde in de stad. De muren van het nieuwe kerkhof werden tenslotte volledig neergehaald. Het scheen dat het volk deze slag had gewonnen: ‘De Zeeghafte Burgerij te Arnhem’. Een gewonnen slag betekende echter nog niet een gewonnen strijd.

Literatuur en bronnen: zie Verleden Vandaag van 2 augustus.

5 augustus 1783 (dinsdag)
Wil Nijmegen Arnhem een lesje leren in het kerkhofoproer?

Dag vier van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.

Veer bij Malburgen, 1778
Het veer bij Malburgen met op de achtergrond de stad. Het gierpontje werd in 1782 bewaakt door de schutterij om de vermeende opmars van soldaten uit Nijmegen te verhinderen.
Op de achtergrond de pelmolen op de stadswal, de Eusebiuskerk en de Walburgiskerk,
© Gelders Archief: 2039-4132, maker onbekend, Archief Alexander Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Schipbrug en omgeving, ca. 1770
De schipbrug, met op houten bootpontons gelegde planken, was de belangrijkste rivieroversteek van de stad. Een eigentijdse beschrijving:
‘Bestaande uyt een vloer van eeke balke, sijnde mit eeke planke overdekt en aan weerskante mit houte leuninge bezet, rustende op twintig groote schuyten, leggende aan ankers mit eyzere keetens in den Rhijn vast.’
In: Jan Willem Gensel, Beschrijving der Stadt Arnhem, 1787.
Gedeelte van een kaart met de waterwerken (beken, spuisluisjes en riolen) van de stad. Verder zijn de vestingwerken met het kruitmagazijn en de namen van de bastions en de poorten op aangegeven.
© Gelders Archief: 1506-965, maker onbekend, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/D57B624334D54DEB8E1E6BB8B3660D88


5 augustus 1783 (dinsdag)
Wil Nijmegen Arnhem een lesje leren in het kerkhofoproer?
Dag vier van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.
Na de herbegrafenis van de sergeantsvrouw op het kerkhof van de Janskerk en de sloop van de buitenbegraafplaats aan de Steenstraat leek op maandag 4 augustus de overwinning van het volk compleet.
De volgende dag ging er echter een gerucht door de stad. Het prinsgezinde garnizoen van Nijmegen zou soldaten richting Arnhem sturen om de opstand tegen het, ook orangistische, stadsbestuur teniet te doen.
De burgerschutterijen werden daarom op dinsdag 5 augustus opnieuw in staat van paraatheid gebracht om de komst van dir regiment Zwitserse huursoldaten tegen te houden. Arnhemse eenheden trokken naar de veren bij Malburgen en Westervoort om de soldaten uit Nijmegen tegen te houden. De ponten werden aan de Arnhemse rivierkant gelegd, zodat ze niet gebruikt konden worden. De grootste groep schutters bewaakte de schipbrug bij de Rijnpoort. Die werd bovendien helemaal uitgevaren zodat een oversteek onmogelijk was. Maar, de soldaten uit Nijmegen kwamen helemaal niet opdagen, het bleek een loos gerucht.
In de stad verminderde de druk op burgemeesters en schepenen niet. Enkele bestuurders hadden er genoeg van en overwogen ontslag te nemen. Toen de burgeronderhandelaars akkoord gingen met de eerder gedane toezegging om het buitenkerkhof niet in gebruik te nemen en het in ere herstellen van het oude kerkhof bij de Eusebiuskerk werd het weer wat rustiger in de stad. Een definitief akkoord moest echter nog gesloten worden.

Literatuur en bronnen: zie Verleden Vandaag van 2 augustus.

6 augustus 1783 (woensdag)
De blote billen van burgemeester Brantsen of
een gewapende vrede tussen twee kerkhofoproeren

Dag vijf en de laatste episode van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.

Overwinning van de burgerij, 1783
De burgers van Arnhem, die door de heersende regentenclans buiten het bestuur waren gehouden, vierden hun overwinning met de tekening van deze erezuil. Links draagt de Nederlandse Maagd de vrijheidshoed op eens tok. ‘De Overwinning’ kroont drie burgers met lauwerkransen en rechts verhaalt ‘Dichtkunst’ de triomf van de burgerij. De Nederlandse leeuw heeft in zijn handen waar het om ging: ‘Arnhems Olde Rechten’.
© Gelders Archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Gezag en respect van de Regeeringe bespot’, 1783
Een fragment uit één van de pamfletten van burgemeester Hendrik Brantsen: ‘ten spoedigste de nodige maatregelen wierden genomen ten einde de schuldige gestraft en verdere moedwil en ongeregeldheden (…) voorgekomen mogten worden’
Bron: Brantsen, H., Aantekening van den heer Burgemeester H. Brantsen, wegens bet voorgevallene op den 2 Augustus en volgende dagen des jaars 1783 binnen Arnhem, met den dankleven van dien. Arnhem 1783.
De kastijding van Brantsen en Bentinck, 1784
Toen burgemeester Hendrik/Hent Brantsen zich bleef verzetten tegen het in augustus 1783 gesloten akkoord tussen het stadsbestuur en de vertegenwoordigers van de burgerij maakte een anonieme tegenstander deze spotprent. Brantsen krijgt van Arnhemse vrouwen voor zijn blote billen ‘met trippen en roeden’. In het vuur worden de geschriften en pamfletten van Brantsen verbrand. Goossen Bentinck  smeekt op zijn knieën om genade. Rechts marcheert het garnizoen van kolonel Quadt de stad uit en links nemen de gewapende burgervendels de macht over. Op de achtergrond het oude stadhuis.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-OB-85.331, uitgave door Jacob Nijhoff. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

6 augustus 1783 (woensdag)
De blote billen van burgemeester Brantsen of
een gewapende vrede tussen twee kerkhofoproeren
Dag vijf en de laatste episode van het Arnhemse Kerkhofoproer van 1783.
Na de hectiek van de voorgaande dagen in Arnhem was het woensdag zes augustus 1783 de dag van een voorlopig akkoord tussen het stadsbestuur en de gezworen gemeente. Deze vertegenwoordiging van de burgerij had de laatste jaren flink aan macht ingeboet, maar zag nu zijn kans schoon. Onder druk van het gewelddadige volksoproer en het doortastende optreden van de burgerschutterijen ging de Arnhemse magistraat overstag. Een akkoord werd vooral mogelijk gemaakt doordat twee invloedrijke, conservatieve Oranjegezinde stadsbestuurders het gezamenlijke overleg niet konden bijwonen. Goossen Bentinck, die in de stad de stadhouder vertegenwoordigde, en Hendrik Brantsen, ontegenzeglijk de man met het meeste gezag, waren niet aanwezig. Brantsen (1739-1823) was voor één van zijn talloze andere functies op inspectiereis voor het Hoogheemraadschap.
Zonder hen werd besloten dat het oude kerkhof bij de Eusebiuskerk weer in de oude situatie werd hersteld. Bovendien onderschreef het stadsbestuur de oude rechten en privileges van de gezworen gemeente. In ruil hiervoor moesten de gemeenslieden en de schutterijen ‘zig vooraan wagte van zig aan eenige onbetamelijke beweegingen schuldig te maken’.  De vrede leek gesloten, maar er blek twee hindernissen te zijn. In de eerste plaats moest David Meijer weer een deel van de grond voor zijn huis afstaan om het Eusebiuskerkhof weer zijn oude omvang te geven. Dat wilde de vader van de twee jaar eerder in Arnhem geboren Jonas Daniel Meijer, die later een beroemd jurist zou worden, niet zonder een tegenprestatie
En wat zouden Bentinck en Brantsen wel niet van dit besluit vinden? Dat werd bij de terugkeer van Hendrik Brantsen snel duidelijk. Hij probeerde met alle middelen het besluit terug te draaien. In vergaderingen en pamfletten liet hij blijken dat het stadsbestuur gezwicht was voor volksterreur en dat dit teniet gedaan moest worden. Die opstelling van Brantsen leidde in het voorjaar 1784 tot de fraaiste spotprent uit de Arnhemse geschiedenis. Op de tekening krijgt Brantsen een pak slaag op zijn blote achterwerk van Arnhemse vrouwen. De strijd was nog lang niet gestreden en in augustus 1784 leidde een tweede kerkhofoproer tot nog meer geweld.
Daarover in Verleden Vandaag van 2023.

Literatuur en bronnen: zie Verleden Vandaag van 2 augustus.

7 augustus 1595 (maandag)
Wurging en brandstapel voor tovenaar en weerwolf Hans Poeck

Sententie tegens Hans Poeck, 1595
Het begin van het procesverslag met vonnis (‘sententie’) tegen ‘tovenaar en weerwolf’ Hans Poeck.
Bron: Crimineel sententieboek van het Hof van Gelre en Zutphen, het Hof van Justitie en het Departementaal Gerechtshof1544-1810.
In: Gelders Archief, Archief van het Hof van Gelre en Zutphen, 0124-4504, folio158verso-160verso.
Janspoort met ‘martelkamer’, ca. 1630
Poeck was voor en tijdens zijn proces opgesloten in de toren van de Janspoort. Daar werd hij met martelingen ondervraagd, ‘pijnlijk geëxamineerd’.
© Gelders Archief: 1551-3990, Abraham Rademaker, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Janspoort, ca. 1650 
De Janspoort, waarin de meeste gevangenen in afwachting van hun proces waren opgesloten, bestond uit een ophaalbrug, een buitenpoort, een overwelfde gang en een binnenpoort met toren. De tunnel liep onder het bastion door waar geschut kon worden opgesteld.
Gedeelte van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

7 augustus 1595 (maandag)
Wurging en brandstapel voor tovenaar en weerwolf Hans Poeck
Als we nu aan heksenvervolgingen en heksenprocessen denken, komen vooral beelden van vals beschuldigde vrouwen in de middeleeuwen die eindigen op de brandstapel voor onze ogen. Dat is slechts een deel van het verhaal. In Arnhem werden de meeste heksenprocessen gevoerd in de 16e en 17e eeuw, dus na de middeleeuwen. Bovendien werd in die tijd meer gesproken van ‘toverij’ dan van hekserij. In de stad werden door de Schepenbank van de stad en het gewestelijk Hof van Gelre een dertigtal processen gevoerd, waarbij eenmaal de doodstraf werd uitgesproken. Andere zaken eindigden met vrijspraak of verbanning uit de stad en het gewest.

De enige doodstraf die in Arnhem werd uitgesproken, was bovendien tegen een man, Hans Poeck. Dat vonnis, die ‘sententie’, vond plaats op maandag 7 augustus 1595 en was het sluitstuk van het geruchtmakendste ‘heksenproces’ in de stad.
Poeck was door zijn eigen dochter ervan beschuldigd om haar huis in brand te steken en haar kinderen te doden. Ook zou hij een herbergierster uit Lent (bij Nijmegen), Neeltje, hebben betoverd. Daarnaast zou Hans Poeck een weerwolf zijn geweest.
De aanklacht werd ingediend bij de ambtman (bestuurder) van de Overbetuwe, die de zaak doorspeelde naar de Schepenbank van Arnhem. In afwachting van het proces werd Hans Poeck in de St. Janspoort opgesloten. Toen Poeck tijdens het proces om de waterproef vroeg en dit geweigerd werd door de Schepenbank, kwam de zaak in handen van het Hof van Gelre. Als de verdachte tijdens de waterproef zou blijven drijven, was hij schuldig.
Voor het Hof bekende de verdachte ‘so buyten als in pijnen, dus zonder en met martelingen, al zijn misdaden. Hij zou een lapje doek, ‘een sletgen’, hebben ontvangen. Dit doekje scheen als goud, maar eenmaal opgevouwen, stonk het als modder. Zodra hij dit doekje op zijn hoofd legde, veranderde hij in een weerwolf en wanneer hij dan een dier aanraakte, stierf deze binnen een paar dagen. Het Hof veroordeelde Poeck tot de doodstraf: ”om aen een staeke, na dat hij eerst daer aen geworcht sal sijn, gebrant te worden, sulx dat die doot daerna volghe’. Dat vonnis van 7 augustus 1595 werd nog dezelfde dag uitgevoerd.

Literatuur en bronnen
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 242-244.

Kruysdijk, A. van, Heksen in Gelderland. Enige notities over het geloof in heksen en heksenprocessen in het algemeen en in Gelderland in het bijzonder. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, Deel 72 (1981), p. 47-67.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 178.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 43.

Waardt, H. de, Toveren en onttoveren Achtergronden en ideeën van enkele bij toverij betrokken personen op de Veluwe in de zestiende eeuw. In: Volkskundig bulletin, deel 12.2 (1986), p. 152-202.

Waardt, H. de en W. de Blécourt, De regels van het recht. Aantekeningen over de rol van het Gelderse Hof bij de procesvoering inzake toverij. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 80 (1989), p. 24-51.

8 augustus 1936 (zaterdag)
Aanbieding De Monchy-monument in Arnhem-Zuid

De Monchy-monument, 1951
Gezicht op het De Monchy-monument vanaf het De Monchyplein. De steigers bij de portiekflats aan de Anemoonstraat en de Gelderse Rooslaan laten zien de wederopbouw nog in volle gang is.
© Gelders Archief: 1501-04-8424, fotograaf Dick Renes, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
‘Als Arnhem nog een toekomst heeft…’, 1936
De Arnhemsche Courant was jarenlang een middagkrant en kon daardoor op de dag van de aanbieding van het De Monchy-monument nog verslag doen van de feestelijkheden. Uitbreide werden de hoogwaardigheidsbekleders, waaronder oud-burgemeester De Monchy zelf geciteerd. Over de aanleg van Arnhem-Zuid zei De Monchy: ‘Vele, vele malen heb ik in den loop der jaren gewanhoopt of het gelukken zou deze inpoldering tot stand te brengen. (…) Maar als Arnhem nog een toekomst heeft – en wie zou daaraan twijfelen? – dan zal hier in de loop de jaren zonder twijfel een zeer aantrekkelijke woonwijk, gunstig nabij het centrum gelegen, verrijzen.’
In: Arnhemsche Courant, 8-8-1936. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000110124:mpeg21:p002

8 augustus 1936 (zaterdag)
Aanbieding De Monchy-monument in Arnhem-Zuid
Vlak na de viering van zijn 12,5 jarige ambtstermijn op 14 april 1934 verruilde mr. Salomon (J.R. Jean René) de Monchy het burgemeesterschap van Arnhem voor die van Den Haag. Het cadeau dat het voor zijn jubileum opgerichte huldeblijkcomité in gedachten had, was nog niet klaar. Vandaar dat de Haagse burgemeester op zaterdag 8 augustus 1936 was afgereisd naar zijn vroegere woon- en werkplaats om alsnog bij de aanbieding van het burgergeschenk aanwezig te zijn.
Over de eerste ontwerpen van het gedenkteken voor De Monchy van was de gemeente niet tevreden en architect François Baijlé werd aan de kant geschoven. Uiteindelijk tekende stadsarchitect Johannes van Biesen van Bureau Gemeentewerken voor het definitieve monument. Het werd geplaatst in de kersverse wijk Arnhem-Zuid, want burgemeester De Monchy was van dat nieuwe stadsdeel een groot pleitbezorger In de feestelijke toespraken werd natuurlijk gerefereerd aan verdiensten van De Monchy bij de bouw van de vaste Rijnbrug en de aanleg van de nieuwe woonwijk in de vroegere Stadswaarden.
Het monument lag iets ten westen van het De Monchy-plein dat midden in de Nijmeegseweg, de latere A325, lag. De hoge bakstenen zuil met twee elektrische uurwerken was een waar een zichtbaken. Voor ‘Arneym’ was het De Monchyplein als klein jongetje uit Malburgen-Oost een bijna eindeloze vlakte tussen de Huissensestraat en de Gelderse Rooslaan/Meinerwijkseweg. Hij heeft nooit begrepen waarom bij de herinrichting van het plein en de Nijmeegseweg in 1967 juist het monument moest verdwijnen. Gelukkig zorgde’ kunstdetective’ Theo Brink ervoor dat de bronzen plaquette uit het monument in 2019 teruggeplaatst werd in de zijgevel van voormalig Hotel Zuid naast het vroegere De Monchyplein.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 8-8-1936.

Jacobs, I. D., De Brug. De oude Rijnbrug van Arnhem. Zwolle 2018 (Uitgeverij WBooks), p. 34-37.

Vredenberg, J., Johannes van Biesen. Architect van de Gemeente Arnhem. Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), p. 41-43.

Vredenberg, J., Johannes van Biesen 1892-1968. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 155-156.

Wentink, H., Arnhem-Zuid. De ontwikkeling van een stadsdeel. Utrecht 2011 (Uitgeverij Matrijs), p. 32.

9 augustus 1581 (zondag)
Verkoop Hof van Middachten bij brandende kaars

Ketelstraat en Hof van Middachten, ca. 1650 
Het gebied tussen de Ketelstraat en de Ruiterstraat waar het Hof van Middachten stond. Links de Janskerk (afgebroken in 1817) en rechts op de hoek Land van de Markt-Koningstraat de Nicolaaskapel (gesloopt in 1858).
Toelichting bij de cijfers:
6. S. Nicolaeskerck
12. ’t Hof van Anholt
13. ‘t Weezenhuys
18. Ketelstraet
30. Anholts Steghe
32. ’t Land van de Marck
Gedeelte van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Verkoop bij brandende kaars, 1581
De verkoop in 1581 van het Hof van Middachten werd vastgelegd in het ‘Publicatieboek’ van het stadsbestuur. In rood: ‘bij barnender keersse’.
Bron: Publicatieboek, 9-8-1581.
In: Gelders Archief: 2000-1024, Oud Archief Arnhem, Publicatieboek, 1571-1862, folio 7 recto.
Hof van Middachten en Burgerweeshuis, ca. 1740
Eén van de gebouwen van ‘’t Weeshuys te Arnhem’ op de hoek van de Mariënburgstraat en de Ruiterstraat. Ook het vroegere Hof van Middachten maakte deel uit van het weeshuiscomplex en bevond zich meer rechts op deze tekening van Jacobus Stellingwerff.
© Gelders Archief: 1551-2952, Jacobus Stellingwerff. Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

9 augustus 1581 (zondag)
Verkoop Hof van Middachten bij brandende kaars

Iedere historische geïnteresseerde Arnhemmer kent het kasteel Middachten in De Steeg. Minder bekend is het ‘Hof van Middachten’ dat stond aan de noordzijde van de Ketelstraat tussen de Heijdendaalsteeg en de Mariënburgstraat. Zoals de naam al aangeeft, was het huis en omliggend terrein eigendom van de familie Van Middachten. Jonker Anthonie van Middachten schonk zijn huis en erf in 1567 aan het kartuizerklooster Monnikenhuizen. Na de reformatie kwam het in bezit van de stad en die besloot het terrein op zondag 9 augustus 1581 te verkopen. Dat gebeurde ‘bij barnender keersse’: er kon een bod gedaan worden zolang een kaars brandde. Bij het doven van de kaars ging het terrein naar degene die het laatste bod had gedaan.
In 1616 werd besloten om in het complex het in de Bakkerstraat gevestigde Burgerweeshuis te herbergen. Vandaar de naam Wezenstraat tussen de Ketel- en Ruiterstraat. Meer dan tweehonderd jaar heeft het weeshuis daar de ouderloze kinderen opgevangen, totdat in 1843  een groot pand in de Bovenbeekstraat werd betrokken. Dat monumentale gebouw kennen we nog steeds als het Burgerweeshuis, maar daarbij moeten we dus bedenken dat daarachter het oude Burgerweeshuis stond.

Literatuur en bronnen
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 335-336, 374.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 344.

Vredenberg, J.P., Als off sij onse eigene kijnder weren. Het Burgerweeshuis te Arnhem 1583-1742. Arnhem 1983 (Gemeentearchief Arnhem), p. 39-41.

10 augustus 1469 (dinsdag)
Getijdenboek zuster Margariet Block is af

Getijdenboek door Margariet Block, 1469
Het gebedenboek uit klooster Bethanië van zuster Block is bekend door de fraaie gekleurde illustraties. Bloemmotieven sieren de handgeschreven teksten. Deze florale randdecoraties staan in de kunstgeschiedenis bekend als de Arnhemse stijl.
© Bibliotheek Arnhem, Collectie Oud Bezit OB_­287­0_593. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Klooster Bethaniën, ca. 1560
Het klooster, rechtsonder op de kaart, lag waar nu Presikhaaf is aan de Ruitenberglaan ter hoogte van de kinderboerderij. Linksboven het klooster Monnikhuizen.
Deel van de kaart van Arnhem door Jacob van Deventer.
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Bethaniënklooster, 16e eeuw
Het kloostercomplex bestond uit een kapel, refter (eetzaal), een kapittelhuis (vergader- en bijeenkomstzaal), twee slaapzalen, een spinhuis, een ziekenafdeling en andere werkruimtes. In de schrijfkamer (scriptorium) werkten Margariet Block en andere nonnen aan de geschriften.
© Gelders Archief: 1551-2944, tekening van Jacobus Stellingwerff, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

10 augustus 1469 (dinsdag)
Getijdenboek zuster Margariet Block is af

In de late middeleeuwen verschenen steeds meer kloosters binnen en buiten de stadsmuren van Arnhem. In de stad zelf lag het Agnietenklooster aan de Beekstraat en het Minderbroedersklooster (orde van Franciscanen Observanten) aan de Broerenstraat. Ten westen van de stad lag Mariënborn/Mariëndaal en in het oosten Monnikhuizen en Bethaniën. Dit laatste klooster noemde zich naar de Bijbelse plaats waar Jezus de gestorven Lazarus uit de dood liet terugkeren naar het leven.
In het Bethaniënklooster legde zuster Margariet Block rond dinsdag 10 augustus 1469 de laatste hand aan een getijdenboek. Hierin stonden gebeden die op bepaalde uren van de dag (‘getijden’) gelezen, gezegd of gedacht konden worden. In haar eigen woorden van haar in het boek: ‘Inden jaer ons heren dusent CCCC ende LXIX is dit boec gecreven en de geeyndet omtrint sunte laurens mitter hant suster margariet blocks nonne toe bethanien buten arnhem.’  Niet zozeer door de gebeden , maar door de prachtige illustraties is dit getijdenboek zo bijzonder.
Het Bethaniënklooster splitste zich rond 1404 af van het Agnietenklooster en kreeg in 1428 buiten de stad een eigen gebouw. Na de Reformatie in Arnhem in 1579 werd het klooster gesloopt. In 2014 zijn bij opgravingen enkele fundamenten terug gevonden.

Literatuur en bronnen
Kuys, J. A.E., Kerk en religie in de late middeleeuwen. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275.

Schulte, A.B.C en C.J.M., Kunst en cultuur van de late middeleeuwen tot 1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 276-309.

Smole, L., Ruitenberglaan. Archeologische begeleiding volgens protocol opgraven van de rioolaanleg ter hoogte van voormalig nonnenklooster Bethanië en Huis Presikhaaf. Arnhem 2015 (Gemeente Arnhem – Archeologisch Rapport Arnhem 66).

11 augustus 1747 (vrijdag)
Tiendenruzie in Elden: impetrant klaagt spolie aan

Elden en omgeving, 1748
We kijken vanaf Arnhem over de Rijn naar de Stadswaarden, Meinerswijk en Elden (bovenaan, links van de tekst). Vanaf de Praets liep sinds 1610 de Grift, het trekvaartkanaal naar Nijmegen. Links zien we nog de vroegere Rijn-IJsselsplitsing.
Deel van een kaart van landmeter Willem Leenen met de prachtige lange 18e-eeuwse titel: ’Caart van den Eldensen dijck, den stads en Meijerswyckse dammen en bandyck, met de verdere dammen soo tussen den Rhijn en den Overbetuwse banddijck…beneeden de stad Arnhem, dienende tot de projecten die tot verbeeteringh van den Eldensen dijck sijn geformeert’.
© Gelders Archief: 0012-571-0001, Willem Leenen. Archief Gelderse Rekenkamer. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/03BC0D9BE4F640229830717316C281AB
Bonifatiuskerk in Elden, 1742
Het landelijke karakter van Elden is prachtig te zien op deze tekening van Jan de Beijer uit 1742. De fundamenten van de Bonifatiuskerk stammen uit de 14e eeuw. De huidige zaalkerkvorm dateert uit 1866.
© RKD: DP 1192, Jan de Beijer. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Friedrich Otto von Wittenhorst-Sonsfeld, ca. 1725
Frederik Otto van Wittenhorst, heer van Sonsfeld (1680-1755) was generaal-luitenant in het Pruisische leger. Hij kreeg enkele bestuursfuncties toebedeeld en werd zo drost van o.a. Huissen en Zevenaar, de van oudsher Kleefse enclaves in Gelderland die sinds 1701 bij Pruisen hoorden. Hij woonde op Schloss Sonsfeld bij Kleef (Rees).
© Wikimedia Commons. Schilderij van Friedrich Wilhelm Weidemann. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

11 augustus 1747 (vrijdag)
Tiendenruzie in Elden: impetrant klaagt spolie aan
We maken vandaag een uitstapje naar Elden, die prachtige groene enclave binnen de gemeente Arnhem.
In de 18e  eeuw lagen rondom de Bonifatiuskerk enkele boerderijen en landgoederen. De gronden waren veelal het bezit van gasthuizen en broederschappen in Arnhem. De akker- en weidegronden waren verpacht aan boeren die ‘tiendplichtig’ waren aan de eigenaar. De pachtboertjes moesten 10% van de opbrengst van de landerijen betalen aan de grondbezitter.
De Pruisische drost van Huissen, Frederik Otto van Wittenhorst en heer van Sonsfeld, meende nu dat één van de vier korentienden in Elden aan hem behoorde. In een rechtszaak voor het Hof van Gelre trad hij op als eiser, ‘impetrant’, en beschuldigde hij H. Bouman van ‘spolie’ (diefstal).  Die Ruttenbrusche tiend, lag net als de drie andere korentienden, de Van Megens-, de Pastorie- en de Kosterietiend ‘tusschen de zoogenaamde Moijestraat en de Zeeg, wetering of togtgraaf’. De gedaagden Bouman c.s. betwisten dit alles en werden door het Hof in het gelijk gesteld. De eis van de Pruisische drost werd niet ontvankelijk verklaard.

Literatuur en bronnen
Frank, C.J.B.P. en J.H.J. van Hest, Elden. Betuws dorp in Arnhem-Zuid. Utrecht 2002 (Uitgeverij Matrijs), p. 14-16.

Nijhoff, P., Registers op het Archief, afkomstig van het voormalig Hof des Vorstendoms Gelre en Graafschaps Zutphen. Opgemaakt volgens besluit van Heeren Gedeputeerde Staten der provincie Gelderland van 9 December 1851, nº. 3. Arnhem 1856 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 301 en 302.

Wientjes, R.C.M., Een heerlijkheid in de bocht. Kaartboek van de polder Meinerswijk bij Arnhem. Zwolle 1995 (Uitgeverij Waanders), p. 19-21.

12 augustus 1957 (maandag)
Woningnood: systeembouw voor f 16,- weekhuur

Maquette Malburgen-West, 1957
Op deze maquette van het uitbreidingsplan van Malburgen-West is de systeembouw goed te zien. Identieke gebiedsblokken met hoogbouw (portiekflats) en rijtjes sobere doorzon- en duplexwoningen.
© Gelders Archief: 1583-18653, fotograaf Politie Arnhem, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Winkelcentrum Malburgen-West, ca. 1970
Op de achtergrond de rijtjes wederopbouwwoningen. Vooraan de rolschaatsbaan (in de zomer speelvijver) van het winkelcentrum aan de Dovenetellaan. Op de voorgrond het standbeeld ‘Gelaarsde kat’ van Mari Andriessen. Het beeld van de maker van ‘De Dokwerker’ in Amsterdam (gedenkteken Februaristaking 1941) staat sinds 2010 wat verderop aan de Fonteinkruidstraat.
© Gelders Archief: 1501-14983, fotograaf Gemeentearchief, fotocollectie Gelders Archief. CC0 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Systeembouw in Malburgen, Cranevelt en Presikhaaf, 1957
De Arnhemse gemeenteraad besloot op maandag 12 augustus 1957 vijf miljoen gulden ter beschikking te stellen voor de nieuwbouw in Malburgen, Cranevelt en Presikhaaf. En daar vinden we dus vooral de portiekflats van vier verdiepingen.In: Arnhemsche Courant, 13-8-1957. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000310038:mpeg21:p00005

12 augustus 1957 (maandag)
Woningnood: systeembouw voor f 16,- weekhuur
Oorspronkelijk was het de bedoeling om van Arnhem-Zuid een tuinstad te maken met vrijstaande middenstandswoonblokken en veel groen. De verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog en de bevolkingsexplosie daarna veranderden alles. In een hoog tempo moesten veel woningen uit de grond gestampt worden. Het stadsbestuur van Arnhem was dan in 1957 ook niet blij dat het Rijk een streep zette door de Arnhemse plannen voor nieuwe woningen in Arnhem-Zuid: te duur en te weinig. In de gemeenteraadsvergadering van 12 augustus 1957 presenteerde het College van B&W een aangepast plan dat zowel voldeed naar de grote vraag naar woningen als aan de eisen van de landelijke overheid. Niks geen groene tuinstad met verschillende huistypen in Arnhem-Zuid, maar systeembouw. Het eerste gebied waar het zou worden uitgevoerd was Malburgen-West: 288 woningen in laag- en hoogbouw. Over die hoogbouw werd in die jaren flink gediscussieerd. Drie woonlagen vond men ietwat dorps en niet stedelijk aandoend, dus dat ging niet door in de stedelijke allure die Arnhem wilde uitstralen. Met vijf woonlagen was een lift voor de bewoners verplicht: te duur. Daarom zien we in de naoorlogse wijken de woonblokken van vier verdiepingen. Toen werden deze gebouwen etagewoningen genoemd en wij zeggen nu portiekflats. Naast de flats werden rijtjes  eenvoudige arbeiderswoningen gebouwd volgens het doorzon of duplexmodel. Omdat er geen geld was voor recreatieve voorzieningen of parken liet men enkele lijnen open. Zo kon nog enigszins de schijn van de tuinstad opgehouden worden. Door de systeembouw was de weekhuur niet meer dan zestien gulden per week. De huur en het gebruik van de gasgeiser niet meegeteld.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 13-8-1957.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 107-108, 119-121.

Roelofs, B., Vernieling en Vernieuwing. De wederopbouw van Arnhem 1945-1964. Utrecht 1995 (Uitgeverij Matrijs), p. 53-47.

Vredenberg, J., Wederopbouw. Stedenbouw en architectuur in Arnhem 1945-1965. Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 53-56.


Wentink, H., Arnhem-Zuid. De ontwikkeling van een stadsdeel. Utrecht 2011 (Uitgeverij Matrijs), p. 28-33.

13 augustus 1840 (donderdag)
Overlijden stadsarchitect Aytink van Falkenstein

‘Sonsbeekhuisjes’ Apeldoornseweg, ca. 1900
De hoofdingang van Sonsbeek met de door Aytink van Falkenstein ontworpen neoclassicistische octogonale (achthoekige) portiershuisjes. In de later gebouwde lage aanbouwen kwamen woonvertrekken voor o.a. de rentmeester en de kok. We zien ook bakstenen hekposten met fraaie lantaarns aan beide zijden. Die verdwenen al voor de Tweede Wereldoorlog. De huisjes werden in 1973-1974 onder leiding van architect W. Moerdijk grondig gerestaureerd.
© Gelders Archief: 1501-04-2879, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Uitleg van Arnhem, 1828
Aytink van Falkenstein gaf de leiding aan de sloop van de middeleeuwse stadsmuren. Hier tekende hij het gebied tussen de vroegere Velperpoort en de Walburgiskerk. De stadsarchitect kan de aanleg van het Velperplein, de Velperbinnensingel, de Walstraat, de Nieuwstad, en het Koningsplein op zijn naam schrijven. Dit geldt ook voor de straten aan de centrumzijde van de singels tussen Rijnpoort en Velperpoort.
© Gelders Archief: 1506-8058, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie:
https://permalink.geldersarchief.nl/AC06E0E846BC44D2B591C297AE33A21D

13 augustus 1840 (donderdag)
Overlijden stadsarchitect Aytink van Falkenstein
Hij werd slechts drieënveertig jaar en de laatste dertien jaar van zijn jonge leven was hij ‘stadsarchitect en meestertimmerman’ van Arnhem. De in Zutphen geboren Antonij Aytink van Falkenstein leidde de stadsuitleg toen Arnhem vanaf 1829 de hoofdwal rondom de stad sloopte. Nieuwe wegen en singels werden aangelegd en Aytink van Falkenstein was er de baas over. Ook ontwierp hij een aantal iconische neoclassicistische gebouwen. De Willemskazerne (ingebruikname 1837) en het Paleis van Justitie (opening 6-5-1839) hebben de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog niet doorstaan. Gelukkig hebben we nog wel de Koepelkerk (inwijding 6-1-1839) en de portiershuisjes bij de hoofdingang van Sonsbeek aan de Apeldoornseweg (ca. 1821). Omdat we in ‘Verleden Vandaag’ de andere gebouwen al eens getoond hebben, kiezen we bij de afbeeldingen voor die laatste achthoekige gebouwtjes. Ook had hij in 1830 leiding over de verbouwing van het Duivelshuis tot stadhuis. Dit was, het moet gezegd worden, één van zijn mindere creaties. Voor het overige heeft Arnhem veel te danken aan Aytink van Falkenstein.

Literatuur en bronnen
Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 122.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 16-22.

Lavooij, W., Gebouwd in Arnhem. Jongere bouwkunst vanaf 1840.  Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 11-13, 46-47.

Schulte, A.G., Monumenten in het park. In: Iddekinge, P.R.A. (e.a.), Sonsbeek. Stadspark van Arnhem. Zwolle 1998 (Uitgeverij Waanders), p. 123-153.

Seebach, T.,Anthony Aytink van Falkenstein 1797-1840. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 65-66.

Overlijdensaangifte Aytink van Falkenstein, 1840
In de literatuur en de bronnen wordt de naam van Antonij Aytink van Falkenstein op verschillende manieren gespeld. Wel geen h in zijn voornaam, lange ij of i-grec (y )in voornaam en achternaam en wel of geen c voor de k in Aytink en Falkenstein. Op de overlijdensaangifte staan er puntjes op de ij in zijn voornaam, maar niet op die van Aytink. Die spelling houden we hier aan. Ook vermeldt de aangifte dat hij ’s middags om 15.30 uur in zijn huis in de Menthensteeg is overleden. Die steeg verbond voor de Tweede Wereldoorlog de Koningstraat met de Beekstraat, maar is door de oorlogsverwoestingen en de wederopbouw uit het stratenplan verdwenen. Nu ligt daar de parkeerplaats Broerenstraat.
© Gelders Archief: 0207-384 Arnhem, Burgerlijke stand Gelderland, dubbelen, aktenummer 306.
Grote versie volledige pagina Burgerlijke stand:
https://permalink.geldersarchief.nl/EEDA11BB2AE04F26BD5DC7B94C50820F
Eerste steenlegging Koepelkerk, 1837
Bij de eerste steenlegging van de Koepelkerk op 14 juni 1837 werd nadrukkelijk de naam van Aytink van Falkenstein vermeld. De steen is nog steeds in het voorportaal van de prachtige kerk te  bewonderen.
© Gelders Archief: 1523-259-0037, fotograaf onbekend. Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

14 augustus 1847 (zaterdag)
Musis Sacrum wordt muzikaal in gebruik genomen

Musis Sacrum, 1850
Het oudste deel van Musis uit 1847. We kijken vanaf de Velperbinnensingel over de Lauwersgracht naar het gebouw.
© Gelders Archief: 1551-3090, H.W. Last, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij)
Werk in crisisjaar 1847
De 16-jarige oudste dochter van de burgemeester, Maria barones van Pallandt, mocht op 19 mei 1847 ‘met veel bevalligheid’ de eerste steen van Musis Sacrum leggen. Daarna voltooiden driehonderd arbeiders in drie maanden tijd het gebouw. Die werkgelegenheid kwam goed uit, want in heel Europa heerste er crisis: grote werkloosheid en onbetaalbare broodprijzen. Het was de aanloop naar Revolutiejaar 1848 en al in 1847 verbood het stadsbestuur samenscholingen in de stad. In de woorden van de Arnhemsche Courant: ‘op een oogenblik, dat er schaarste aan werk bestond, daar het aan ruim 300 arbeidslieden werd en brood – hoe duur dit dan ook nog zijn mogt – verschafte’.
In: Arnhemsche Courant, 22-5-1847. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010209821:mpeg21:p002

14 augustus 1847 (zaterdag)
Musis Sacrum wordt muzikaal in gebruik genomen

Op de kop af vandaag opende het gebouw haar deuren in 1847. Dat was om plaats te bieden aan de zeshonderd zangers van het ‘Internationaal Nederrijnsch-Nederlandsch Zangersfeest’. En niet alleen de honderden zangers moesten in het gebouw passen, maar ook het bezoekende publiek. De concert- en evenementenhal zou aanvankelijk helemaal niet Musis Sacrum (‘Aan de muzen gewijd’) heten, maar ‘Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen’.
Arnhem was in 1847 de gastvrouw voor de jaarlijkse bijeenkomst van enkele ‘Liedertafels’ (mannelijke zangverenigingen) uit steden langs de Nederlandse en Duitse Rijn. Het Comediegebouw in de Bakkerstraat (het voormalige kerkgebouw van het Catharinagasthuis) voldeed volstrekt niet aan de eisen, laat staan aan de allure die Arnhem wilde uitstralen. Architect en projectontwikkelaar Henri Guillaume (Willem) Fromberg (1812-1882) uit Kleef ontwierp een eenvoudig gebouw dat op de fundamenten van een vestingwerk (ravelijn) voor de vroegere Velperpoort kwam te staan. Het complex (grote zaal, kleine zaal en een koffiekamer) werd, met ondersteuning van een burgerinzamelingsactie (crowdfunding in de 19e eeuw), in drie maanden tijd door driehonderd arbeiders opgetrokken.
De bouw van Musis Sacrum is daarmee een symbool van de groei van Arnhem: welgestelde burgers ontplooien activiteiten, die veel arbeiders naar de stad trekken.

Literatuur en bronnen
Dijkerman, P., Musis Sacrum wel of niet in drie maanden gebouwd? In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 20 (2000), nr. 2, p. 78-80.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 129-133.

Langenhoff, K.F.E. en C. Seebach, De muzen omsingeld. Musis Sacrum 1847-1983. Arnhem 1983 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem).

Seebach, T.,Henri Guillaume Fromberg 1812-1882. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 65-66.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld.  Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 41.

Musis Sacrum gebouwd op vroegere vestingwerken, 1853
De vijvers rondom Musis op het Velperplein waren restanten van de oude stadsgrachten. Stap voor stap werden die vanaf 1829 gedempt. Het gebouw zelf werd op een ravelijn voor de inmiddels gesloopte Velperpoort gebouwd. Alleen de huidige Lauwersgracht resteert ons nog van de middeleeuwse stadsgrachten.
Deel van ‘Plattegrond van de stad Arnhem met aanduidingen haren uitleg, 1853.’ Naar een tekening van H.J. Heuvelink, gemeente-architect.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8428. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).  
Opening groot succes, 1847
Volgens het verslag van de Arnhemsche Courant had de opening van Musis Sacrum ‘verre overtroffen al wat men zich daarvan had voorgesteld’. Alle zalen puilden uit en iedereen was in een opperbeste stemming. Het ‘bal na’ (vauxhall) duurde tot in de kleine uurtjes.In: Arnhemsche Courant, 17-8-1847. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010209884:mpeg21:p003

Nationale Herdenking 15 augustus
Van Heutsz op Bronbeek

Borstbeeld Van Heutsz en bloemenkalender
Het beeld van Van Heutsz uit 1932 staat sinds 1951 achter de bloemenkalender, die jaarlijks sinds 1938 (75-jarig bestaan Militair Tehuis Bronbeek) werd aangelegd.
© Gelders Archief: 1500-4720, Uitgave van Jos Pé, Prentbriefkaartencollectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Lotgevallen van het borstbeeld Van Heutsz
In 1951, het geboortejaar van Van Heutsz, verschenen in diverse kranten artikelen met de lotgevallen van het borstbeeld uit 1932. Tijdens de Japanse bezetting werd het beeld voor de Japanners verborgen gehouden en na de soevereiniteitsoverdracht naar Nederland verscheept. Beeldhouwer Theo van Reijn (1884-1954) tekende ook voor enkele kraagbeelden in de Eussebiuskerk
In: Het Vaderland, 31-3-1951. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000828034:mpeg21:p00011

Nationale Herdenking 15 augustus
Van Heutsz op Bronbeek

Vandaag is het de ‘Nationale Herdenking 15 augustus’ en wordt stil gestaan bij het einde van de Tweede Wereldoorlog voor het Koninkrijk der Nederlanden en herdenken we alle slachtoffers van de oorlog tegen Japan en de Japanse bezetting van Indonesië/Nederlands-Indië. 

Een bijzondere, en bediscussieerde, rol bij de landelijke viering is weggelegd voor het Van Heutsz-regiment die traditiegetrouw de vaandelwacht houdt. En als het gaat om het aandeel van Nederland en Van Heutsz in de geschiedenis van Indonesië, dan kunnen we in Arnhem niet om Bronbeek en het borstbeeld van Van Heutsz heen.
Generaal en gouverneur Jo van Heutsz (1851-1924) gaf leiding aan het optreden van het Nederlandse leger op Aceh/Atjeh rond 1900, waarbij tienduizenden Acehers gedood werden. Als gouverneur-generaal van Nederlands-Indië voerde hij vervolgens een voor die tijd progressief beleid door Indonesiërs en vrouwen een plaats te geven in het bestuur. Ook bevorderde hij  het onderwijs voor de Indonesiërs door de oprichting van de ‘dessascholen’. Zijn naam zal echter vooral verbonden blijven met de gewelddadige onderwerping van Atjeh.
De verschillende Van Heutsz-monumenten in Amsterdam, geboorteplaats Coevorden en Arnhem waren dan ook verschillende malen doelwit van acties.

Het borstbeeld van Van Heutsz dat op Bronbeek staat, was een ontwerp van beeldhouwer Theo van Reijn. Het werd oorspronkelijk onthuld op maandag 6 juni 1932 bij de begraafplaats Peucut in Banda Aceh (vroeger Peutjoet in Kota Radja). Via allerlei omzwervingen kwam het, met toestemming van de Indonesische en Atjehse autoriteiten, uiteindelijk naar Bronbeek. In de zomer van 1951 werd de buste daar aan de Velperweg geplaatst. Op hetzelfde moment vocht het Regiment Van Heutsz in Korea, als onderdeel van de VN-missie, tegen de communistische legers van Noord-Korea en China. Van Heutsz, regiment, generaal, borstbeeld, gouverneur: het zal ook de komende jaren onderwerp van discussie blijven.

Literatuur en bronnen
Bevaart, W., Bronbeek. Tempo doeloe der rechtvaardigheid. Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 136.

Brink, T., Nulboek Arnhem uit de kunst. Arnhem 2019 (Uitgeverij Hijman Ongerijmd), p. 52, 161.

Het Vaderland, 31-3-1951.

Ravensbergen, N.B., Groeten van Bronbeek. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 63.

16 augustus 1912 (vrijdag)
Geboortedag van Marga Klompé

Geboorte-advertentie Marga Klompé
De ouders van Marga(retha) Albertina Maria Klompé maakten op de geboortedag geen geheim van hde geboorte van hun tweede dochter .In: Arnhemsche Courant, 16-8-1912. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000100132:mpeg21:p003
Geboortehuis Rijnstraat 22
Op 16 augustus 2012 was het 100 jaar geleden dat Marga Klompé werd geboren in de Rijnstraat op nummer 22.Ter herinnering is bij haar geboortehuis een gedenkstrook onthuld. Initiatiefnemer Onno Boonstra kondigde de eregasten oud-premier Ruud Lubbers en Charlot Klompé, de zus van Marga, aan. Een portret van Marga, links op de foto, sierde de onthullingsplechtigheid van de kantstrook.
© Gelders Archief: 1501-01-10765, fotograaf Gerdien Mogendorff, Fotocollectie Gelders Archief. CC0 1.0 licentie(alle rechten voorbehouden).

16 augustus 1912 (vrijdag)
Geboortedag van Marga Klompé

Marga Klompé (1912-1986) werd vandaag, 110 jaar geleden, geboren in de Rijnstraat. Als eerste vrouwelijke minister van Nederland was zij o.a. verantwoordelijk voor de invoering van de Algemene Bijstandswet. Vanaf 1965 hoefde niemand meer, dankzij Marga Klompé, afhankelijk te zijn van liefdadigheid. Verder konden vrouwen zonder werk en zonder inkomsten makkelijker ontsnappen aan een ongelukkig huwelijk. Voor een financieel bestaansminimum hoefden ze niet meer bij hun man te blijven.
Vandaag besteden we, met behulp van haar biografie van Gerard Mostert, aandacht aan haar prille Arnhemse jaren. Marga werd geboren in het bovenhuis boven de winkel van haar ouders in de Rijnstraat 22. De door en door katholieke vader Jan en moeder Ursula stuurden hun vijf kinderen vanzelfsprekend naar een katholieke lagere school. Voor Marga, de één na oudste, werd dit de Sint-Agnesschool aan de Eusebiusbinnensingel. Daar stelde ze soms zulke moeilijke vragen dat de leerkrachten er geregeld geen antwoord op hadden. Ze werd ook, om haar vrijmoedigheid, uitgekozen om als 12-jarige tijdens de Plechtige Heilige Communie in de Onze-Lieve Vrouweparochie (Van Slichtenhorststraat) de geloofsbeloften in de stampvolle kerk uit te spreken. Voorbodes van de gedreven en eigenzinnige politica die ze zou worden.

Literatuur en bronnen
Duffhues, T, Generaties en patronen. De katholieke beweging te Arnhem in de 19e en 20ste eeuw. Baarn 1991 (Uitgeverij Arbor).

Mostert, G., Marga Klompé, 1912-1986. Een biografie. Amsterdam 2011 (Uitgeverij Boom), vooral p. 27-36.

Mostert, G., Jeugd en oorlogsjaren van Marga Klompé. In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 32 (2012), nr. 4, p. 202-208.

Ranft, F.R., De Arnhemse familie Klompé. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 22 (2002), nr. 1, p. 45-46.

Reis- en kostuumkoffers bij Gebroeders Klompé
De 28-jarige vader Jan Klompé (Joannes Petrus Maria) had in 1912 in de Rijnstraat een winkel in galanterieën, reisbenodigdheden en kantoorartikelen. De winkel was vernoemd naar de oprichters in 1880 van de zaak: de broers Frans en Herman Klompé. Frans was de vader van Jan en dus de opa van Marga. En, is het toeval, moeder Ursula Verdang was geboren in de Rheinstrasse in Koblenz. Haar vader had daar een winkel in papier- en schrijfwaren. Jan en Ursula trouwden in 1910 en krijgen in 1911 hun eerste dochter, Hildegard, waarna in 1912 Marga volgde.
In: Arnhemsche Courant, 19-7-1912. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000099986:mpeg21:p004
Verwoeste Agnesschool, 1945
De Sint Agnesschool, waar Marga het lager onderwijs volgde, was opgetrokken in
neorenaissancestijl. Het lag achter de Walburgiskerk aan de Eusebiusbinnensingel ging tijdens de Slag om Arnhem volledig verloren. In de stad waren nog meer Agnesscholen: Weverstraat, Coehoornstraat, enz.
© Gelders Archief: 1534-276, fotograaf W.S. Jaquet, CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

17 augustus 1931 (maandag)
Communist Brugman tegen Wilhelmus bij Lorentz-monument

Vader Reinier en zoon Karl Wladimir
Een deel van het gezin Brugman in de achtertuin van hun woning aan de Dennenweg op de Geitenkamp. Vader Reinier (rechts) en moeder Johanna Brunsveld kregen zes kinderen, allemaal jongens. De jongste, op de foto met kat, kreeg de namen van twee illustere communisten, Marx en Lenin (pseudoniem van Wladimir Oeljanow): Karl Wladimir. Maar in het dagelijkse leven was het Karel.
© Fotograaf onbekend, particuliere collectie. Uit: Ketelaar, S. Rode kopstukken in Arnhem. Socialisten, anarchisten en communisten. Arnhem 2022 (Parkstraat Uitgeverij), p. 104 (alle rechten voorbehouden).
Dwaze communist
De Arnhemsche Courant liet geen misverstand bestaan over de interpellatie van Reinier Brugman over de feestelijkheden bij het Lorentz-monument in de raadsvergadering van 17 augustus 1931: ‘Men moet Communist zijn, om dat niet dwaas te vinden’.
In: Arnhemsche Courant, 18-8-1931. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000107647:mpeg21:p001

17 augustus 1931 (maandag)
Communist Brugman tegen Wilhelmus bij Lorentz-monument
Het zou de feestelijke huldiging moeten worden van één van Arnhems grootste zonen: de onthulling van het Lorentz-monument in Sonsbeek op 9 september 1931. Dat moest natuurlijk met de gebruikelijke festiviteiten gepaard gaan: koninklijk bezoek van prinses Juliana, toespraken, een krans en zingende schoolkinderen. Voor dat laatste had het College van B&W een circulaire verstuurd aan alle lagere scholen waarin onderwijzers en leerlingen van de twee hoogste klassen opgeroepen werden om ‘vaderlandsche liederen’, waaronder het Wilhelmus, te zingen.
Dat was tegen het revolutionaire been van het communistische raadslid Reinier Brugman (1885-1970). Hij vroeg in de raadsvergadering van maandag 17 augustus 1931 in een interpellatie, op zijn gevreesde demagogisch-populistische toon, of het zingen van vaderlandse liederen zich wel verdroeg bij het neutrale karakter van de openbare scholen. Ook vond hij de aanwezigheid van prinses Juliana niet passend. Het vorstenhuis zag hij als ‘de huichelachtige oranje-kliek die parasiteert op de ellende van de arbeiders’.
Tevergeefs: bij de onthulling van het Lorentz-monument hieven schoolkinderen luidkeels liederen aan. Eén leerling ontbrak. Vader Brugman verbood zijn 13-jarige zoon bij de onthulling aanwezig te zijn.
Vier jaar later kreeg Brugman het opnieuw met de autoriteiten aan de stok. Hij werd veroordeeld tot een boete van f 60,- voor het ‘beledigen van een bevriend staatshoofd’. Dat staatshoofd was Adolf Hitler.

Literatuur en bronnen
Brink, T., Nulboek Arnhem uit de kunst. Arnhem 2019 (Uitgeverij Hijman Ongerijmd), p. 19, 21,23.

Iddekinge, P.R.A., Sonsbeek de juiste achtergrond. In: Iddekinge, P.R.A. van, Jansen, P.L.A., Jong, W. de (e.a.), Sonsbeek. Stadspark van Arnhem. Zwolle 1998 (Uitgeverij Waanders), p. 155-174, p. 154-156.

Ketelaar, S. Rode kopstukken in Arnhem. Socialisten, anarchisten en communisten. Arnhem 2022 (Parkstraat Uitgeverij), p. 99-140.

18 augustus 1956 (zaterdag)
Ambonees woonoord ‘Kamp Golf Links’

Barakkenkamp en appèlplaats, 1951
Een deel van het kamp in de overgang van militair kamp (Nationale Reserve en BKL) tot Ambonees woonoord.
© NLME (Nederlands Militair erfgoed): volgnummer 004. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Zuid-Molukkers vertellen, 1956
Na een vijfjarig verblijf in andere opvangkampen, kwamen de eerste zeven gezinnen in 1956 aan in Kamp Golf Links.
In: Arnhemsche Courant, 18-8-1956. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000304094:mpeg21:p00011

18 augustus 1956 (zaterdag)
Ambonees woonoord ‘Kamp Golf Links’
Na de soevereiniteitsoverdracht in december 1949 kwamen voormalige Zuid-Molukse KNIL-militairen met hun gezinnen naar Nederland. In Arnhem werden ze op twee plekken gehuisvest. In de noodwoningen op Onderlangs en op een barakkenkamp bij het terrein van de Rosendaelsche Golfcub aan de Apeldoornseweg.
Die houten barakken waren daar in 1942 neergezet door het Duitse bouwbedrijf Organisation Todt, genoemd naar de verantwoordelijke Reichsminister Fritz Todt. In de barakken werden arbeiders gehuisvest die de autosnelweg naar Duitsland (Rijksweg 12, later A12) moesten aanleggen. Arnhemmers noemden die weg spottend ‘het hazenpad’, want het Duitse leger zou via die weg zich snel uit de voeten kunnen maken.
Na de oorlog was het kamp het onderkomen van de Nationale Reserve. Vanaf 1956 betrokken gerepatrieerde Zuid-Molukkers/Ambonezen de houten barakken. In de Arnhemsche Courant van zaterdag 18 augustus 1956 vertelden de eerste zeven gezinnen over dit woonoord en het leven in Kamp Golf Links. De niet nagekomen belofte van de Nederlandse regering voor een eigen republiek (RMS) en de mogelijke terugkeer naar de Molukken beheerste toen al hun gedachten. Zo was het kamp ook bedoeld: opvang van mensen die terug wilden naar Indonesië en een deel deed dat ook. Na de bouw van speciale woonwijken voor de Molukkers, o.a. in Elst en Arnhem-Zuid, vertrokken de overige 235 bewoners en werden de barakken in 1968 afgebroken.

Meer over Barakkenkamp Golf Links.
Francien Deux, oud-bewoonster van barak 5 vertelde in de Historische Herberg over haar leven als jong meisje op Kamp Golf Links.

Literatuur en bronnen
Bierens de Haan, J. C. (red.), Van Heide naar Holes. 125 jaar Rosendaelsche Golfclub 1895-2020. Arnhem 2020 (Rosendaelsche Golfclub), p. 38-39, 98.

Ranft, F.R.,  De aanleg van het Hazepad bij Arnhem. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 16 (1996), nr. 4, p. 174-181

Kampterrein, 1945
In de voorbereiding op de operatie Market Garden en de Slag om Arnhem maakte de Britse Royal Air Force deze foto van het terrein van het kamp en de golfclub. Van rechtsonder naar middenboven is de aanleg van Rijksweg 12, ‘het hazenpad’, te zien. In het midden de verspreide barakken van het kamp en daaronder het terrein van de Rosendaelsche Golfclub.
© Gelders Archief: 1560-286, foto van R.A.F. Fotocollectie Tweede Wereldoorlog
Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Barakkenkamp Golf Links, 1951
De barakken lagen verspreid en verscholen tussen de bomen van het Stadsbosch.
© NLME (Nederlands Militair erfgoed). CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

19 augustus 1853 / 15 Menachem 5613 (vrijdag)
Plechtige inwijding synagoge

Sjoel/synagoge in de Pastoorstraat
Op de staat een tekst uit Jesaja 56:7: ‘Huis van gebed voor alle volken’. Baksteen en natuursteen wisselen elkaar en de grote rondboogvensters af. De acht achthoekige houten pilaren in het interieur vinden een vervolg in de muurpijlers aan de buitenzijde. Links in de muur bevindt zich het gedenkteken van de eerste steenlegging van 14 juli 1852.
© Gelders Archief: 1501-01-1996, fotograaf Henri ter Hall. Fotocollectie Gelders archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘De uit- en inwendige zamenstelling wordt toegejuicht’
Het verslag van de inwijding van de synagoge in De Grondwet, werd vergezeld van een korte geschiedenis van de Joodse  gemeenschap in de stad.
In: De Grondwet, 23-8-1853. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010245341:mpeg21:p004

19 augustus 1853 / 15 Menachem 5613 (vrijdag)
Plechtige inwijding synagoge
Iets meer dan een jaar nadat de eerste steen van de nieuwe synagoge in de Pastoorstraat was gelegd, werd de ‘sjoel’ plechtig ingewijd op vrijdag 19 augustus 1853. Op de plek van het geboortehuis van de beroemde jurist Jonas Daniel Meijer (geboren 15 september 1780) had stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink sr. een prachtig gebouw ontworpen. In de architectuur waren verschillende bouwstijlen bijeengebracht (eclecticisme) met nadruk op gotische elementen.
Op de dag van de opening kwam de Joodse gemeenschap ’s ochtends eerst bijeen in de noodsynagoge op de hoek Bentinckstraat-Kerkstraat. Vervolgens ging het in een plechtige optocht naar een straat verderop, de Pastoorstraat. Daar begon om 12.00 uur de inwijding. De verschillende toespraken werden opgeluisterd met koorzangen en muziek van een ’vocaal en instrumentaal orchest’. Hoogtepunt was het binnendragen van de Thorarollen en het plaatsen daarvan in de Ark van het Verbond. ‘De H. Wetsrollen werden voorafgegaan door eenige bloemendjes dragende en sierlijk gekleede meisjes’.
De plechtigheid duurde tot vijf uur in de middag. Maar de feestelijkheden waren daarmee niet afgelopen. Twee dagen later was er een feestdiner met illuminatie en een bal in Musis Sacrum.

Literatuur en bronnen
Lavooij, W., Gebouwd in Arnhem. Jongere bouwkunst vanaf 1840. Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 49.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 341-343.

Seebach, T., Hendrik Jan Heuvelink 1806-1867. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 72-74.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1789-1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 46.

Waterman, J.,  Toespraak en verslag van de werkzaamheden des kerkbestuurs en der commissie tot den opbouw eener nieuwe synagoge voor de Israëlitische Gemeente te Arnhem, in verband met de geschiedenis der vestiging, opkomst en den bloei dezer gemeente. Arnhem 1853 (G.J. Thieme).

Zilveren troffel eerste steenlegging, 14-7-1852
De eerste steen van het synagogegebouw werd gelegd met een zilveren troffel. Het verslag begint linksonder en gaat verder in de volgende kolom.
In: Arnhemsche Courant, 17-7-1852. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=MMKB08:000088703:mpeg21:p003 
 Biema en vrouwengaanderijen
Het prachtige interieur van de in 2002-2003 gerestaureerde synagoge met de bima/biema, de houten verhoging met lessenaar. Vanaf hier worden de diensten geleid. Daarachter het gordijnvoorhang (parochet) voor de heilige ark waarin zich de Thorarollen bevinden. Rechtsboven één van de twee galerijen waar de zitplaatsen van de vrouwen waren.
© Gelders Archief: 1501-01-2009, fotograaf Henri ter Hall. Fotocollectie Gelders archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

20 augustus 1790 (vrijdag)
Sluiting Nassausch Weduwenhuis

Kerkstraat en omgeving ca. 1762
Het Nassausche Weduwenhuis lag aan de oostzijde van de Kerkstraat ter hoogte van de letter s van ‘straat’. Gedeelte van een kaart van Frederik Beyerinck van het Binnen Ooster Kwartier van Arnhem, 1762-1764.
© Gelders Archief: 2000-2050, Oud Archief Arnhem, F. Beyerinck. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie totale kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/98FAFB3BD3714462A3635B79E82C110E
Nassausche Weduwenhuis, 1762
De huizen met alle toebehoren van de Kerkstraat en de Pastoorstraat rond 1762.
In rood: ‘’t Nassouws Weduwen-Huijs’. Het terrein is 2 1/36 Rijnlandse roeden groot. Dat is ongeveer 28,8 vierkante meter.
Bron: Aanteekening van de huizen, schuren, stallen, tuinen enz. binnen de stad, met betrekking tot het aandeel der eigenaars in het onderhoud van straten, opgemaakt door Frederik Beyerinck, 1762-1763.
© Gelders Archief: 2000-2051, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

20 augustus 1790 (vrijdag)
Sluiting Nassausch Weduwenhuis
In ‘Verleden Vandaag’ van 24 mei is aandacht besteed aan de stichting en de exacte locatie van het Nassausch Weduwenhuis in de Kerkstraat (nu huisnummers 16-16c). Vanaf 1606 werden daar ‘ses olde vrouwepersonen‘ opgevangen.
Vandaag de sluiting van het weduwenhuis in de Kerkstraat 1790. Op vrijdag 20 augustus van dat jaar sloten de Prins van Oranje (stadhouder Willem V) en het stadsbestuur een overeenkomst. Het in bouwvallige staat verkerende weduwenhuis werd overgedragen aan de stad en het Catharinagasthuis. Daarbij werd door het Huis van Oranje een voorwaarde gesteld. Zij konden ten allen tijde in het gasthuis een weduwe plaatsen “om aldaar zonder betaling in huisvesting, kost en drank, op de voet als de andere kostgangers, verpleegd te worden.’ Die vrijgehouden weduwenkamer kwam in het Catharinagasthuis aan de Beekstraat en werd lange tijd ‘De Koningskamer’ genoemd. Tot na de Tweede Wereldoorlog werd er altijd een kamer in de opvolger van het Catharinagasthuis, De Drie Gasthuizen, hiervoor vrijgehouden. Het bleef echter een geheim welke kamer dat was en wie erin verbleef.
Ondanks de al miserabele staat van het huis van het Nassausch Weduwenhuis in de Kerkstraat in 1790 duurde het nog tot 1806 voordat het werd afgebroken.

Literatuur en bronnen
Arendsen. R., Weduwenhuizen in Arnhem. Utrecht 2012 (onuitgegeven scriptie), p. 16-18.

Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221, p. 219-220.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 2, 158, 183.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 46.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 344-345.

Oltmans, A., Het Nassausche Weduwenhuis te Arnhem. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 31 (1928), p. 155-180.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1789-1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 7.

21 augustus 1770 (dinsdag)
Overlijden Hendrik Cannegieter, professor in welsprekendheid en historie

Grafsteen Cannegieter, ‘Historiarum. Et. Eloquentiae Professor’
De Latijnse tekst van grafsteen no. 61 in de Eusebiuskerk zegt in het Nederlands: ‘Hier rust de beroemde Hendrik Cannegieter, J. U. D., professor in de geschiedenis en de welsprekendheid, geschiedschrijver van Gelderland, rector van de Latijnsche school te Arnhem enz. Tot droefheid van Themis en van het geheele koor der muzen is hij uit dit leven gescheiden den 2ien Augustus 1770, oud 79 jaren, 5 maanden en 28 dagen.’
Met dank aan Wim Vermei.Themis was in de Griekse mythologie o.a. de godin van de deugden en rechtvaardigheid.
© Eusebiuskerk, fotograaf Jan van Dalen. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Latijnsche School in Broerenklooster, ca. 1650
In het complex van het vroegere Minderbroedersklooster was de Latijnsche School van Cannegieter gevestigd.
Deel van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum, Collectie Atlas van Loon: Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Groot Gelders Placaet-Boeck, 1740
De uitgave van alle besluiten van het Hof van Gelre tussen 1699 en 1740 door Cannegieter bevestigde zijn status als historicus. Hij werd in 1763 benoemd tot officiële geschiedschrijver van Gelderland. Dit leverde hem bovendien een bedrag van 20 gulden per jaar op.
Bron: Het Derde Deel van het Groot Gelders Placaet-Boeck, 1740. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

21 augustus 1770 (dinsdag)
Overlijden Hendrik Cannegieter, professor in welsprekendheid en historie
In ‘Verleden Vandaag’ van 30 oktober zagen we dat Arnhem met een forse salarisverhoging alles in het werk stelde om Hendrik Cannegieter voor de stad te behouden. Dat lukte en de universiteiten van Harderwijk, Utrecht en Groningen probeerden tevergeefs de geleerde te verleiden naar hen te komen: ‘Alle deze beroepen wees hij van de hand, ofschoon hij voor zich zelven daartoe genegen was; maar zijne stokoude schoonvader en beminde huisvrouw, voor welke hij beide de grootste achting voedde, en de gedurige aanhouding van zijne eerbiedwaardige en magtige vrienden, gevoegd bij het groot aantal studenten, die mede van afgelegene plaatsen kwamen om van zijne lessen gebruik te maken, hielden hem te Arnhem, waar hij zoo bijzonder naar zijn genoegen was; ook waren de meeste vaste goederen van zijne vrouw in de nabuurschap van Arnhem gelegen.’
Die lessen gaf hij als (con)rector van de Latijnsche School, de voorloper van het Stedelijk Gymnasium Arnhem. Rond 1700 was de school gevestigd in het vroegere Franciscanen Broerenklooster midden in de stad. Na afbraak van dit complex hield de straatnaam ‘Schoolplaats’ tot in de twintigste de herinnering levend aan de Latijnsche School daar.

Vermaard was Cannegieter ook om zijn wetenschappelijke werk en de uitgave van het derde ‘Groot Gelders Placeat-Boeck’. In zijn privéleven had hij de nodige tegenslagen. Uit zijn vijftigjarige huwelijk met Rachel Muis, die dus de nodige gronden rondom Arnhem in o.a. Het Broek en bij Heteren bezat, werden negen kinderen geboren. Hiervan, stierven er vier eerder dan hun vader.
Zesenvijftig jaar bleef Cannegieter verbonden aan de Latijnsche School voordat hij op dinsdag 21 augustus 1770 overleed en in de Eusebiuskerk werd begraven. Zijn grafsteen is daar nog steeds te zien.

Literatuur en bronnen
Aa, A.J. van der, Biographisch Woordenboek der Nederlanden. Deel 3, p. 109-112.  Haarlem 1858 (J.J. van Brederode).

Hasselt, G. van, Geldersch Maandwerk voor ’t jaar 1807. Arnhem 1807 (J.H. Moeleman), deel 1, p. 364-372.

Nelissen, N., ‘Een Gijmnasium hier ter stede is alleszins gewenscht’. Het Stedelijk Gymnasium te Arnhem, 1816-2016. Zutphen 2021 (Uitgeversmaatschappij Walburg Pers), p. 29-31.

Potjer, M., Hendrik Cannegieter (Steinfurt 1691-Arnhem 1770). In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 242-243.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 91.

22 augustus 1782 (donderdag)
Katholieken vragen vergeefs om groot burgerschap

Eusebiusstatie of Varkensstraatkerk
In 1933 verscheen in De Gelderlander een artikel n.a.v. het 75-jarig bestaan van de St. Eusebiusparochie in Arnhem. Daarbij werd een foto geplaatst van ‘Het Varkensstraatsche Kerkje’. In 1939 werd het gebouw gesloopt voor de nieuwbouw van de firma G.A.A. van der Wall en Co.
© De Gelderlander, 18-5-1933.
Eusebiusstatie, 1779
Kapelaan Verhoeven van de Eusebiuskerk aan het Nieuwe Plein maakte in 1938 een reconstructietekening van de Eusebiusstatie na de verbouwing in 1779.
Bron: Hooyman, J., De onvergetelijke deken. Mgr. Th. Brouwer, pastoor van St.Walburgis in Arnhem 1848-1873. Arnhem 1972 (Stichting RK Begraafplaats), p. 31.

22 augustus 1782 (donderdag)
Katholieken vragen vergeefs om groot burgerschap
Aan het eind van de achttiende eeuw was de religieuze tolerantie, mede onder invloed van de Verlichting en de patriottenbeweging, in de stad toegenomen. De dagen van dominee Fontanus en andere orthodox-gereformeerden rond 1600, om van de stad een zuiver calvinistisch bolwerk te maken, waren voorbij. De lutheranen mochten in 1737 een eigen nieuwe kerk openen op de Korenmarkt (nu Fifth Avenue) en de Joden betrokken een synagoge op de hoek van de Kerkstraat-Bentinckstraat. De rond 1690 gestichte ‘schuilkerken’ voor katholieken in de paardenstal van de vroegere Commanderie van St. Jan en in een huis in de Varkensstraat traden vanaf 1752 ook meer in de openbaarheid. Die laatste kerk mocht in 1779 vergroot worden, waardoor de achtergevel tot aan de Muntersteeg reikte. De ‘Eusebiusstatie’ had de ingang aan de Luthersestraat, maar stond door de grote zijgevel met ramen aan de Varkensstraat ook bekend als de Varkensstraatkerk.
Dit alles nam niet weg dat het volledige Arnhemse burgerrecht voor deze geloofsgroepen niet was weggelegd. Ze konden, tegen betaling, alleen het klein burgerrecht bemachtigen. Daarmee konden ze een lid worden van het een gilde en zelfstandig een beroep uitoefenen. Toen de katholieken echter op donderdag 22 augustus 1782 ook vroegen om toegelaten te worden tot het groot burgerrecht, zodat ze ook voor bestuurlijke functies in aanmerking kwamen, werd dat door het protestantse stadsbestuur afgewezen.

Literatuur en bronnen
Brugman, M., Stad van Eusebius. Twee eeuwen Katholieken in Arnhem. Oosterbeek 2008 (Uitgeverij Kontrast), p. 22-25.

Dixhoorn, A. van, Goed burgerlijk leven in de Nederlandse Republiek. In: Dekker P. en J. de Hart (red.), De goede burger. Tien beschouwingen over een morele categorie. Den Haag 2005 (Sociaal en Cultureel Planbureau), p. 20-32.

Hooyman, J., De onvergetelijke deken. Mgr. Th. Brouwer, pastoor van St.Walburgis in Arnhem 1848-1873. Arnhem 1972 (Stichting RK Begraafplaats), p. 31.

Keverling Buisman, F., Het Arnhemse burgerrecht. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 88-91.

Klerck, J. de, Kerk en religie. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 192-235, p. 203-205.

Ranft, F.R.,  Het einde van de Varkensstraatkerk. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 16 (1996), nr. 4, p. 197-199.

Schulte-van Wersch, C.J.M. en A.G. Schulte, De Sint-Eusebiuskerk te Arnhem. Een nieuwe kerk aan een nieuw plein. In: Schulte-Van Wersch C.J.M. en T. Gitsels (red.), Arnhem. Elf facetten uit de 19de en 20ste eeuw. Zutphen 1983 (De Walburg Pers), p. 74-89, p. 77.


Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 73-74.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 90.

Eusebiusstatie-Varkensstraatkerk
De Eusebiusstatie op de hoek Varkensstraat-Luthersestraat. Bovenaan de Korenmarkt met de vroegere Korenbeurs. Links het Nieuwe Plein en rechtsonder de Grote Oord met de hoek Vijzelstraat-Weverstraat-Rijnstraat.
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegevens van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.
Achterzijde Eusebiusstatie in de Munterstraat, 1933
De westzijde van de Munterstraat met helemaal links een deel van de achterkant van de Eusebiusstatie op de hoek met de Varkensstraat. Deel van een foto uit het Gelders Archief.
© Gelders Archief: 1501-04-8462, fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

23 augustus 1735 (dinsdag)
Verbod op roken van vis bij de Sabelspoort

Stinkende markt bij vervallen Sabelspoort, ca. 1800
Dat de (stinkende) haringmarkt buiten de Sabelspoort plaatsvond, lag ook aan het feit de dit deel van de stad al behoorlijk vervallen was in de achttiende eeuw.
© Gelders Archief: 1551-3997, tekening van Engelbertus Matthias Engelbert, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Visafslag op de Markt, 1817
Behalve de verkoop van haring naast de Sabelspoort was er ook de verkoop van verse (rivier)vis op de Markt. De vis werd bij afslag verkocht. Onder het afdakje wijst de ‘afslager’ met een stok de vis aan die op dat moment wordt verkocht. Het geld werd in ontvangst genomen door de ’geldbeurder’. Die staat meer naar links met steekhoed, een stok in zijn rechter- en de beurs in zijn linkerhand.
De aanwezigheid van water voor het spoelen en vers houden van de vis was wel belangrijk. Vandaar de waterpomp met een houten tobbe daarvoor en links van de visbank een trapje naar de overwelfde Jansbeek. Detail van een tekening van Johannes van der Hooght.
© Gelders Archief: 1551-222, Johannes van der Hooght, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige tekening:
https://permalink.geldersarchief.nl/2D680A30175A4496B66A576398A1950E

23 augustus 1735 (dinsdag)
Verbod op roken van vis bij de Sabelspoort

In ’Verleden Vandaag’ van 23 januari is beschreven hoe de vismarkt terecht kwam tussen de Kippenmarkt en de Broerenstraat achter de Eusebiuskerk. Dat was het einde van een reis van enkele eeuwen die de vismarkt door de stad maakte. Het bleek lastig een plek te vinden die zowel voor de handelaren, de klanten als de omwonenden aanvaardbaar was.
Probleem voor die laatsten was vooral het afval en de stank waarmee de afslag van vis gepaard ging. Ook in 1735 werd geklaagd over de stankoverlast van de vismarkt. Verse vis werd verkocht op de Markt, maar haring en andere aangevoerde zeevis – de vissersschepen van Harderwijk en Elburg bevoeren de zoute Zuiderzee – werden buiten de Sabelspoort verkocht. De natuurlijke geur van vis werd daar vermengd met die van het ter plaatse roken van de vis. Dat was in een tijd waarin nog geen koelkasten waren de gebruikelijke manier, naast het drogen en pekelen, om de vis langer goed te houden. En natuurlijk kreeg de vis er een specifieke, voor velen niet versmaden, smaak van. Het stadsbestuur kwam de omwonenden tegemoet en verbood op dinsdag 23 augustus 1735 het ‘rooken bij den afslag van visch’.

Literatuur en bronnen
Boonstra, O., Handel en wandel. In: Boonstra, O. en P. van Lunteren (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 43-65, p. 48-50.

Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem.  Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 264, 307-308.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 204-205. Markus noemt 1738 als het jaar met het verbod op roken van vis.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 73.

24 augustus 1347 (donderdag)
Hertog Reinald gaat naar de ‘Lommerd’

Jonggraaf Reinald op valkenjacht, 1322
Reinald II kreeg een volledige adellijke ridderopleiding en daar hoorde ook de valkenjacht bij. Hij draagt de roofvogel op zijn linkerhand.
© Gelders Archief: 2000-1057-reg. no. 35, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Van graaf tot hertog van Gelre, 1339
Charter waarin keizer Lodewijk II graaf Reinald II tot rijksvorst en hertog verheft.
Dat Reinald II, bijgenaamd ‘de Zwarte’, in 1347 geld nodig had, was ook om zijn in 1339 verworven status van hertog hoog te houden. Het was de beloning voor zijn steun in het begin van de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) aan zijn leenheer, de Duitse keizer Lodewijk II. Die verheffing van graafschap tot hertogdom werd in een oorkonde vastgelegd.
© Gelders Archief: 0001-3230, Archief van de graven en hertogen van Gelre en graven van Zutphen. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

In Arnhem hebben we de Lombardstraat bij de Spijkerstraat, naast buurthuis ‘de Lommerd’. En een zijstraatje van de Jansstraat heet Lombardsteeg. De benamingen Lombard en lommerd gaan allemaal terug op de Noord-Italiaanse Lombarden, die in de middeleeuwen een speciale rol in de financiële wereld hadden. Zij waren, naast de Joden, de enigen die van de (katholieke) kerk geld mochten uitlenen tegen rente. De Lombarden verwierven daardoor een geweldige machtspositie.
Ook in Arnhem streken zij neer, want graaf – vanaf 1339 hertog – Reinald II van Gelre had geld nodig en stond daarom in 1332 toe dat de Lombarden en de Joden actief in de stad mochten zijn. Maar die Lombarden waren niet gek. Toen de hertog vijftien jaar later van hen 2500 Florentijnsche guldens leende, vroegen de drie geldschieters van Italiaanse afkomst, Bonifaes van Kasasche, Domeyne Bertaut en Conraet den Cleynen, wel een onderpand.
En waar zat het geld in die tijd; bij de steden. Daarom vroeg de hertog op donderdag 24 augustus 1347, ‘Int jaer ons Heren dusent driehondert zeven ende viertich, up sente Bartholomeus dach deys Apostels’, aan de stad Arnhem of die borg wilde staan. Reinald wist wel hoe hij het moest vragen ‘onser liever stat van Arnhem ende scadeloes te houden in goeden trouwen sonder arghelist’.
Ook toen de Lombarden in latere tijden niet meer nodig waren, werd het lenen van geld tegen een onderpand ‘naar de Lombard/lommerd gaan’ genoemd. Eerst in een hoekhuis op de Jansstraat-Lombardsteeg en vanaf 1869 op de Spijkerstraat-Lombardstraat.

Literatuur en bronnen
Benders, J.F. en R.A.A. Bosch, Samenleving en economie circa 1300-1550. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 156-187, p. 161-165.

Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 470.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 79-85.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 288-289, 342, 382-384.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 23.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel 2, p. 29.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem.  Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 145-146.

Naakte Eleonora bewijst onschuld, 1341
De ambities van hertog Reinald II reikten ver. Zijn tweede vrouw, de Engelse koningsdochter Eleonora, verschafte hem nog meer aanzien en macht.  Die prinses had hij wederom te danken aan zijn steun aan Engeland in de Honderdjarige Oorlog. Maar Eleonora had ook een eigen wil en gaf af en toe tegengas. Adviseurs van Reinald wilden van haar af en beschuldigden haar van melaatsheid. Daarop toog Eleonora naar het Valkhof in Nijmegen en ontblootte voor Reinald, in het bijzijn van al zijn edelen, haar lichaam om zo haar onschuld aan te tonen. Die gebeurtenis is in talloze fantasievolle historieprenten vastgelegd, zoals deze uit 1823.
© Gelders Archief: 1551-1175, tekening van Johannes Christiaan Bendorp. Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De Lommerd, 1935
De functie van de Lombarden, geld uitlenen tegen een onderpand, werd in de zestiende eeuw door het stadsbestuur overgenomen. De ‘Lombard’ of ‘Bank van Leening’ was lange tijd gevestigd op de hoek Jansstraat-Lombardsteeg. In 1869 ging ‘De Gemeentelijke Voorschotbank’ naar de Spijkerstraat. Buurthuis ’de Lommerd’, op de foto achter de muur links, was vroeger de opslagplaats. In het buurpand ten oosten daarvan, op de hoek Spijkerstraat-Lombardstraat, woonde de directeur en was een administratiekamer. Het huis, op de foto met op de zijgevel ‘Gemeentelijke Voorschotbank’, is nu ingericht als museumwoning en is op afspraak te bezoeken.
© Gelders Archief: 1501-04-14360, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

25 augustus: Feestdag Eusebius
De tong van de heilige Eusebius

Reliekbuste Eusebius
De zilveren reliekbuste met vijftiende en zeventiende-eeuwse elementen. Binnen de buste worden de lichamelijke resten van St. Eusebius bewaard. Achter het venster ligt zijn versteende tong.
© Museum Catharijneconvent Utrecht / Bruikleen St. Eusebiusparochie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Mirakelverhaal Eusebius, ca. 1475
De populariteit van St. Eusebius was ook te danken aan de wonderen die hij verrichtte, nadat de inwoners van Arnhem tot hem baden. In Mirakelboeken zijn enkele van die wonderen vastgelegd. In dit mirakelverhaal, opgetekend door nonnen van het klooster Bethaniën bij Arnhem, brengt Eusebius een in de Jansbeek verdronken kind weer tot leven:
‘Her bestaan Sunte Eusebius den in de marteler sijn mirakeenl.
Er was een vrou bijnen arnhem
ende had een kijnt van derde half jaer.
Soe sij stont en wiessche op Sunte Johannesbeeck.
Soe mijste sij hoer kynt ende sij liep ende socht hoer kynt.
Soe sach sijt van veers come driven inder beecke.

Soe sij t kijt inde arm nam en konde sij anders niet gesien dattet doot was
En dat duerde eenen lanck
Doe wart hoer geraden dat sij hoer bevert laefden sunte Eusebius
mit wijn, weit, goltende silver.
Soe vroe als dat geschiet was,
ter stont werd dat kijnt gewende
ende wert weder om levendich.
doe dede sij hoer bevert als sij gelaeft had.’

© Gelders Archief: hs. 191, folio 12 rect. CC-BY-SA.

25 augustus: Feestdag Eusebius
De tong van de heilige Eusebius

Sinds de 15e eeuw is de toren van de Grote Kerk, in wat voor vorm dan ook, een markant herkenningspunt van Arnhem. En de kerk zelf is een fraai voorbeeld van de Nederrijnse gotiek. Een gebouw om trots op te zijn.
En dat hebben we allemaal te danken aan de relikwieën van de heilige Eusebius. De lichamelijke resten van deze heilige werden in 1453 vanuit het klooster Prüm in de Eifel naar Arnhem gebracht. Die heilige schat verdiende een compleet nieuwe kerk en dat werd ‘de Eus’.

Maar wie was die Eusebius, wiens schedel en tong eeuwenlang in de stad in een zilveren reliekbuste werden bewaard? In de geschiedschrijving van de katholieke kerk zijn wel zestien heiligen, martelaren of belangrijke geestelijken met die naam. De ‘Arnhemse Eusebius’ was een Romein die zich in de tijd van keizer Commodus (180-192) samen met enkele vrienden had bekeerd tot het christendom. Hem werd verboden om van Jezus te spreken en toen hij dat weigerde, werd zijn tong uitgerukt. Toch bleef die Eusebius wonderbaarlijk hardop het Woord van Christus verkondigen. Eusebius werd vervolgens ter dood gebracht door met een zweep een zware loden kogel tegen zijn hoofd te slaan. Zijn lichamelijke resten, waaronder de tong, werden door zijn vrienden in veiligheid gebracht en vormden de kern van de reliekschat die in de 15e eeuw naar Arnhem kwam. De heilige resten waren nog niet in de stad of de gebeden van Arnhemmers, die om hulp aan Eusebius vroegen, werden verhoord. ‘Eus’ kon ook al in de 15e eeuw prat gaan op een grote populariteit.

Vandaag, 25 augustus, is de sterf- en daarmee feestdag van de heilige Eusebius.

Literatuur en bronnen
Kuys, J. A.E., Kerk en religie in de late middeleeuwen. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 240-243.

Nissen, P.J.A., De heilige vriend Gods Sint Eusebius. Nederlandse mirakelboeken uit de late middeleeuwen, in het bijzonder het Arnhemse mirakelboek van Sint Eusebius, als bron van volksgeloof. In: Volkskundig Bulletin, deel 12.2 (1986), p. 283-317.

Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad. Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 39-43.

Waardenburg, E., De verering van St. Maarten en St. Eusebius in Arnhem. In: De Grote Kerk van Arnhem. Bouw, verwoesting, herbouw. Arnhem 1964 (Gemeentemuseum Arnhem), p. 11-15.

26 augustus 1926 (donderdag)
Oprichting VDZ – Volharding Doet Zegevieren

Logo VDZ
Van oudsher speelt VDZ in rood-zwarte kleuren.
25 jaar VDZ, 1951
Op zondag 26 augustus 1951 werd het zilveren jubileum van VDZ op grootste en katholieke wijze gevoerd. Daarbij ontbraken een Heilige Mis in de Heilige Hartkerk op de Bakenbergseweg en een feestavond in Musis Sacrum, met een eigen revue door VDZ-leden, natuurlijk niet.
Bron: Arnhemsche Courant, 27-08-1951
Grote versie volledige pagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000306048:mpeg21:p00003

26 augustus 1926 (donderdag)
Oprichting VDZ – Volharding Doet Zegevieren

In de jaren twintig van de vorige eeuw komt de verzuiling in Nederland en Arnhem tot volle bloei. Symbool daarvoor mag de oprichting in 1926 zijn van de R.K.S.V. (Rooms-Katholieke Sportvereniging) VDZ.
Het was kapelaan A.F.A. (André), Janssen (1897-1985) van de Eusebiusparochie met de kerk aan het Nieuwe Plein die met lede ogen zag dat de enige rooms-katholieke voetbalclub in de stad, Swift, een wat zieltogend bestaan leidde. Dit terwijl neutrale en openbare verenigingen als Vitesse, Arnhemse Boys, SML, enz. floreerden. Verder maakte hij zich zorgen of de katholieke jongens hun vrije tijd wel zinvol en nuttig besteedden. Hij zag in de jonge wijken Hoogkamp en Sterrenberg een kans voor een nieuwe sportvereniging. Dat werd in 1926 VDZ, Volharding Doet Zegevieren. Natuurlijk leidde die afkorting bij de concurrerende clubs tot andere namen met varianten op Vallen Doet Zeer / Verliezen Doen Ze, enz. Kapelaan Janssen werd G.A. (Geestelijk Adviseur) en de club en kreeg gelijk. VDZ groeide snel en dat bij een contributie van 25 cent per maand. De eerste jaren werd ook nog aan atletiek gedaan, maar die tak van sport verdween al snel naar de achtergrond.
In de eerste jaren werd gesport op een terrein bij de Breitnerstraat op de Sterrenberg. Toen daar huizen gebouwd werden, weken de katholieke voetballers uit naar het Gemeentelijk Sportpark Cranevelt. En daar is de, qua ledenaantal, grootste voetbalclub van de stad nog steeds te vinden.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 27-08-1951.

Duffhues, T, Generaties en patronen. De katholieke beweging te Arnhem in de 19e en 20ste eeuw. Baarn 1991 (Uitgeverij Arbor), p. 183-184 en noot 63. Kapelaan Janssen wordt hier abusievelijk met een enkele s gespeld.

Fiege, K., Twee eeuwen sporten in Arnhem. Arnhem 2001 (De Arnhemsche Courant / De Gelderlander), p. 50.

Langeland H. (e.a.) (red.), 75 jaar VDZ Arnhem, 1926-2001. Jubileumboek ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de voetbalvereniging R.K.S.V. VDZ (Volharding Doet Zegevieren te Arnhem op 26 augustus 2001. Arnhem 2001 (VDZ), p. 10-13.

27 augustus 1910 (zaterdag)
Dodelijk ongeluk aviateur Clément van Maasdijk

Maasdijk en zijn verloofde vlak voor zijn dood, 1910
In het midden geeft Van Maasdijk een toelichting op zijn aankomende vlucht. Links in het wit staat zijn Arnhemse verloofde Jeanne Ladenius en rechts, met lange jas, het Arnhemse gemeenteraadslid (1907-1914) Daam Fockema. Die was een enthousiast sportpropagandist en hoofdconsul van de ANWB. Een laan met zijn naam bij Sportpark Cranevelt houdt die activiteiten in ere.
© Gelders Archief: 1583-13953, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Reclameaffiche Vliegweek, 1910
De Arnhemse V.V.V. gaf een fraai affiche uit om zoveel mogelijk mensen naar de vliegshow te lokken. Naar een ontwerp van Rob Castendijk tekende de Arnhemse illustrator G. van der Wall de poster.
© Gelders Archief: poster van G. van der Wall voor VVV-Arnhem. Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

27 augustus 1910 (zaterdag)
Dodelijk ongeluk aviateur Clément van Maasdijk
Heel Arnhem, ja heel Nederland, was in 1910 in de ban van de nieuwste sensatie: vliegtuigen! Eén van de eerste Nederlandse ‘aviateurs’, de 26-jarige Clément van Maasdijk, werd door talloze steden gevraagd om een vliegdemonstratie te geven. Een Arnhems comité wist hem zowaar vast te leggen voor een aantal vluchten vanaf een heideterrein bij Warnsborn op zondag 28 augustus 1910. Dat één van die comitéleden, notaris N. Th. Ladenius, de vader was van Maasdijks verloofde Jeanne, heeft daarbij zeker meegespeeld. De stad stond volledig in het teken van het grote vlieggebeuren. Boekwinkels maakten reclame voor boeken over de vliegkunst, de reclameaffiches vonden gretig aftrek en de Arnhemsche Courant schreef pagina’s vol over de vliegweek.

De ingang van het vliegterrein was aan de Kemperbergerweg bij de uitspanning ‘Rust Wat’. De organisatie spaarde kosten noch moeite: er waren kaartjes voor twee rangen à f 1,00 en f 0,50, 1000 stoelen, een fietsenstalling voor 1500 fietsen, muziek en buffetten. Er werd een tijdelijke omnibusdienst in het leven geroepen. Voor f 0,30 kon men vanaf de Zijpsche Poort naar het vliegterrein worden vervoerd. Men hoefde niet te laat te komen, want de eerste rit was om 14.00 uur, drie uur voor de aanvang van de vliegshow.

Op zaterdag 27 augustus 1910 arriveerde Van Maasdijk met zijn Arnhemse verloofde Jeanne op het terrein om alles te inspecteren voor de volgende dag. Rond zes uur ging de wind liggen en besloot Van Maasdijk een korte proefvlucht te maken. Na een korte controle nam hij met zijn Sommer-biplan, een tweedekker gemaakt van buizen en doek, een aanloop van circa 70 meter, waarna het vliegtuig het luchtruim koos. Op een hoogte van 50 meter cirkelde Van Maasdijk drie keer boven het vliegveld, maar bij de vierde rondgang ging het mis. In een scherpe bocht over links vanaf een hoogte van 50 meter dook het vliegtuig plotseling steil naar beneden. Van Maasdijk probeerde wanhopig het toestel op te trekken, echter zonder succes. Achter de provisorisch ingerichte hangar op de heide stortte de Sommer neer. De jonge aviateur werd verpletterd onder de 50 pk Gnôme-motor, die achter de vlieger geplaatst was. De motor was losgeraakt en op de borst Van Maasdijk terechtgekomen. Een in de haast opgeroepen arts constateerde de dood en een vlag van de vliegweek werd over het dode lichaam gelegd. Het lichaam werd per brancard overgebracht naar het Diaconessenhuis aan de Bovenbrugstraat in Arnhem. Daar werd door dr. W. Renssen vastgesteld dat hij overleden was als gevolg van een schedelbasisfractuur.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, o.a. augustus en september 1910.

Cappers, W., Funeraire Cultuur Arnhem. Soesterberg/Rotterdam 2002 (Aspekt/De Terebinth). p. 7-9, 12, 35, 60-61.

Het Centrum, dagblad voor Utrecht en Nederland; 1910.

Schaap, K. en A.S. Stempher, Arnhems Oude Stadshart. Arnhem 1973 Gemeentearchief Arnhem), p. 148.

Stempher, A.S., Nog ‘s sjouwen door Oud-Arnhem. Arnhem 1969 (Gijsbers & Van Loon), p. 30.

Werkgroep Historie Schaarsbergen, Clément van Maasdijk. Icarus van Schaarsbergen. Schaarsbergen-Arnhem 2010 (Dorpsraad Schaarsbergen).

Borstbeeld Clément van Maasdijk, 1911
Een jaar na zijn begrafenis werd op dinsdag 18 juli 1911 bij Van Maasdijks graf op Moscowa een borstbeeld onthuld. Na veel omzwervingen werd de bronzen buste van beeldhouwer August Falise (1875-1936) in 2001 geplaatst aan de Kemperbergweg op Schaarsbergen.
Gedenksteen Clément van Maasdijk, 1911
Een roerige geschiedenis, net als het borstbeeld van Van Maasdijk, beleefde de gedenksteen van Van Maasdijk op de Kemperbergerheide op Warnsborn. Het staat er nog steeds, maar wel in een andere vorm en met een andere tekst dan de oorspronkelijke steen, die in april 1911 werd geplaatst.
© Fotograaf Jan de Vries, 2006.

28 augustus 1778 (vrijdag)
Verfraaiing Onderlangs

Onderlangs, 1741
Op deze met waterverf ingekleurde tekening is ‘Onderlangs’ niet meer dan een smal (jaag)pad dat bij hoog water blank staat. De inham links in de stuwwal is de Sinckenbergh, het in 1660 ingestorte deel van de huidige Utrechtseweg.
Maker: Jan de Beijer, De Stadt Arnem langens den Rhijn.
© Gelders Archief: 1551-3850, Topografisch-historische atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Santberg met Joodse begraafplaats, 1782
De Doesburgse schilder Derk Jan van Elten (1750-1807) schilderde in 1782 de Santberg met de Joodse begraafplaats. Vanaf de openbare weg mochten de graven niet te zien zijn. Daarom werd een houten schutting rondom de dodenakker geplaatst. Het kerkhofje, tussen Museum Arnhem en de gerenoveerde villa Schoonheuvel, is nog steeds te bezoeken (aan Utrechtseweg tussen de gebouwen een trapje af).
© Museum Arnhem: GM 03390. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

28 augustus 1778 (vrijdag)
Verfraaiing Onderlangs
In ‘Verleden Vandaag; is al vaker over de Zandberg / Santberg / Bovenover / Sinckelenberg en Onderlangs geschreven. De oude Joodse begraafplaats, de Buitensociëteit, Hotel Belle-Vue en de plek als grondstof voor het Arnhemse aardewerk kwamen aan bod.
Ook het Arnhemse stadsbestuur was zich in de achttiende eeuw bewust van de prachtige ligging van Bovenover en Onderlangs. Op vrijdag 28 augustus 1778 besloot het stadsbestuur namelijk om ‘de wandeling onderlangs den Zandberg te verfraaijen, door de rijswaard te doen uitroeijen, de bommen te kappen en den grond langs den rivier tot uiterwaard te maken’. Het smalle pad, dat vaak overstroomde en daardoor onbegaanbaar was, werd zo een fraaie wandelpromenade met de heuvels van de stuwwal van de Veluwe aan de ene en het Rijnpanorama aan de andere kant.
Het voorkwam de afbrokkeling van Onderlangs en Bovenover niet. In 1838 werd de rivieroever verhoogd en werden kribben in de rivier gelegd. Langs de voet- en rijwegen werden opnieuw bomen geplant.
Toch zou het nog tot een flink aantal jaren duren voordat de weg enigszins de huidige vorm kreeg. In 1887 werd besloten om Onderlangs in de richting van de rivier tientallen meters te verbreden met de zogenaamde ’Nieuwe Aanplemping’. De werkzaamheden verliepen erg traag en namen zo’n 25 jaar in beslag. Pas in 1913 waren het plantsoen en de nieuwe wandelwegen klaar. De weg was toen ook voorzien van een dubbelspoor trambaan.

Literatuur en bronnen
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 343, 476-477.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 96.

29 augustus 1610 (zondag)
Leprozerie St. Anthoniegasthuis

St. Anthony, 1560
In het midden, op de vroegere splitsing Steenstraat-Rosendaalsestraat de leprozertie van St. Anthony. Rechts het Gelders Spijker en onderaan de vestingwerken met de Velperpoort.
Deel van de kaart van Arnhem door Jacob van Deventer.
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
St. Antonis, 1635
Het gasthuis voor de melaatsen wordt op deze zeventiende-eeuwse kaart St. Antonis genoemd.
Deel van een kaart van Nicolaes en Isaac van Geelkercken.
© Gelders Archief: 558-0002, Archief Gasthuizen en gilden in Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/7EEA8619E56A49A08E6E5BB10E4B66C9

29 augustus 1610 (zondag)
Leprozerie St. Anthoniegasthuis
Het is de minst bekende van de drie gasthuizen. Het St. Petersgasthuis huisvest al weer enkele jaren in het prachtige gebouw in de Rijnstraat het klantencentrum en kantoren van de DrieGasthuizenGroep en tot ver in de twintigste eeuw huisde het Catharinagasthuis in een groot complex aan de Beekstraat.

Vanaf 1395 opereerde ook de derde van de nog steeds bestaande Drie Gasthuizen, het Sint Anthoniegasthuis. Het hospitaal met kapel had een specifieke functie: de opvang van melaatsen. Deze leprozen werden, vanwege het grote besmettingsgevaar, verzorgd buiten de stadsmuren. De opvang stond op de vroegere, voor de aanleg van de spoordijk Arnhem-Zevenaar-Emmerik, splitsing van de Steenstraat en Rosendaalsestraat (nu Westeinde). Alle gebouwenvan de leprozerie zijn verdwenen en daarbij sneuvelde de kapel, door de overgang naar de reformatie in Arnhem rond 1579, als eerste. Gelukkig hebben we wel enkele prachtige bronnen over de historie van de Arnhemse leprozerie.

Zo besloot het stadsbestuur op zondag 29 augustus 1160 een nieuw reglement op te stellen voor het Anthoniegasthuis. Niet vanwege de toevloed van melaatsen, maar juist door het dalende aantal leprozen. In 1625 mag het ‘Sint Toenis Hospitaal’ ook andere mensen, dan melaatsen opvangen. De enkele leproos die zich nog meldde, ging naar een aparte ruimte in het Catharinagasthuis aan de Beekstraat.
In 1821 nam de gemeente het gebouw aan de Steenstraat over en vestigde er een militair hospitaal (garnizoensinfirmerie). In 1843 werd het bouwvallige complex afgebroken en kwamen er huizen. In 1856 gingen de drie gasthuizen verder onder één bestuur. In naam bleef het Anthoniegasthuis nog bestaan, want de instelling bracht elk jaar uit haar bezittingen nog aardig wat geld op (f 4100,- in 1860).

Literatuur en bronnen
Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 33-34.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 493-494.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 426.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 129-130.

30 augustus 1832 (donderdag)
Cholera slaat voor het eerst toe in Arnhem

Cholera, 19e eeuw
De Arnhemmer Alexander Ver Huell gaf in 1884 deze persoonlijke impressie van de dodelijke ziekte,
© Gelders Archief: 2039-4206-0042, Archief Alexander Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Eén sterfgeval en de stad is veilig(?)
Hendrik Tijdeman, een schippersknecht geboren in Hattem, was in 1832 de enige die stierf aan de cholera. Arnhem mocht volgens de Arnhemsche Courant ‘nu wederom veilig als vrij van cholera-ziekte beschouwd worden’, maar dat was in de komende jaren met nieuwe cholera-epidemieën veel minder het geval. In de jaren 1849, 1853, 1859, 1866, 1888 en 1892 sloeg de besmettelijke bacteriële ziekte opnieuw toe. Vooral die van 1866 maakte in ‘luxe-stad ’Arnhem verhoudingsgewijs veel dodelijke slachtoffers. Stierf voor heel Nederland 0,7% van de bevolking aan de cholera, in Arnhem was dit 1,5%. Die trieste koppositie had Arnhem te danken aan het conservatief-liberale gemeentebestuur die weigerde te investeren in een goed waterleiding- en rioleringsnet.
In: Arnhemsche Courant, 1-9-1832. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010149713:mpeg21:p004

30 augustus 1832 (donderdag)
Cholera slaat voor het eerst toe in Arnhem
De Arnhemmers konden het op donderdag 30 augustus 1832 nog niet weten, maar achteraf gezien was het in de negentiende eeuw: augustusmaand, choleramaand! Met de stijging van de temperaturen in de zomer, nam ook de kans op besmetting van water toe. En daar lag de oorzaak voor het uitbreken van de dodelijke ziekte die in de 19e eeuw ook ‘den Aziatischen braakloop’ heette. Hevige diarree, braken en uitdroging brachten veel mensen op de rand van de dood en velen er overheen. De ziekte sloeg met name toe onder de allerarmsten. In 1832, toen de ziekte voor het eerst Arnhem aandeed, bleef het bij één sterfgeval. In 1866 waren dit er ruim 400.

De slechte hygiënische situatie rondom de openbare waterpompen in de armoedigste buurten eisten steeds weer opnieuw slachtoffers. Dit werd verergerd doordat men tot ca. 1870 geen weet had dat vies water de besmettingsbron was.
Nadat de ziekte op 25 juni 1832 in ons land was gesignaleerd besloot het stadsbestuur op 2 augustus om de jaarlijkse kermis van 27 augustus niet door te laten gaan ‘zulks uit hoofde der Cholera-ziekte’. Dat nam niet weg dat op donderdag 30 augustus de ‘president der stedelijke geneeskundige commissie’, dr. W. Otten, moest melden dat de 38-jarige schippersknecht Hendrik Tijdeman aan de ziekte was bezweken. Helaas, de eerste in een lange rij van Arnhemse choleradoden in de jaren daarna.

Literatuur en bronnen
Gelders Archief: 0207-382 Burgerlijke stand Gelderland, dubbelen, aktenummer 265, d.d. 30-8-1832.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 41.

Osterloh, Y., Sterfte en de stad: het effect van maatregelen tegen cholera en dysenterie op sterftecijfers in Arnhem, 1850-1900. Nijmegen 2020 (Online gepubliceerde masterscriptie Radboud Universiteit).

URL: https://theses.ubn.ru.nl/bitstream/handle/123456789/10435/Osterloh%2C_Y.M._%28Yvo%29_1.pdf?sequence=1, geraadpleegd o.a. 18-4-2022.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1789-1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 31.

Verhoeven, S., Toezien, vastleggen en bestrijden. Infectieziekten en het geneeskundig toezicht in Gelderland in de negentiende eeuw. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 111 (2020), p. 169-196.

Waterpomp Tivolilaan, 1925
Tot ver in de twintigste eeuw maakten vooral de armste buurten nog gebruik van openbare waterpompen. Eigen stromend water hadden veel arbeidershuizen, zoals hier aan de Tivolilaan bij de Velperweg, niet.
© Gelders Archief: 1500-4033, uitgever onbekend. Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kentekenen cholera: ‘somwijlen blaauw ligchaam’
De onbekendheid met de cholera leidde tot een stroom van overheidspublicaties met informatie over de ziekte: kenmerken, preventie, bestrijding, enz. Enkele verschijnselen: ‘het ganse ligchaam steenkoud, veeltijds met klam zweet bedekt, somwijlen blaauw’. Van bacteriële besmetting via water is in de berichtgeving nog niets te bekennen.
In: Arnhemsche Courant, 9-8-1832. Via KB-site Delpher.
Grote versie krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010149703:mpeg21:p003

31 augustus 1816 (zaterdag)
Staat der Fabrieken en Trafieken

Stadsfabriek en spinschool in Catharinagasthuis
In het Catharinagasthuis was sinds 1787 de Stadsfabriek gevestigd. Naast de werkplaats maakte ook de Stadsleer- en Spinschool hiervan deel uit. De spinschool was niet het spinhuis dat als strafwerkinstelling diende. De Spinschool en Stadsfabriek waren veel meer opvangplekken voor de allerarmsten.
© Gelders Archief: 1506-1505, Gemeente Arnhem Sectie O 1e blad. Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/B7F1516791B44ED1BE9689EE55C8DBB1
Stadsfabriek ‘ter wering van armoede en bedelarij’
Ondanks de wat optimistische toon in de ‘Staat der Fabrieken en Trafieken’ in 1816 over de positie van de Stadsfabriek, ‘in een redelijke goede staat’, werd de instelling in 1850 gesloten. De kosten wogen niet meer op tegen de baten. Het aantal van 150 kinderen werd later bijgesteld naar 160.
Bron: De Staat van Fabrieken en Trafieken van 1 augustus 1816, Arnhem.
In: Brugmans, I.J., Statistieken van de Nederlandse nijverheid uit de eerste helft der negentiende eeuw. Eerste Stuk. Den Haag 1956 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën 98), p. 164-168.

31 augustus 1816 (zaterdag)
Staat der Fabrieken en Trafieken
Vroeger, ja vroeger, moesten geschiedenisstudenten aan de universiteit na drie jaar een ‘kandidaatsscriptie’ schrijven. Dit was de eerste echte proeve van zelfstandig wetenschappelijk onderzoek ter voorbereiding op het doctoraal examen. ‘Arneym’ koos voor dat studieonderdeel de ‘proto-industrialisatie’ van Arnhem. Wat waren de allereerste voorzichtige aanzetten in de overgang van ambachtelijke nijverheid naar industriële massaproductie? In de cijfermatige onderbouwing werden tal van nijverheidsstatistieken uit de negentiende eeuw onderzocht. Eén daarvan was de ‘Staat der Fabrieken en Trafieken’ uit 1816. De conclusie voor dat jaar was snel getrokken: de stad geen enkele vorm van grootschalige ambachtelijke, laat staat industriële, productie.
En het is vandaag, 31 augustus, precies 206 jaar geleden dat de Minister van Binnenlandse Zaken baron W. F. Röel, de provinciën aanschreef om die tabel met de ‘soort, aard en het aantal der fabrieken en trafieken’ aan te leveren. In een trafiek worden halffabricaten vervaardigd die niet direct voor de consument, maar voor verdere verwerkingsbedrijven, waren bestemd. De provinciale besturen vroegen die informatie aan de gemeenten en zo weten we dat in 1816 Arnhem qua nijverheid weinig tot niets voorstelde.
De meeste arbeiders telde de ‘Stadsfabriek’. Dit was echter geen echt bedrijf, maar een negentiende-eeuwse liefdadigheidsinstelling van het plaatselijke Armenbestuur. In enkele lokalen van het Catharinagasthuis aan de Beekstraat probeerden tien arme (‘min- en onvermogende’) mannen en vrouwen en 160 kinderen met spin- en breiwerk wat geld bij elkaar te sprokkelen. Belangrijkste doel van het bedrijf was om mensen uit de ergste armoede en de bedelarij te houden. In de echte nijverheid had het textielpassementbedrijf van E. Meulenburg in de Vijzelstraat de meeste werknemers: acht welgeteld. Het zou nog een lange industriële weg worden naar de Stoombandfabriek aan de Rozenstraat in 1870, laat staan naar de ENKA in 1913.

Literatuur en bronnen
Brugmans, I.J., Statistieken van de Nederlandse nijverheid uit de eerste helft der negentiende eeuw. Eerste Stuk. Den Haag 1956 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën 98), p. 164-168.

Damsma, D, De Meere, J.J.M. en L. Noordegraaf, Statistieken van de Nederlandse nijverheid uit de eerste helft der negentiende eeuw. Supplement. Den Haag 1956 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën 168), p. 461-468.

Duijghuisen, M. en P.M.M. Klep, De Staat van Fabrieken en Trafieken van 1 augustus 1816.
Den Haag 1988 (Stichting Archiefpublicaties). Broncommentaren, aflevering VI-IX.

Klep, P.M.M., Economische en sociale ontwikkeling. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 116-171.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem).

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 74, 293.

Wolters van der Weij, A.C.S., Vroeg negentiende-eeuwse fabrieken in Arnhem: een overzicht. In: Arnhem de Genoeglijkste, deel 1  jrg. 14 (1994), nr. 4, p. 178-184; deel 2 jrg. 15 (1995), nr. 1, p. 19-26.

Juli Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.
1   2     4     6   7   8   9   10   11   12   13   14   15   16   
17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30  31

1 juli 1863 (woensdag)
Arnhemse aandeel in de slavernij

Keti Koti in Arnhem, 2022
In Arnhem is de herdenking van de slavernij op 30 juni en op 1 juli word de afschaffing gevierd met Keti Koti, de ketenen verbroken.
 © Stichting 30 juni / 1 juli Arnhem (alle rechten voorbehouden).
Adressen bezitsdeelhouders, 1863
In geel is globaal de oude binnenstad op deze plattegrond uit 1868 weergegeven. De meeste aandeelhouders in de Surinaamse plantages woonden buiten het oude centrum. De huizen stonden in het uitbreidingsgebied van de stad, het ‘Plan Heuvelink’ uit 1853. Buiten de stad, op Huis Zypendaal, woonden de Brantsens.
© Gelders Archief: 1551-81. Kaart uitgegeven door I. A. Nijhoff. Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie.
Aandeelhouder plantage Zorgvliet: Anna Phaff
Om de financiële tegemoetkoming voor plantage-eigenaren te regelen werden een uitgebreide administratie opgetuigd. In rood omrand op de ‘Staat van tegemoetkoming’ van plantage Zorgvliet de, in de Bergstraat wonende, deeleigenaar Anna E.A. Phaff. Vermeld wordt dat ze weduwe is van A. van den Ham en het percentage van het eigenaarsaandeel waar ze recht op had (30/360). Uiteindelijk ontving ze f 197,50, want Zorgvliet had 77 tot slaaf gemaakte bewoners.
Bron: Nationaal Archief, Algemene Rekenkamer / Comptabel Beheer, toegang 2.09.09.08, inv. nr. 228.

1 juli 1863 (woensdag)
Arnhemse aandeel in de slavernij

Vandaag is het 1 juli en wordt in Arnhem voor de tweede keer Keti Koti, de afschaffing van de slavernij, gevierd.
Dat de ‘Emancipatiewet’ in Nederland relatief laat – in vergelijking met andere Europese landen – werd vastgesteld, lag ook aan de financiële tegemoetkoming die de lobby van plantage-eigenaren vroeg. Per tot slaafgemaakte bewoner van een plantage werd aan de eigenaar een bedrag van driehonderd gulden (Antillen f 200,-) betaald. Met ruim 34.000 tot slaaf gemaakte mensen in Suriname was dit een totaal bedrag van meer dan tien miljoen gulden, zo’n 10% van de totale rijksbegroting. De tot slaaf gemaakte Surinamers kregen geen financiële vergoeding. Integendeel: ze werden verplicht nog eens tien jaar op de plantage te blijven.

In Arnhem kregen zestien deeleigenaren van vijf plantages in Suriname (Vossenburg, Zorgvliet, Poelwijk, ’t IJland en Adrichem) een geldelijke tegemoetkoming. De meeste plantages waren in het begin van de achttiende eeuw ontstaan. Via verervingslijnen hadden de nazaten van de eerste eigenaren een klein of grote aandeel in het plantagebezit. Aan deze zestien Arnhemmers werd een totaalbedrag van f 18.824,62 (omgerekend naar de waarde van vandaag ca. 200.000 euro) uitgekeerd. Vier leden van de familie Brantsen, woonadres Huis Zypendaal, kregen elk f 1901,- voor hun aandeel in de plantage Vossenburg. Mr. Frederik Feith aan de Eusebiusbinnensingel kreeg het laagste bedrag uitbetaald voor zijn deel (2/1764) in de plantage ‘t IJland: f 42,86.
Ter vergelijking: het maandloon (zesdaagse werkweek van 07.00 tot 20.00 uur)  van een ongeschoolde arbeider in de tijd was ook ongeveer f 40,-. Nog een perspectief: Arnhem had in 1863 ca. 27.000 inwoners. Zestien daarvan kregen dus een financiële tegemoetkoming bij de afschaffing van de slavernij. Zoals gezegd de tot slaaf gemaakte bewoners van Suriname kregen niets, maar moesten nog tien jaar op de plantage blijven.

Literatuur en bronnen
Adresboeken van Arnhem, 1863 en 1864.

Arbeidsloonen en Levensbehoeften in de gemeente Arnhem.
Rapport van de Commissie, door de Werkmansvereniging ‘Arnhem’ belast met het instellen van een grondig onderzoek omtrent de arbeidsloonen binnen Arnhem, en na te gaan of die loonen evenredig zijn aan de billijke behoeften van den werkman.
Arnhem 1870 (D.A. Thieme).

Koene, B., De mensen van Vossenburg en Wayampibo. Twee Surinaamse plantages in de slaventijd
Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren), vooral p. 192, 226 en 242-246.

Nationaal Archief, Algemene Rekenkamer / Comptabel Beheer, toegang 2.09.09.08, inv. nr. 223-248.

2 juli 1458 (vrijdag)
Geduld van Duitse keizer met Arnhem is op

Arnold van Egmond, hertog van Gelre
Arnold kon rond 1458 de Duitse keizer nog van zich af houden. Later had hij meer moeite met zijn zoon Adolf. Rond 1460 barstte een vader-zoon strijd om de troon van Gelre los. Zoonlief zette vader gevangen en de hertog van Bourgondië werd uiteindelijke de lachende derde,
© Bibliothèque nationale de France (Gallica), Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnhem in Gelre in de late middeleeuwen
Om de kaart te kunnen lezen is het goed om te weten dat het noorden links ligt en Wageningen bijvoorbeeld rechtsonderaan. Daarboven, rechtsmidden van de kaart, ligt Arnhem. Onder het wapen met de zwarte klimmende leeuw ligt Zutphen. Links ligt de Veluwe en uiterst links zien we nog net een stukje van de vroegere Zuiderzee.
Uitsnede van een kaart (handgetekende kopie) van Christaan sGrooten (1532-1608). sGrooten was cartograaf van koning Philips II van Spanje en heer der Nederlanden (1555-1581).
© Gelders Archief: 2039-0490-92, Christiaan Sgrooten, Archief Familie Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2 juli 1458 (vrijdag)
Geduld van Duitse keizer met Arnhem is op
Gelre was rond het midden van de vijftiende eeuw formeel nog steeds een leengebied van de Duitse keizer. Weliswaar een leengoed in een uithoek van het Heilige Roomse Rijk, maar de keizer was leenheer en de door hem ‘beleende’ hertog van Gelre zijn vazal.
Al naar gelang de kracht van de keizer en de problemen waarmee hij in de Duitse landen zelf te kampen had, bemoeide die zich wel of niet met Gelre. Daar was in het begin van de eeuw nog een machtsfactor bijgekomen: de steden. De ‘huldigden’ steeds vaker een eigen ‘heer’ van Gelre en trokken zich steeds minder aan van middeleeuwse tradities.
Keizer Frederik III (regeerperiode 1452-1493) wilde de touwtjes op vrijdag 2 juli 1458 (‘des kaiserthumbs im sechszten jare’) weer wat strenger aanhalen en tonen wie het nu echt voor het zeggen had. De hertog van Gele, Arnold van Egmond, was immers sinds 1431 in de rijksban door de Duitse vorst gedaan, maar de steden bleven desondanks hem als heer erkennen. Ze hadden liever een onbekwame Arnold, dan een machtige andere hertog of het gezag van de keizer. Die keizer beval op vrijdag 2 juli 1458 het Arnhemse stadsbestuur om binnen drie maanden zich bij hem en het Rijksgericht te melden ‘om zich te verantwoorden wegens haar heulen met Arnold, die zich noemt hertog van Gelre’. Arnhem liet zich echter niet zien en de keizer had weer andere zorgen: de hertog van Bourgondië infiltreerde steeds meer in zijn Nederlandse leengebieden en in Gelre probeerde Adolf van Egmond, de zoon van Arnold, zijn vader van de troon te stoten. Arnhem hield zich wijselijk rustig in dit laatmiddeleeuwse machtsconflict.

Literatuur
Alberts, W. Jappe, Geschiedenis van Gelderland tot 1492. Boek I Van Heerlijkheid tot Landsheerlijkheid. Zutphen 1978 (De Walburg Pers), p. 116-122.

Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550. Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 110-112.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 79-82.

Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), p. 247-249 (Boek IX, no. 79-82).

3 juli 1787 (dinsdag
Burgeroorlog in ‘ongelukkig’ Arnhem

Schietpartijen in Arnhem, 1787
De herbergier Arnold Limpers was een aanhanger van de patriotten, de ‘Beweeging te Arnhem’,  Toen zijn herberg in de Roggestraat bij de Velperpoort (op de achtergond) dreigde geplunderd te worden, schoot hij met een pistool op de Oranjegezinde soldaten van het Arnhemse garnizoen Sommerlatte.
© Gelders Archief: 1551-2777, Reinier Vinkeles, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Ogenschijnlijk rustig Arnhem, 1787
Dat Arnhem in 1787 een bron van onrust en geweld was, is niet te zien op deze tekening van Hendrik Hoogers, Hij tekende Arnhem vanuit het zuidoosten, gezien vanaf de Westervoortsedijk. De Walburgiskerk met haar twee toren en de Eusebiuskerk torenen boven de beboomde stadsomwallingen uit.
© Gelders Archief: 1551-3816, Hendrik Hoogers, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Willem Anne van Spaen, 1750-1817
De Van Spaens zijn in Arnhem vooral bekend van Huis Biljoen in Velp, maar Willem Anne van Spaen verbleef vooral op het buitengoed Bellevue bij Kleef. Hij mocht zich bovendien ‘heer van Hardenstein’, een landgoed in de omgeving van Dortmund.
Hij was een trouw supporter van prins Willem V en na zijn  studie rechten in Utrecht vervulde hij  talloze hoge functies in het gewestelijk bestuur: burgemeester van Elburg. ambtsjonker van Nijkerk, lid van de Veluwse ridderschap (6 mei 1773), enkele malen Gelders afgevaardigde ter Staten-Generaal (tussen 1774 en 1792) en ga zo maar door.
© Gelders Archief: 1551-771, maker onbekend, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

3 juli 1787 (dinsdag
Burgeroorlog in ‘ongelukkig’ Arnhem

In 1787 woedde er in een burgeroorlog in Nederland tussen de prinsgezinden, de aanhangers van stadhouder Willem V, en de patriotten. De laatsten wilden meer inspraak van een groter deel van de burgerij. Zij verzetten zich tegen de vastgeroeste politieke verhoudingen, waarin vriendjespolitiek (nepotisme) en elkaar baantjes toeschuiven (coöptatie) de boventoon voerden. In Arnhem waren het stadsbestuur, de adellijke grootgrondbezitters rondom de stad en het in Arnhem gelegerde garnizoen op de hand van de prins.
In de stad was men in 1787 de grote ongeregeldheden van enkele jaren eerder (‘Kerkhofoproeren’) niet vergeten, toen de patriotten en prinsgezinden elkaar ook al te lijf waren gegaan. Er was in de zomer van 1787 maar weinig voor nodig om opnieuw de strijd te laten ontbranden. Toen Oranjegezinde soldaten – met de kleur van de stadhouder opgespeld – door de Arnhemse straten marcheerden, werden ze door hun tegenstanders uitgejoeld. De soldaten plunderden vervolgens twee dagen lang de huizen van de patriotten en andere vermeende opponenten. Zelfs de vooraanstaande edelman en hoge bestuurder Willem Anne van Spaen (1750-1817) sprak er in een brief van dinsdag 3 juli 1787 aan stadhouder Willem V zijn afschuw, in het Frans, over uit. Vertaald luidt zijn hartenkreet: ‘Ik ben door Arnhem gekomen en ik moet u bekennen, Mijn Heer, dat mijn hart bloede bij het zien van de verwoesting van deze ongelukkige stad’.

Literatuur
Boonstra, O., Volksvermaak en feestgedruis, oploopjes en opstootjes.
In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken.  Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 163-186, p. 183-184.

Eijsink, Th. N., Restauratie en revolutie in Arnhem 1 juli 1787 – 6 mei 1795. Arnhem 1967 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 30-32.

Janssen, A.E.M., Willem Anne van Spaen, 1750-1817.
In: Kuys, J.A.E. e.a. (red.), Biografisch Woordenboek Gelderland, deel 5, Bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse geschiedenis. Hilversum 2006 (Uitgeverij Verloren), p. 121-125.

Weststrate, H.A., Gelderland in den Patriottentijd. Arnhem 1903 (P. Gouda Quint – Werken Gelre no. 4), p. 302-304.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90.

4 juli 1598 (zaterdag)
Brooduitdeling niet in ‘verdestrueerde’
Walburgiskerk

Arnhem en de Walburgiskerk rond 1580
Links staat, in het rood, de Walburgiskerk op deze fraaie prent van Aernout van Buchell / Arnoldus Buchelius (1565-1641), Diarium.
© Universiteitsbibliotheek Utrecht, Hs 798, foto Gelders Archief.
Meer over deze tekening: https://arneym.nl/buchelius-arnhem-rond-1580/
Walburgiskerk, ca. 1640-1650
Aernem aende Vest: St. Walburghs Kerk te Arnhem van achteren te zien aan de Oude Wal’.
De fraaie titel van deze tekening van Anthonie Waterloo verbloemt niet dat niet alleen de Walburgiskerk in ‘desolate’ staat was. Ook de stadsmuren zijn er slecht aan toe.
© Gelders Archief: 1551-206, Anthonie Waterloo, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4 juli 1598 (zaterdag)
Brooduitdeling niet in ‘verdestrueerde en desolaete’
Walburgiskerk
Na de ‘overgang’ naar de reformatie in 1579 was het in Arnhem ook gedaan met de traditionele  brooduitdelingen, de ‘spindingen’, van de geestelijke instellingen aan de allerarmste Arnhemmers. Die liefdadigheidsactie, die met veel ceremonieel vertoon werd omgeven, kwam nu terecht bij de gasthuizen, broederschappen en de gilden. In 1598 deed zich bij die ‘spindingen’ een probleem voor.
Arnhemmer Claes Heetings had namelijk aan de vicariën (aan een kerk verbonden instelling) van de Walburgiskerk een rente nagelaten om jaarlijks twee spindingen in die kerk te houden. Het toezicht op deze brooduitdeling zou worden uitgeoefend door de bestuursleden (‘gardianen’) van het St. Crispinus- of schoenmakersgilde. Maar, de Walburgiskerk was niet meer in gebruik als (katholiek) godshuis. Sterker nog: twintig jaar na de Arnhemse beeldenstorm lag de kerk er ‘verdestrueert en desolaet’ bij. Daarom besloot men op zaterdag 4 juli 1598 dat met het geldbedrag van Heetings de brooduitdeling zou plaatsvinden in het huis van Henrik Berends in de Koningstraat.

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 161.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 410.

Paquay, V. (red. J. C. Bierens de Haan), De Sint Nicolai Broederschap in Arnhem. Gasthuis, preuven en passende hulp sinds 1351. Hilversum 2021 (Uitgeverij Verloren), p. 170-176.

5 juli 1823 (zaterdag)
Coehoornbegraafplaats op de Vliegerenberg

Begraafplaats Vliegerenberg, 1825
De Coehoornbegraafplaatsop het bastion Vliegerenberg buiten de stadsmuren. De sloop van de vestingwerken werd vanaf 1829 echt doorgezet. Op de kaart missen we ook de spoorlijn en het Stationsplein. Die verrezen even ten noorden van de Vliegerenberg / Coehoornbegraafplaats in 1845.© Gelders Archief: 1551-4114, J.J. Elsbain, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart: https://permalink.geldersarchief.nl/EF6F5CD586AE47EA9A1DA26EF26728AA
Grafmonument W. Kuyck, ca. 1880
Een opvallend grafmonument op de Coehoornbegraafplaats was dat van kolonel Wouter Kuyck. Hij was één van de slachtoffers van de verdrinkingsramp in de Rijn bij Hulkestein op 6 augustus 1826. Daarbij verdronken zeven mensen.
© Gelders Archief: 1501-04-2861, Brainich, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Begraafplaats Vliegerenberg, 1880
Na de sluiting van de begraafplaats in 1862 had men nog decennialang vanaf het Stationsplein uitzicht op het kerkhof. Op de achtergrond de kleine Eusebiuskerk (bouwjaar 1864-1865) aan het Nieuwe Plein. Op het terrein werd in 1933 het schoolgebouw van ‘Kunstoefening’ (voorloper ArtEZ) gebouwd en geopend, nu is dit het vergader- en activiteitencentrum De Coehoorn.
© Gelders Archief: 1501-04-14728, Brainich, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

5 juli 1823 (zaterdag)
Coehoornbegraafplaats op de Vliegerenberg
Tot ver in de 18e eeuw werden in Arnhem de doden alleen in en direct om de kerken begraven. Ondanks het verzet in de Kerkhofoproeren (zomermaanden 1782-1784) werd een algemene begraafplaats ingericht aan de Steenstraat (waar nu de R.K. Martinuskerk staat). Dat kerkhof was in 1820 al weer te klein geworden en lag bovendien vlak naast de stedelijke vuilnisbelt, de ‘mestvaalten’. Zeven vooraanstaande inwoners (o.a. mr. J.W. Staats Evers en mr. J.M. de Kempenaer) vatten daarom het plan op om een nieuwe algemene begraafplaats in te richten. Het stadsbestuur nam dat verzoek welwillend in ontvangst en stelde op zaterdag 5 juli 1823  het voormalige bastion Vliegerenberg daarvoor ter beschikking. Dat vroegere verdedigingswerk lag wat verhoogd direct ten westen van de stadsmuren en werd door de plaatselijke jeugd gebruikt als plek om vliegers op te laten.
Twee jaar later, in 1825, werd de begraafplaats in gebruik genomen. De begraafplaats aan de Steenstraat werd nu een R.K. kerkhof. De ingang van het nieuwe kerkhof lag aan de latere en huidige Coehoornstraat. Daarom werd de begraafplaats in de volksmond de Coehoornbegraafplaats genoemd. Dertig jaar later was het kerkhof al weer te klein. In 1862 werd de begraafplaats gesloten en werd een nieuw kerkhof aan Onder de Linden geopend. Het terrein werd deels geruimd en deels als bouwpercelen voor ƒ 28.821,- verkocht. In de aanloop naar de opening (15-11-1933) van het nieuwe schoolgebouw van het tekengenootschap ‘Kunstoefening (Arnhemse architect Gerrit Feenstra en tegenwoordig vergader- en activiteitencentrum De Coehoorn) verdween het laatste deel van de begraafplaats.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 1933

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 117-120.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 12, 232.

Staats Evers, J.W., Iets over Arnhem naar aanleiding van zijn begrooting over 1848.
Arnhem 1848 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 17-21.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 28.

6 juli 1505 (zaterdag)
Arnhem en Karel van Gelre buigen voor Filips de Schone

Capitulatie Arnhem op graftombe Maximiliaan van Habsburg
Op het marmeren reliëf geven de bestuurders van Arnhem (rechts) de stad (achtergrond) in 1505 over aan Filips de Schone (midden te paard). Arnhem is wel zeer fantasievol weergegeven.
Een vrije vertaling van de Latijnse tekst boven de fantasievolle weergave luidt: ‘Na de verovering van Arnhem, de eerste onder de steden van Gelre, werd aan Karel, hertog van Gelre, die in navolging van de Galliërs, bleef streven naar een omwenteling in de lage landen van het Duitse rijk (“inferiori Germania”) een nederige vrede verleend.’© Hofkirche Innsbruck (alle rechten voorbehouden).
Overgave Arnhem in 1505
Op een 19e-eeuwse tekening zag de overgave van Arnhem er heel anders uit dan op de graftombe van Maximiliaan van Habsburg. Geen knielende, maar een staande en toch buigende, Arnhemse magistraat.
© Gelders Archief: 1551-2786, L. Falk, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kappen van Arnhemse bossen, 1505
In de twee weken durende belegering (23 juni-6 juli) van de stad liet Filips de Schone bomen buiten de stadsmuren kappen om zo een beter schutsveld op de stad te hebben: ‘De luftighe Wildbaen, die aen de Velouwsse zijd niet boven een schootweeghs buyten de poorten plaght te pronken, wierd by gelegenheyd van dit belegh aen den grond afgekapt’.
Twee aanvallen kon Arnhem nog weerstaan, maar een derde bestorming werd afgekocht voor 8.000 goudguldens.
Uitsnede van een kaart van Christaan sGrooten (1532-1608) die landmeter en cartograaf in dienst was van Philips II, koning van Spanje en heer der Nederlanden (1555-1581). sGrooten bracht de gewesten en streken van de Nederlanden tweemaal in kaart: in een uitgave van 1573 en (Brusselse Atlas) en 1592 (Madrileense Atlas).
De hier getoonde kaart is een deel van één (folio 39) van de twee kaarten van de Veluwe uit de Brusselse Atlas die waarschijnlijk tussen 1555 en 1559 is gemaakt.
Kaart uit: Christaan sGrooten, Brusselse Atlas  / Atlas Bruxellensis, 1573.
© KBR (Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel): Ms. 21.596 D. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

6 juli 1505 (zaterdag)
Arnhem en Karel van Gelre buigen voor Filips de Schone
In de Hofkirche in het Oostenrijkse Innsbruck staat één van de indrukwekkendste praalgraven van Europa. Tientallen standbeelden van wereldlijke en geestelijke vorsten omringen de geplande tombe van Maximiliaan, aartshertog van Oostenrijk en keizer van het Heilige Roomse (Duitse) Rijk. De grafkist, waarin uiteindelijk Maximiliaan toch niet zijn laatste rustplaats vond, heeft vierentwintig gebeeldhouwde marmelen taferelen uit zijn roemruchte leven. Daaronder de overgave van Arnhem in 1505 aan hem en zijn zoon Filips de Schone.

Toen Karel van Egmond in 1492 door de steden en ridderschap van Gelre tot hertog werd uitgeroepen, probeerde deze op alle manieren een eigen onafhankelijke positie tussen Frankrijk, Bourgondië en het Duitse rijk in te nemen. Een kansloze zaak, want de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Maximiliaan van Habsburg, was via een huwelijk met Maria van Bourgondië ook de baas in Bourgondië. Toen zijn zoon Filips in 1494 meerderjarig was geworden, trokken vader en zoon gezamenlijk op tegen Karel van Gelre en de hem steunende steden. Die zoon van Maximiliaan was zo knap-aantrekkelijk dat hij als ‘de Schone’ de wereldgeschiedenis is ingegaan. Ze namen in 1505 na een beleg van twee weken Arnhem in. Karel moest in de roemruchte ‘knieval te Rosendael’ Filips als heer erkennen. Die was wel zo genadig om op donderdag 6 juli (‘Actum den VIen dach in Julie anno XVC ende vive’) Arnhem al haar plichten en rechten te laten behouden. Zo staat het ook in marmer gebeiteld in de Hofkirche in Innsbruck: er werd ‘een nederige vrede verleend’.
Literatuur
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 132-134.

Driel, M. van, Arnhem, hoofdstad van het kwartier.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 126-155, p. 139-140.

Driel, M. van, Een verraden slag om Arnhem in 1505?
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 142-143.

Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem.  Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 76-77.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 137-140.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel VI-1, p. 321, no. 486.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 179.

Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), p. 320-322 (Boek XI, no. 41-43).

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 13-14.

7 juli 1374 (vrijdag)
Joodse stadsbestuurder in middeleeuws Arnhem

Zegel van Berwout die Joede, 1364
Als stadsbestuurder zien we de naam en het zegel van Berwout die Joede op verschillende oorkondes terug. In dit zegel uit 1364 staat in de omranding ‘ERWO / JOD’. In het midden, het schild, staan drie zogenaamde Jodenhoeden. Deze puntige hoofddeksels waren de Joden verplicht te dragen in de middeleeuwen, niet allen in Arnhem maar in verschillende Europese steden.
© Gelders Archief: 2000 – 4490-regesten no. 206/12, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rijnpoort en Spikerspoort, ca. 1560
De Spikerspoort komt in de Arnhemse stadsrekeningen voor tussen 1353 en 1379. In dat laatste jaar is hij waarschijnlijk buiten werking gesteld en nam de grotere Rijnpoort de functie over.
Detail van de kaart van Arnhem door Jacob van Deventer.
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

7 juli 1374 (vrijdag)
Joodse stadsbestuurder in middeleeuws Arnhem
Over de geschiedenis van de Joden in Arnhem bestaat nog geen handzaam overzichtswerk. We hebben wel een goed inzicht in de lotgevallen van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog en de verschrikkingen van de Holocaust dankzij het indrukwekkende boek van Margo Klijn (De Stille Slag) en de geweldige website van Peter Jetten (https://joodsmonumentarnhem.nl/).
Voor het middeleeuwse Arnhem hebben we dankzij één persoon kennis van Joden in de stad. Berwout die Joede, een wijnhandelaar, wist namelijk schepen te worden. Zesentwintig jaar lang vervulde hij die functie en als stadsbestuurder en handelaar werden zijn naam, persoonlijk zegel en enkele van zijn activiteiten overgeleverd aan de wereld van vandaag. Zo is er een oorkonde van donderdag 7 juli 1374 (‘Int jaer onss Heren dusent driehondert vier ende tseventich, des Vryedages na Sente Martijns dage als men scrijft Translatio’) over een molen buiten de Spikerspoort. Dat was niet de Velperpoort zoals abusievelijk door veel geschiedschrijvers werd gedacht. De Spikerspoort was een klein poortje ten westen van de stad in de buurt van de Rijnpoort. De molen daar had Berwout voor de helft in pacht genomen van de stad, maar draagt deze nu over aan Henric van Herwen.

Literatuur
Benders, J.F. en R.A.A. Bosch, Samenleving en economie circa 1300-1550.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 156-187, p. 161.

Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 369.

Janssen, G.B., Arnhemse molens en hun geschiedenis. Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), p. 33-34.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel II, p. 188-189 no. 230 en annotatie daarbij.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 42.

8 juli 1955 (vrijdag)
Veldslag op Vitesseterrein voor Loesje van de Johannastichting

Verslag van de liefdadigheidswedstrijd
In: Arnhemsche Courant, 8-7-1955. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000297056:mpeg21:p00007
Loesje bedankt de gulle gevers
Op prentbriefkaarten liet ‘Loesje van de Johannastichting‘ zien waar het ingezamelde geld naar toe ging: een nieuw paviljoen aan de Heijenoordseweg.
© Johannastichting / JKF, fotograaf Herman Truin (alle rechten voorbehouden).

8 juli 1955 (vrijdag)
Veldslag op Vitesseterrein voor Loesje van de Johannstichting
De Arnhemsche Courant deed op vrijdag 8 juli 1955 verslag van wel een heel bijzondere wedstrijd op het Vitesseterrein Nieuw Monnikenhuize aan de Rosendaalseweg.
In een kolderieke wedstrijd tussen Arnhemse kunstenaars en Arnhemse journalisten werd gespot met elke regel van het edele voetbalspel. Romeinse soldaten en Perzische vorsten uit de Oudheid probeerden met elk verboden middel de bal in het doel van de tegenstander te krijgen. Voetbalcommentator was niemand minder dan Pierre Janssen, de latere directeur van het Gemeentemuseum. Het hoogtepunt was het wegvoeren van de internationale voetbalscheidsrechter Sjef Dorpmans door Romeinse soldaten. Desondanks, of juist hierdoor, werd er volop gescoord. De journalisten wonnen de wedstrijd met 4-2.

Dit alles in het kader van de al langer lopende ‘Loesje-actie’ van de Arnhemse Johannastichting voor de opvang en zorg van gehandicapte kinderen. Hun kasteelachtige herenhuis aan de Pels Rijckenstraat 1 (gesloopt en nu terrein van Rijkskantoorflat) voldeed sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer aan de moderne eisen. Besloten werd om nieuwe paviljoens te bouwen aan de Heijenoordseweg. Voor dat geld werden de geldinzamelingsacties ‘Geef Loesje haar paviljoen’ en ‘Bouwt allen mee aan Loesjes tweede paviljoen’ in het leven geroepen. De Arnhemsche Courant betreurde daarom in het verslag dat veel mensen onbetaald vanaf Hoogte 80 en de Rosendaalseweg een glimp van de wedstrijd probeerden op te vangen. Toch werd ruim 400 gulden opgehaald.

Literatuur
Aa, K van der, e.a. (red.). Het Johanna KinderFonds. 110 jaar kinderrevalidatie in Nederland.
Arnhem 2010 (Stichting Johanna KinderFonds).

Arnhemsche Courant, 8-7-1955. Via KB-site Delpher.

9 juli 1847 (vrijdag)
Laatste doodstraf ‘met zwaard boven het hoofd’

Strafoefening Christiaan Gepkens op de Markt
De Arnhemsche Courant verhaalt van de deemoedige houding die kapelaan Gepkens toonde toen met het zwaard boven zijn hoofd werd gezwaaid.
In: Arnhemsche Courant, 11-7-1847. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010209856:mpeg21:p002
Markt met Paleis van Justitie, 1860
Gelderse huifkarren met hun marktwaar uit de Betuwe staan voor het neoclassicistische Paleis van Justitie. Het gerechtsbouw werd in 1839 in gebruik genomen en was een ontwerp van stadsarchitect Anthony Aytink Falkenstein (1797-1840). Het werd in de Tweede Wereldoorlog bijna volledig verwoest. Een van de afgebroken zuilen werd gebruikt voor het Airbornemonument in de Berenkuil/Airborneplein.
Op de achtergrond de Walburgiskerk met de in 1854 ingestorte noordelijke toren.
© Gelders Archief: 1551–3096, K. Ch. Koehler, Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).  

9 juli 1847 (vrijdag)
Laatste doodstraf ‘met zwaard boven het hoofd’
In Verleden Vandaag van 21 juni is geschreven over de uitvoering van de laatste doodvonnis van het Provinciaal Gerechtshof in Arnhem. Die vond plaats in Apeldoorn, de woonplaats van de veroordeelde Hendrik Beekman.
Vandaag 175 jaar geleden vond op de Markt in Arnhem de laatste voltrekking van een doodstraf plaats. Althans de symbolische uitvoering daarvan, want steeds vaker werd een doodvonnis uitgevoerd ‘met het zwaaien van het zwaard boven het hoofd’, waarna een jarenlange tuchthuisstraf volgde. Met het verstrijken van de jaren werd ook steeds vaker die symbolische voltrekking kwijtgescholden.
Maar niet op vrijdag 9 juli 1847. Op het schavot voor het gerechtsgebouw in Arnhem stond de katholieke geestelijke, de Groenlose kapelaan Christiaan Gepkens. Die had een jaar eerder het dienstmeisje Maria Wiegerink geprobeerd dood te steken. Hij was bang dat hun verhouding met ‘vleeschelijke omgang’ uit zou komen. Bovendien was Maria, zoals ze zelf aan gaf, zwanger van hem: hare maandelijksche reiniging achterwege bleef’. Kapelaan Gepkens ontkende en vertelde dat hij Maria juist wilde redden van een aanranding door een ‘onbekende kerel met een lang mes heen en weder had gezwaaid, en dat hij hem nog eenige vuistslagen in het aangezigt had gegeven, waar van de sporen nog wel zigtbaar zouden zijn’. Alle andere uitvoerige getuigenverhoren wezen echter de kapelaan als dader aan. Hij werd voor poging tot moord ter dood veroordeeld, maar bij Koninklijk Besluit van Willem II werd dit omgezet in een doodstraf door ‘het zwaaijen met het zwaard over het hoofd en eene twintigjarige tuchthuisstraf’.

De kapelaan belandde dus uiteindelijk in het tuchthuis en kwam na twintig jaar weer vrij. Hoe verging het Maria? Als gevolg van de vele verwondingen kon ze haar werk niet meer oppakken en ze belandde in de bedelaarskolonie van Frederiksoord. Maar: ‘het vermoeden van zwangerschap ten haren aanzien (…) verdwenen’.

Literatuur
Aalbers, P.G., Justitiae Sacrum. Zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem. Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 146-157.

Arnhemsche Courant, 11-7-1847. Via KB-site Delpher.

Ketelaar, S. Centrum van rechtspraak, straf en openbare orde.
In: Boonstra, O. en P. van Lunteren (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 93-118.

Nijman, H.G., Maria Wiecherink Slachtoffer van gebeurtenissen en omstandigheden.
In: Grols verleden, Tijdschrift voor de historie van Groenlo en directe omgeving, jrg. 1 (2001), nr. 1, p. 12-20.

Staats Evers, J.W., Lijfstraffelijke regtspleging in Gelderland, of belangrijke strafzaken van 1811 tot 1859 aldaar voorgekomen. Arnhem 1859 (D.A. Thieme), p. 50-73.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 41.

10 juli 1543 (zaterdag)
Maarten van Rossem wil geld voor veldtochten

Maarten van Rossem, ca. 1550
Maarten van Rossem (1478-1555) stamde uit een roofridderfamilie bij het plaatsje Rossem vlakbij Poederoijen en Loevestein.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-1932-176, toegeschreven aan Sylvester van Parijs naar Cornelis Anthonisz. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).  
Maarten van Rossem op het Duivelshuis
Uit de nalatenschap van Karel van Gelre kocht Van Rossem een perceel grond met hofstede in de Arnhemse binnenstad. Daar liet hij in een Hollands-renaissancistische stijl een fraai stadspaleis neerzetten. Door de aangebrachte saters kreeg het de naam Duivelshuis. De gevel van het woonhuis wordt gesierd door standbeelden van verschillende vorsten rond 1500 en een borstbeeld van Maarten zelf.
© Fotograaf Jan de Vries. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).  
Duivelshuis, ca. 1600
Eén van de oudste tekeningen van het Duivelshuis, nu werkverblijf van de Arnhemse burgemeester.
© Gelders Archief: 1551-2943, maker onbekend, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

10 juli 1543 (zaterdag)
Maarten van Rossem wil geld voor veldtochten
Al een half jaar voor het overlijden van Karel van Egmond, hertog van Gelre, op 30 juni 1538 hadden de steden en de ridderschap van Gelre Willem van Kleef, Gulik en Berg gehuldigd als hun landsheer. Die had  bijnaam ‘de Rijke’ en zo hoopten vooral de steden af te zijn van de voortdurende verzoeken van de hertog om geld. Want Gelre was het enige gewest dat zich nog verzette tegen de hertogstitel van Karel V, keizer van het Heilige Roomse (Duitse) Rijk, koning van Spanje en heer van de overige zestien Nederlanden.
In die strijd had Willem van Kleef wel de vermaarde veldmaarschalk van Karel van Gelre overgenomen, Maarten van Rossem. Die trok plunderend en brandschattend kris kras door Nederland om het Karel V zo lastig mogelijk te maken en om aan geld te komen. Zo had hij na een beleg van nog geen vijf dagen op 9 juli 1543 Amersfoort veroverd. De stad kocht plundering van de stad door Maartens vijfentwintig voetvendels (ca. 8.000 soldaten) en twaalfhonderd ruiters af voor tachtigduizend gulden. Dat bleek niet genoeg om zijn veldtocht voort te zetten en op zaterdag 10 juli vroeg Maarten in een brief aan het stadsbestuur van Arnhem om geld om zijn soldaten te kunnen onderhouden. Dit alles tevergeefs, want Karel V had er genoeg van. Op  7 september 1543 moest Willem van Kleef in het Tractaat van Venlo zijn hertogstitel overdragen aan Karel V. Die was verstandig genoeg om ook Maarten van Rossem in te lijven. Maarten zette zijn veroveringspraktijken voor zijn oude tegenstander en nieuwe heer gewoon door totdat de pest hem velde in 1555.

Literatuur
Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 145-155.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 216.

Witteveen, M., Maarten van Rossem. Krijgsheer en Bouwer Gelre 1500-1555. Zutphen 2020 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 147-155.

11 juli 1735 (maandag)
Achttiende-eeuwse gedenksteen terug aan Rijnkade?!

Schipbrug en brugwachtershuis, ca. 1925
De schipbrug en het brugwachtershuis rond 1925. In rood de achttiende-eeuwse muursteen met de wapens van de Arnhemse burgemeesters. Op de achtergrond de in 1985 gesloten en in 1990 gesloopte (kleine) Eusebiuskerk uit 1865.
© Gelders Archief: 1501-04-12018, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige foto:
https://permalink.geldersarchief.nl/5879A586D0BE4612BB55124DFB84072C
Wapensteen Wolfsen en Brantsen anno 1737
Op deze foto uit 1935 was de gedenksteen met de wapens van de burgemeesters Wolfsen en Brantsen al aangetast door weer en wind. Het jaartal staat onderaan: ‘Anno MDCCXXXVII’, in het jaar 1737.
© Gelders Archief: 1501-04-12018, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

11 juli 1735 (maandag)
Achttiende-eeuwse gedenksteen terug aan Rijnkade?!
Met dank aan Kees Kant en Geert Visser.
Het is verwonderlijk dat de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog niet hebben geleid tot extra zorg voor het weinige bewaard gebleven vooroorlogse Arnhemse cultuurerfgoed. Neem bijvoorbeeld het wapenschild uit 1737 van de burgemeesters Arnoldus Wolfsen en Reinier Willem Brantsen. Een ontwerp notabene van Leendert Viervant sr. (1689-1762), de Arnhemse stadsarchitect en oervader van het vermaarde architectengeslacht Viervant. Zoon Hendrik ontwierp het Waaggebouw op de Markt en Huis Zypendaal en zijn jongere broer Anthony (de Witte) Villa Sonsbeek. En dat waren de eerste twee generaties, want kleinzoon Leendert jr., en achterkleinzoon Roelof Roelofs werden ook architect.
Eén van de eerste opdrachten die Leendert sr. na zijn aanstelling als stadstimmerman in 1733 kreeg was het ontwerpen van een nieuwe kademuur bij de schipbrug. Dat werk was een uitvloeisel van de vergroting, verdieping en beschoeiing van de haven naast de brug. Die klus werd op maandag 11 juli 1735 aanbesteed voor f 13.500,-. De kademuur van basaltsteen volgde twee jaar later. De stadsbestuurders Wolfsen en Brantsen wilden de wereld natuurlijk laten weten dat zij de opdrachtgevers waren. Leendert, die ook steenhouwer was, maakte daarom een fraaie muursteen die in de kade bij het brugwachtershuis werd ingemetseld. Een beschrijving uit 1787:
‘Neuw haave.
Beginnende van de voet van de schipbrug af langs de voorstadt tot aan het land van den Oude kraan, sijnde mit een dijk voor den Rhijn beschut van de schipbrug tot de mont van de haaven, en mit een swaare wal van blaauw hartsteen teegen den Rhijn aan; int jaar 1735 verzien en verziert mit de wapens van Burgemeesters Arnoldus Wolfsen en Willem Regn. Brantsz.’
Na de Tweede Wereldoorlog werd de (oude) haven gedempt met puin uit de stad en ook het brugwachtershuis inclusief gedenksteen verdween. De steen lag jarenlang te verkommeren in de tuin van Museum Arnhem. Nu proberen Kees Kant en Geert Visser de steen en de oude Rijkswaterpeilschaal, die om de hoek van het brugwachtershuis stond, in oude luister te herstellen bij de vernieuwing van de Rijnkade de komende jaren. Hulde!

Literatuur
Dunk, Th. H. von der, Viervant in Gelderland: de opkomst van een Arnhems geslacht van bouwmeesters in de achttiende eeuw. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 88 (1997), p. 102-139.

Gensel, J.W. (1787), Beschrijving der Stadt Arnhem, behelzende haar begin, opkomst en lotgevallen, alsmede de voornaamste gebouwen van kerken, cloosters, poorten en andere gestichten; mit egte bijlaage. Meegedeeld en becommentarieerd door: Sloet, J.J.S. Baron, Beschrijving van Arnhem. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel XIV (1911), p. 319-394.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 438-441.

Schulte-van Wersch, C.J.M., Viervant. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 30-39.

Seebach, T., De Arnhemse Rijnoevers. Wonen, werken en recreatie aan de rivier.
Utrecht 2014 (Uitgeverij Matrijs), p. 11-12.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 73.
Visser, G., Meinerswijk en De Praets. In: Kringbulletin Historische Kring Elden, jrg.32 (2013), nr. 117, p. 6-12.

Ontwerp kademuur, 1734
In 1734 signeerde stadsarchitect Leendert Viervant de bestektekening voor de nieuwe kademuur met zijn naam.
© Gelders Archief: 1506-7955, tekening van Leendert Viervant. Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Wapensteen Viervant anno 1737
Ook Leendert Viervant liet zich vereeuwigen in de kademuur. ‘Ano 1736 Se Fecit’: in 1736 heb ik dit gemaakt.
© Gelders Archief: 1501-04-13286, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

12 juli 1795 (zondag)
Zelfdoding en patriottenoproer in Eusebiuskerk

Grote of Eusebiuskerk, ijkpunt van de stad, 1741
De stad Arnhem, te zien van de hoogtens naar den Eltenerberg. 
De Eusebiuskerk was niet alleen het voornaamste herkenningspunt van de stad. De Grote Kerk dient ook als de belangrijkste historische spiegel voor de geschiedenis van de stad. Dat blijkt ook bij het oproer in de kerk bij de begrafenis van een prinsgezinde zelfdoding.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-OB-60.108, tekening van Jan Caspar Philips, naar Abraham de Haen (II), Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnhem, ca. 1781
Het opgegraven lijk van mr. J. Conradi werd vanuit de Eusebiuskerk door de Arnhemse straten gesleurd.
Links het retranchement, een extra verdediging ten westen van de stad aangelegd rond 1700 naar een ontwerp van de bekende vestingbouwkundige Menno van Coehoorn.
© Gelders Archief: 0963-10, tekenaar Van der Plaat, Collectie Plattegronden. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie tekening:
https://permalink.geldersarchief.nl/2D77A863021A45AEA3065E5AE0327BD2
Herbegrafenis Conradi, 1795
Twee dagen nadat zijn ontzielde lichaam was opgegraven in de Eusebiuskerk en door de straten van Arnhem was gesleept, kreeg Conradi een waardiger herbegrafenis in zijn woonplaats Bredevoort. In het Begraafboek van Gereformeerde kerk werden de kosten hiervoor genoteerd.
© Gelders Archief: 176-014, Bredevoort, Begraafboek – Nederduits Gereformeerde gemeente, 1759-1819, folio 74, d.d. 14-7-179. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

12 juli 1795 (zondag)
Zelfdoding en patriottenoproer in Eusebiuskerk
Het waren roerige tijden in Nederland en Arnhem na de machtsovername door de patriotten en het Franse leger in het begin van 1795. De, voor een deel uit Frankrijk teruggekeerde, patriotten wilden afrekenen met de prinsgezinde aanhangers van stadhouder Willem V van Oranje. Die hadden acht jaar eerder met behulp van het Pruisische leger de politieke vernieuwers verjaagd.
Maar de patriotten waren het onderling oneens over de te varen koers in de Bataafse Revolutie. Radicale ‘afrekenaars’ stonden tegenover pragmatisch ‘verzoeningsgezinden’. Er was maar weinig voor nodig om elkaar naar het leven te staan. Dat werd ook duidelijk toen in Arnhem de stadhouder van Bredevoort, mr. Johannes Caspar Conradi werd vastgezet in het Provinciaal Tuchthuis aan de Beekstraat. Bredevoort was sinds 1697 een heerlijkheid die rechtstreeks onder de prinsen van Oranje-Nassau viel. Voor de patriotten was het een bolwerk van ‘Oranjeklanten’. Conradi was ten einde raad en wachtte de ontwikkelingen niet af. Hij pleegde in zijn cel zelfmoord.
Zijn Arnhemse advocaat mr. F. van Meurs kreeg toestemming van het tijdelijke Gelderse bestuur, het Provinciaal College, om Conradi te begraven in de Grote of Eusebiuskerk. Dit uit mededogen met de overledene en zijn familie. De opperkerkmeester van de Eusebiuskerk, die ook lid was van het nieuwe Arnhemse stadsbestuur het Comité Révolutionnaire, had ook geen bezwaar. Radicale patriotten en orthodoxe gelovigen protesteerden echter heftig. Een zelfmoordenaar, en dan ook nog iemand van het verfoeide Oranjeregime, begraven in de kerk, dat ging te ver! Op zondag 12 juli trokken ze naar de kerk, groeven het lijk op en sleepten het door de Arnhemse straten tot voor de deur van zijn advocaat. Het Arnhemse stadsbestuur wist ternauwernood de rust te herstellen. Het lichaam van Conradi werd overgebracht naar Bredevoort, waar het twee dagen later een herbegrafenis kreeg.

Literatuur
Eijsink, Th. N., Restauratie en revolutie in Arnhem 1 juli 1787 – 6 mei 1795. Arnhem 1967 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 74-94.

Ruuk, O. de, Verslag van het gebeurde in de maand december 1795, ter gelegenheid, dat de Volksvertegenwoordigers, uitmakende de Magistraat der Stad Arnhem, zich genoodzaakt hebben gevonden hunne posten neder te legen. Arnhem 1796 (Christiaan Nijhoff), p. 8-12.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 16.

13 juli 1233 (dinsdag)
Arnhem
krijgt stadsrechten

Vrijheid voor de Arnhemmers, 1233
De originele stadsrechtenbrief uit 1233 en andere laatmiddeleeuwse afschriften zijn verloren gegaan. Het oudste exemplaar is een 16e-eeuws afschrift van het origineel. De eerste regels uit het Latijn vertaald, luiden: ‘In naam van de heilige en ongedeelde Drie-eenheid. Amen. Ik, Otto, graaf van Gelre en Zutphen, (…) heb van de plaats Arnhem een stad gemaakt en daaraan alle vrijheid verleend, opdat deze stad en de mensen die erin wonen en erin zullen wonen, zich in vrijheid mogen verheugen…’
© Gelders Archief: 2000-4632, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De burgers drukken hun stempel, 1281
Bij een eigen bestuur hoort ook een zegel met een wapen. In de dertiende eeuw koos Arnhem voor de tweekoppige adelaar. Het randschrift laat zien wie de baas is: ‘SIGILLUM BURGENSIUM DE ARNHEM’: dit is het zegel van de burgers van Arnhem.
 © Museum Arnhem / Gelders Archief: D 2001-03 GM3984. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rechten in steen vastgelegd
Op verschillende plekken in de stad treffen we passages uit de stadsrechtenprivilegebrief aan. Zo ook deze fraaie inscriptie in het Duivelshuis.
 © Fotograaf Henk Eggink. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

13 juli 1233 (dinsdag)
Arnhem is jarig en 789 jaar!
Gefeliciteerd met Arnhems verjaardag! De stad mag zich vandaag in 2022 precies 789 jaar een stad noemen.
Graaf Otto II van Gelre en Zutphen (1215-1271) werd geboren met een klompvoet en kreeg daarom verschillende bijnamen: ‘de Lamme’, ‘de Manke’, ‘met de Paardenvoet’, enz. Hij groeide uit tot één van de machtigste vorsten van zijn tijd. Hij zag dat de economische omstandigheden veranderden en dat niet meer grondbezit, maar dat handel en ambachtsnijverheid het meeste geld opleverden. Hij bond de diverse handels- en ambachtsknooppunten aan zich door deze privileges te gunnen. Daarbij diende het Zutphense stadsrecht, dat zijn grootvader Otto I rond 1190 aan die stad gunde, als model voor de voorrechten van de andere steden. In Arnhem schakelde Otto II met het verlenen van privileges aan zijn grafelijk domein daar ook de naaste grondbelagers, de domeinen van de kloosters Prüm en Elten, uit.
Bestuur, belastingen, rechtspraak: alle belangrijke zaken werden in de kern bij het stadsrechtprivilege geregeld. De mensen in Arnhem mochten het vanaf dinsdag 12 juli 1233 zelf bepalen. En dat is nog steeds een felicitatie waard.

Literatuur
Borman, R., Arnhem onder de grond. Bewoningsgeschiedenis van stad en omgeving. Utrecht 1993 (Uitgeverij Matrijs), p. 53.

Verkerk, C.L., Bestuur, rechtspraak en onderwijs in de middeleeuwen. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 42-91, p. 60-52.

Verkerk, C.L., Machten in het middeleeuwse Arnhem. In: Manheim, R. (red.) (1983). Arnhem na 750 jaar. Machten, ervaringen, toekomsten. Arnhem 1983 (Uitgeverij Gemeentemuseum Arnhem), pp. 4-10.

Verkerk, C.L., Het stadsrechtprivilege van 13 juli 1233 voor Arnhem: De onechtheid van Gelderse stadsrechtoorkonden, in het bijzonder van Zutphen, Arnhem en Wageningen. In: Bemmel, H.C. van, e.a., Arnhem. Acht Historische Opstellen. Arnhem 1983 (Uitgeverij Gouda Quint BV / BMGelre deel 74), p. 41-49.

14 juli 1578 (vrijdag)
Kloosters moeten graan leveren voor krijgsvolk

Arnhemse kloosters, ca. 1560
De kloosters in en om Arnhem in de tweede helft van de zestiende eeuw.
Blauw: Mariëndaal (werkelijke ligging net buiten de kaart).
Rood: Agnietenklooster aan de Beekstraat, vanaf 1636 Catharinagasthuis.
Geel: Monnikenhuize (Karthuizerorde).
Wit: Bethanië.
Het Broerenklooster van de Observanten/Franciscanen werd niet aangeslagen. Blijkbaar deed de van minderbroeders zijn oorsprong, met een afkeer van wereldse rijkdom, nog eer aan.
Uitsnede van de kaart van Arnhem door Jacob van Deventer.
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Bethaniëklooster bij Presikhaaf, 16e eeuw
Het mannenklooster Mariëndaal /Mariënborn dat in 1392 ten westen van de stad werd gesticht volgde de regels van de Moderne Devotie. Vrouwen die volgens de ideeën van Geert Grote en Thomas à Kempis wilden leven, kwamen vanaf 1404 samen in een huis binnen de stadsmuren. In 1428 betrokken ze een kloostergebouw ten oosten van de stad.
© Gelders Archief: 1551-2944, tekening van Jacobus Stellingwerff, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Agnietenklooster en later St. Catharinagasthuis, ca. 1650
In 1420 werd binnen de stadmuren het Agnietenklooster gesticht. De nonnen volgden de regels van de Moderne Devotie, maar wat minder streng (‘derde orde’) dan de vrouwelijke geestelijken in Bethanië.
Na de overgang tot de Reformatie in 1578-1579 werden alle gebouwen in Arnhem die door katholieke instanties gebruikt werden ontmanteld.
Voor het Agnietenklooster aan de Beekstraat werd letterlijk een sterfhuisconstructie gekozen. De nonnen mochten er blijven wonen, maar toen de laatste stierf in 1636, werd het complex overgenomen door het St. Catharinagasthuis.
28 = ‘S. Agniet nu ’t Gasthuys’
7 = ‘Gasthuyskerck’; vroegere kloosterkapel en nu Waalse Kerk.
Detail uit een plattegrond van Nicolaes Geelkercken uit 1639, gedrukt door J. Blaeu, Amsterdam, 1649.
© Collectie Atlas van Loon, Scheepvaart Museum Amsterdam. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

14 juli 1578 (vrijdag)
Kloosters moeten graan leveren voor krijgsvolk
In deze rubriek is al veel geschreven over de ‘overgang’ in Arnhem: de jaren 1578 en 1579 dat de stad overging van het katholicisme naar he protestantisme.
Een belangrijke rol daarin speelde graaf Jan van Nassau die in maart 1578 stadhouder van Gelre werd en daar in juni arriveerde. Vanuit het Stadhouderlijk Hof/Prinsenhof op de Markt was deze jongere broer van Willem van Oranje een goot pleitbezorger van de protestantse zaak en de opstand tegen het leger van de Spaanse koning Filips II.
Op vrijdag 14 juli 1578 kwamen religieuze en militaire zaken in een brief van Jan van Nassau. Hij ‘gelastte dat de kloosters in en om Arnhem een voorraad van levensmiddelen ten behoeve van het krijgsvolk zullen opbrengen’. Die (katholieke) kloosters hadden op hun uitgebreide grondbezit veel pachtboeren die graan verbouwden. De stadhouder sloeg de kloosters wel voor een verschillend gewicht in ’mudden weits’ (in de zestiende eeuw was een mud ca. 140 liter) aan: ‘Monnikhuizen op 200 mudden, St. Agnieten op 100, Bethanië en Mariëndaal op 50’. En dit alles, in de woorden van Jan van Nassau: ‘ten beste des vaderlands’.

Literatuur
Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 243-249 en 262-265.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 501.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 309-310.

Veen, J.S. van, Arnhem in den tijd van overgang (1578-1590). In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 15 (1912), p. 247-360, p. 247-254.

15 juli 1538 (maandag)
Begrafenis hertog Karel van Gelre

Graftombe Karel van Gelre in Eusebiuskerk
Het lichaam van Karel van Gelre kreeg van de Arnhemse burgers een prachtige tombe in de Eusebiuskerk. Zijn ingewanden gingen naar het kerkhof van het klooster Monnikenhuize. Zijn hart werd begraven in de Broerenkerk van het Minderbroedersklooster. Later werd het hart verplaatst naar de Eusebiuskerk.
Aquarel uit 1825 van Johannes Jelgerhuis Rzn.
© Gelders Archief: 1551-2890, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Schedel Karel van Gelre, 1911
De lichamelijke resten van de hertog, waaronder de schedel, werden enkele malen opgegraven en onderzocht. De foto toont de schedel in 1911 toen de graftombe in de kerk drie meter werd verplaatst.
© Gelders Archief: 1583-1140, onbekende maker. Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Karel van Gelre, ca 1518
Portret van een anonieme kunstenaar rond 1638 naar een origineel van Barthel Bruijn, ca. 1518.
© Museum Arnhem, GM-02882, fotograaf Peter-Cox.

15 juli 1538 (maandag)
Begrafenis hertog Karel van Gelre
Toen de zeventigjarige hertog Karel van Gelre op 30 juni 1538 overleed in een kamer op het hertogelijk hof aan de Markt had iedereen in Gelre hem verlaten. Een half jaar eerder hadden de steden en de ridderschap Willem van Gulik, Kleef en Berg uitgeroepen tot heer van Gelre. Karel had voor de zoveelste keer alle gemaakte afspraken aan zijn laars gelapt en had onderhandelingen aangeknoopt met de koning van Frankrijk om zijn positie veilig te stellen. Dat ging Gelre te ver en de afzetting van Karel van Egmond als landsheer was het resultaat.

Gebroken, ‘geribzackt ende getreeden´ trok Karel zich terug in Arnhem en blies daar op ‘Sint Peter en Paulusdag’ zijn laatste adem uit. De geschiedschrijvers verschillen van mening over zijn laatste woorden, maar de mooiste versie illustreert fraai die ‘mythische’ strijd tussen Arnhem en Nijmegen. Karel zag de Nijmeegse burgemeester Jacob Canis (latinisering van hond) als het brein achter zijn afzetting en zou gezegd hebben ‘Canis, Canis, du looser hond, du hebst my  gebeeten’.
Verlaten door de steden en de ridderschap van Gelre en bijna niemand die afscheid nam van Karel van Gelre. Maar hoe zit het dan met het gehuil en geween? In de rouwstoet van maandag 15 juli liepen immers huilende mensen met toortsen mee, ‘huelerss mitte torssen’. Dat klopt: dat waren betaalde rouwers, mensen die voor hun gehuil financieel werden vergoed.

Broncitaten o.a. uit: Arend van Slichtenhorst, Veertien Boeken (1654) en Arndt toe Boecop, Cronijk (ca. 1560). De laatste kroniek is deels verloren gegaan, maar opgenomen in Van Schilfgaarde, 1957.

Literatuur
Driel, M. van, Arnhem, hoofdstad van het kwartier. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 126-155, p. 140-141.

Gubbels, M., Bestuur en bestuurders aan de Markt, ca. 1300-1543. In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken.  Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 67-92, p. 84-87.

Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 92-93.

Hasselt, G. van, Stukken voor de vaderlandsche historie. Arnhem/Amsterdam 1792 (Deel 2) Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 118-119 (no. 50).

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 149.

Noordzij, A., Gelre. Dynastie, land en identiteit in de middeleeuwen. Hilversum 2009 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 59), p. 177-179.

Schilfgaarde, A.P. van, Het testament van hertog Karel van Gelre en zijn afstammelingen.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 50 (1950), p. 23-53.

Schilfgaarde, A.P. van, Nadere gegevens over het testament van hertog Karel van Gelre en zijn afstammelingen. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 56 (1957), p. 199-211, p. 204-205.

Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad. Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 163.

Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), p. 433 (Boek XI, no. 273).

Starink G.A. (red.), Na den dood van hertog Karel van Gelre. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 10 (1907), p. 199-211, p. 237-243, p. 238.

Tadama, R.W., Het oordeel van tijdgenoot over Karel van Egmond.
In: Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, jrg. 8, (1852), p. 66-72.

Veen, J.S. van, De begrafenis van hertog Karel. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 9 (1906), p. 119-120.

16 juli 1813 (vrijdag)
Rijkste Arnhemmers in de Franse tijd

Departement van de Boven-IJssel
Na de inlijving van het Koninkrijk Holland, per keizerlijk decreet van 9 juli 1810, was ook het bestuur van Gelderland en Arnhem toegesneden op Franse snit. Het grootste deel van Gelderland werd het Departement van de Boven-IJssel (Yssel-Supérieur) met Arnhem als hoofdstad. Het departement was weer opgedeeld in drie arrondissementen (Arnhem, Zutphen en Tiel). Waar Nijmegen is, vraagt u zich af? Dat was een arrondissement in een ander departement, die van Monden van de Rijn (Bouches-du-Rhin). Elk arrondissement had weer een paar kantons en dan komen we bij de plaatsen (communes) zelf.© Gelders Archief: 0016-01, Gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Tien rijksten in de sectie Bakkerstraat, 1813
De tien rijkste Arnhemmers in de wijk Bakkerstraat. Bekende Arnhemse namen duiken op: Brantsen, Nijhoff, Van Ommeren en Van Haersolte.
Bron: Régistre Civique de la commune d’Arnhem. Aanteekening van de inwoners der stad, verdeeld in 5 wijken, ten behoeve van de op 16 Juli 1813 te houden kantonnale vergadering, 1813. 
In: Gelders Archief: 2000-1239-(scan)0077, Oud Archief Arnhem.
https://permalink.geldersarchief.nl/A63901DE0F8043F08602B5307E7A13CB
Arnhem vanuit het westen, 1813
In het kielzog van Franse militairen en bestuurders kwamen ook kunstenaars naar Nederland. Zo schilderde Antoine-Ignace Melling op 10 augustus 1812 de stad en zichzelf (schilderend op een krukje) op de welbekende splitsing Utrechtseweg/Bovenover en Onderlangs, de Haspel. Rechts op de rivier een van de beroemde houtvlotten die vanuit het Duitse Zwarte Woud de Rijn afvoeren.
© Museum Arnhem, GM 01289 , fotograaf Peter-Cox. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

16 juli 1813 (vrijdag)
Rijkste Arnhemmers in de Franse tijd
Ver van de desastreuze terugtocht van de Russische expeditie van keizer Napoleon en zijn Grande Armée ging het bestuurlijke leven in de ‘commune d’Arnhem’ in de zomer van 1813 gewoon door.
In het centralistische Frankrijk, waar Nederland sinds 9 juli 1810 deel van uitmaakte, was de behoefte aan ambtelijke controle en vastlegging bijna oneindig. Wat we voor het gemak maar Gelderland zullen noemen kende drie arrondissementen (Arnhem, Zutphen en Tiel). Die waren opgedeeld in kantons en die hadden weer enkele maires of communes onder zich. Elke plaats, en dus ook Arnhem, was weer opgedeeld in secties (wijken/buurten).
Het bestuur was een schijndemocratie, want Napoleon was heer en meester, maar er waren talloze gekozen bestuurseenheden. Zo werd op vrijdag 16 juli 1813 in Arnhem een kantonnale vergadering gehouden. De kandidaten en stemgerechtigden voor die bijeenkomst werden per wijk genoteerd in een kiesregister, het Registre Civique.
Arnhem had vijf secties: Koningstraat, Bakkerstraat, Oeverstraat, Rhijnstraat en Ketelstraat. Omdat alle mannen boven de 21 jaar stemgerechtigd waren, treffen we hun namen met leeftijd en beroep aan. Maar Napoleon was niet gek: hij liet een apart lijstje per wijk maken van de tien rijkste mensen: Liste des 10 plus imposés (tien hoogst aangeslagenen in de belastingen). Zo wist Napoleon waar hij geld kon halen voor zijn volgende militaire escapades en weten wij nu welke Arnhemmer in een bepaalde wijk het meeste geld had.

Literatuur
Koene, B., Verdrijving en terugkeer van de oude regenten. Arnhems bestuurlijke elite in de roerige jaren 1783-1813. In: Boonstra, O., Lunteren, P. van en J. de Vries (red.), Arnhem 1813. Bezetting en bestorming. Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), p. 17-38.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 522.

Zanden, J. L. van, De Registres Civiques 1811 (1812, 1813).
Via Resources Huygens van de KNAW: http://resources.huygens.knaw.nl/pdf/Broncommentaren/voorlopig/Broncommentaren_IV-051_058.pdf

17 juli 1852 (zaterdag)
‘Voortbrengselen der Nationale Nijverheid’
in Arnhem

Nijverheidsvoorwerpen in tentoonstellingszaal, 1852
De tentoongestelde voorwerpen waren vooral bedoeld voor de gegoede burgerij: meubels, tapijten, rijtuigen, sierkunst, piano’s, reiskoffers, enzovoorts. Zo was in een zaal ‘zilveren theeservices, vazen, juwelen, alles zo verleidelijk mogelijk uitgestald’.© Gelders Archief: 1553-38, J.H. Heymans del., Topografisch-Historische Atlas van het voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kern en aanbouw Musis Sacrum, 1852
Rechts het oudste deel van Musis uit 1847 met twee zalen en links (richting Velperplein) de nieuwe grote zaal voor de tentoonstelling uit 1852. Het torentje met uurwerk op het oude deel werd na de tentoonstelling gebouwd. De klok was voor f 480,- aangeschaft op de Nijverheidstentoonstelling.
© Gelders Archief: 1551-3089, Uitgegeven door Egmond en Heuvelink. Topografisch-Historische Atlas van het voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Een kleine natie met zoveel kunst en genie
De Arnhemsche Courant putte zich uit in complimenten over de nieuwe tentoonstellingszaal en de geëxposeerde voorwerpen.In: Arnhemsche Courant, 20-07-1852. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000088705:mpeg21:p003

17 juli 1852 (zaterdag)
‘Voortbrengselen der Nationale Nijverheid’
in Arnhem
Op zaterdag 17 juli 1852 opende burgemeester mr. J. baron van Pallandt de Tentoonstelling van Voortbrengselen der Nationale Nijverheid van Nederland en zijne Overzeesche bezittingen. Ja,rond 1850 deden ze niet aan korte en pakkende slagzinnen. Over deze expositie kan wel een heel boek worden geschreven. Bijvoorbeeld dat bij Musis Sacrum uit 1847 een nieuwe grote zaal voor bijna f 20.000,- werd aangebouwd. Hiermee werd Musis twaalf jaar lang het grootse evenementencomplex van heel Nederland. Of dat de voorwerpen die tentoongesteld werden vooral luxeproducten waren voor bijvoorbeeld de in Arnhem wonende renteniers uit vooral koloniaal Nederlands-Indië. Of dat eenentwintig van de 691 geëxposeerde voorwerpen kwamen van ondernemers uit Suriname. Of dat het de aanzet werd tot een reeks exposities, waarbij Arnhem zich landelijk en internationaal op de kaart zette als tentoonstellingsstad. Dankzij de zeven jaar eerder geopende spoorlijn Amsterdam-Arnhem reden op verschillende dagen extra-treinen af en aan om de bezoekers naar Arnhem te brengen. De zalen van het Musis Sacrum ontvingen uiteindelijk ruim 70.000 mensen, waaronder verschillende leden van de koninklijke familie, en sloot af met een winst van f 16.569,94.

Literatuur
Arnhemsche Courant, juli-augustus 1852.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 139-146.

Langenhoff, K.F.E. en Seebach, C., De muzen omsingeld. Musis Sacrum 1847-1983. Arnhem 1983 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 19-20.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 45.

18 juli 1853 (maandag)
De bloemkolen en huisjes van Nobelprijswinnaar Lorentz

Geboorteaangifte Lorentz, 1853
Op dinsdag 19 juli 1853 meldde vader Gerrit Frederik Lorentz, tuinman van beroep, zich bij de Arnhemse burgerlijke stand om aangifte te doen van de geboorte van zijn zoon Hendrik Antoon.© Gelders Archief: 0207-67, aktenummer 384, aktedatum 19-7-1853. Burgerlijke stand Gelderland, dubbelen. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
URL: https://permalink.geldersarchief.nl/A48EB6A766BA4FA7985CE15B807EDB31, scan 325.
Hendrik Antoon Lorentz, 1861
‘Hentje’ Lorentz op zevenjarige leeftijd.
Uit: Diender, J., De Arnhemse jaren van H.A. Lorentz. Arnhem, z. jr. (Uitgeverij Bezoekerscentrum Sonsbeek), p. 11.
De huisjes van Lorentz, ca. 1850
Rond 1850, als de Arnhemse stadsuitbreiding zich ontplooide, droeg vader Gerrit Lorentz bij aan ontstaan van het Spijkerkwartier door een deel van zijn tuingronden te bebouwen met ‘de Huisjes van Lorentz’.De eenvoudige maar degelijke arbeiderswoningen zorgden voor meer financiële zekerheid voor het gezin Lorentz.In: Arnhemsche Courant, 25-8-1850. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010151713:mpeg21:p004

18 juli 1853 (maandag)
De bloemkolen en huisjes van Nobelprijswinnaar Lorentz
Vandaag is het 169 jaar geleden dat de, in november 2018 uitgeroepen, ‘grootste Arnhemmer aller tijden’ Hendrik Antoon Lorentz werd geboren aan de Steenstraat. Een gevelplaquette bij nummer 48 herinnert daar nog steeds aan.
Vader Gerrit was in die jaren bezig met een omslag in zijn leven. Met zijn tuingronden rondom het woonhuis had hij ‘vooral door zijne verbouwde bloemkool een grooten naam in de gemeente.’ De stadsuitbreiding van Arnhem bood echter nieuwe kansen en hij liet op zijn bouwland een flink aantal huisjes bouwen, die verhuurd werden voor f 200,- per jaar. Gerrit ging zich timmerman noemen en begon bovendien, nadat het gezin vier jaar op de Mussenberg heeft gewoond, in de Steenstraat een winkel in ‘Kruideniers en koloniale waren’. Met de gestegen inkomsten weet het gezin Lorentz zich sociaal op te werken, maar tot de gegoede burgerij kon men hen niet rekenen. In 1861 kampten vader Gerrit en zoon Hendrik (roepnaam in zijn kindertijd ‘Hentje’) bovendien met flinke persoonlijke rampspoed toen het jongere broertje Alexander en moeder Geertruida overleden. De rustige Hendrik scheen door deze gebeurtenissen alleen maar introverter te worden.
Vader Gerrit had het beste met zijn zoon voor. En daar hoorde ook een goede onderwijsopleiding bij. Hendrik bezoekt daarom de (lagere) Tweede Burgerschool, die van bovenmeester Swaters in de Bovenbeekstraat. Zijn talent voor wis- en natuurkunde werd hier verder verdiept en zo werd de basis gelegd voor de talloze schoolprijzen die hij later aan de HBS aan het Willemsplein zal verdienen. Dit alles vormde de basis voor de Nobelprijs voor natuurkunde in 1902 en de intellectuele bewondering van de allerslimsten van de aarde zoals Alfred Einstein.

Literatuur
Berends, F en D. van Delft, Lorentz. Gevierd fysicus, geboren verzoener. Amsterdam 2019 (Uitgeverij Prometheus).

Diender, J., De Arnhemse jaren van H.A. Lorentz. Arnhem, z. jr. (Uitgeverij Bezoekerscentrum Sonsbeek).

Dijkstra, G., Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928). In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 2 (1981), nr.1, p.14-18.

Kox, A.J. Hendrik Antoon Lorentz. Natuurkundige (1853-1928). ‘Een levend kunstwerk’. Amsterdam 2019 (Uitgeverij Balans).

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 387.

19 juli 1581 (zondag)
De pest is in de stad

‘t Pesthuys’, ca. 1650
De pestlijders werden opgevangen in het Catharinagasthuis. Dat nam in 1636 het Agnietenklooster over. Het enige wat daar van resteert is de vroegere kapel, nu Waalse Kerk aan de Beekstraat. Nr. 29 is ’t Pesthuys.
Detail van een kaart gedrukt door de firma Blaeu, naar de kaart van Nicolaes van Geelkercken uit 1639.
© Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649 (Scheepvaartmuseum, Collectie Atlas van Loon). Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘t Pesthuys, ca. 1690
Het opvang- en verpleeghuis op het terrein van het Agnietenklooster en vanaf 1636 Catharinagasthuis.
© Gelders Archief: 1551-2949, tekening van Jacobus Stellingwerff, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Pestordonnantie, 1624
Ook in 1624 sloeg ‘de Zwarte Dood’ weer toe en zag een nieuwe pestordonnantie het licht. Het opschrift zegt o.a.: “Wanneer ghij niet hooren sult de stemme des Heeren uwwes Godts
(…) zoo sullen alle de vloecken over u comen (…) De Heere zal u de Pestilentie aanhanghen …”.
Het gereformeerde stadsbestuur dacht de oorzaak van de pestepidemie te kennen, maar geen rattenvlo te bekennen in de ordonnantie.
Voorblad van: Pestordonnantie uit last van de Magistraet van Arnhem, Arnhem 1624.

19 juli 1581 (zondag)
De pest is in de stad

De pest wordt vooral in verbinding gebracht met de ‘Zwarte Dood’ in de 14e eeuw toen ongeveer een derde van de bevolking in Europa, en ook in Arnhem, bezweek aan de ziekte. Ook in de zestiende eeuw sloeg de pest enkele malen onbarmhartig toe. Van deze tijd zijn meer bronnen overgeleverd en daardoor hebben we een goed beeld van de
maatregelen die het Arnhemse stadsbestuur nam bij een pestgolf.
Veelal waren dit herhalingen en aanscherpingen van eerdere besluiten die teruggaan tot op de 14e eeuw. Op zondag 18 juli 1581 trokken de burgemeesters en schepenen een ordonnantie uit 1574 uit de kast om de pest te weerstaan. De belangrijkste was wel dat ‘uit alle huizen, waar de pest heerscht, een stroowisch te hangen’. Met de bos stro werden voorbijgangers en bezoekers opmerkzaam gemaakt om deze woning en de bezoekers te mijden. Ook moesten bewoners van deze huizen, als ze de deur uitgingen (water halen o.i.d.), zes weken lang een duidelijk zichtbare witte stok van ongeveer 1 meter (1½ el) ) dragen. Bij overtreding van deze richtlijn werd men beboet met twee goudguldens.
Dit nam niet weg dat in 1581 veel Arnhemmers het leven lieten. Ook vooraanstaande burgers als de hervormde predikant Caspar van Gendt en burgemeester Alexander Bentinck legden het af tegen de pest.

Literatuur
Hasselt, G. van, Arnhemsche oudheden. Delen I-IV. Arnhem 1803-1804, deel 4, p. 101-114.

Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221, p. 191-193.

Leppink, G.B. en Wientjes, R.C.M., Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 215-230, 485-487.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 93.

Ribbius, P.R., Medici en medische toestanden te Arnhem door alle tijden.
In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 1927, p. 623-648.

Veen, J.S. van, De pest en hare bestrijding in Gelderland, in het bijzonder te Arnhem. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel VI (1903), p. 1-66, vooral p. 22-23.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 344.

20 juli 1816 (zaterdag)
Arnhems stadswapen: dubbelkoppige adelaar en twee leeuwen

Stadswapen op de Korenbeurs
Het volledige stadswapen volgens de richtlijnen van de Hoge Raad van Adel.
© Fotograaf: Jan de Vries, 2005 (alle rechten voorbehouden).
Stadswapen op de Sabelspoort
© Fotograaf: Jan de Vries, 2005 (alle rechten voorbehouden).

.
Wapen in ambtsketen
De dubbelkoppige adelaar in de burgemeestersketen.
© Gelders Archief: 1583-8198, fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2, CC0 1.0 licentie

20 juli 1816 (zaterdag)
Arnhems stadswapen: dubbelkoppige adelaar en twee leeuwen
Na de Franse tijd werd vanaf november 1813 een nieuw bestuurlijk bestel in Nederland opgebouwd. Adel en ridderschap werden deels weer in hun oude eer hersteld. Koning Willem I strooide met adellijke titels om zo een flink deel van de nationale elite aan zich te binden. En wat te doen met al die heraldische wapens van de adellijke geslachten en steden? Om de koning van advies te dienen werd daarvoor in 1814 de Hoge Raad van Adel in het leven geroepen. Die kreeg het druk, want veel families en steden wilden een wapen als symbool van hun roemrijke bestaan. En op zaterdag 20 juli 1816 stelde de Raad het wapen voor Arnhem vast:
“Van lazuur beladen met een dubbelden arend van zilver, gebekt en geklaauwd van goud.
Het wapen gedekt met een kroon van goud met 5 fleurons en vastgehouden van weerskanten door een staande leeuw.
NB: de leeuwen zijn van natuurlijke kleur en aanziend.”

Hoge Raad van de Adel, 20 juli 1816.

Op veel plekken in de stad siert het Arnhemse wapen een gevel of sokkel. ‘Arneym’ heeft vroeger eens geprobeerd een inventarisatie te maken. Het waren er (gelukkig) zo veel, dat die klus, naast de eigenlijke werkzaamheden, bijna onbegonnen werk was.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij). p. 91. Hier staat abusievelijk 20 juni.

Rietstap, J.B., Handboek der wapenkunde. Gouda 1857 (G.B. van Goor), p. 171-176, 188-192.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 25.

Vredenberg, J., De wapensteen van de gemeentelijke gasfabriek. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 19 (1999), nr. 3, p. 147-152.

21 juli 1808 (donderdag)
Lodewijk Napoleon: Walburgiskerk aan katholieken en Arnhem geen vesting

Walburgiskerk en vestingwerken, 1742
De twee besluiten van koning Lodewijk Napoleon werden een halve eeuw eerder door Jan de Beijer in één prent gevangen. De vorst herstelde Walburgiskerk in oude katholieke eer en hief de functie van Arnhem als vestingstad op. Jan de Beijer schilderde die verdedigingswerken achter de kerk vooral als een geliefde wandelplek.
In het grote huis links van de Walburgiskerk woonde in de eerste helft van de 19e eeuw de rijkste man van Arnhem Georg(e) L. C. H. graaf van Ranzow. Hij stichtte de bank met de gelijkluidende naam en in het bankgebouw uit 1920 zetelt nu brasserie Dudok.
© Gelders Archief: 1551-2861, Jan de Beijer 1741, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Verslag koninklijk bezoek, 1808
Een fraaie beschrijving van het bezoek van Lodewijk Napoleon verscheen een week later in de Koninklijke Courant,. De krant schatte heel goed de waarde in van  het verstrekkende besluit van de koning om Arnhem niet meer als vesting in stand te houden en het overdragen van de buitenwerken aan de stad. Dat besluit werd volledig afgedrukt. Bron: Koninklijke Courant, 27-7-1808. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010239516:mpeg21:p001
Plantsoenen op de buitenwerken, 1819
Enkele jaren nadat Arnhem de buitenwerken van de vesting van Lodewijk Napoleon in bezit had gekregen, draaide zijn machtige broer keizer Napoleon dit besluit weer terug. Na de val van het Franse keizerrijk pakte Arnhem de plannen weer op. Er werden verschillende ontwerpen gemaakt voor plantsoenen en wandelpromenades op de vroegere aarden wallen rondom de stad en de singels. Op deze tekening  bevinden de Utrechtse- en Amsterdamseweg zich rechts en linksboven staat de Sabelspoort bij de Rijn.
A. Godefroij, Plan der te slegtene Buitenwerken van de stad Arnhem (1819).|
© Gelders Archief: tekening van A. Godefroy, Gemeente Arnhem, 1551-79. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

21 juli 1808 (donderdag)
Lodewijk Napoleon: Walburgiskerk aan katholieken en Arnhem geen vesting
De kronieken en de literatuur over de geschiedenis van de stad geven vooral 22 juli 1808 aan als de dag dat koning Lodewijk Napoleon Arnhem bezocht. Wie echter de reis van de koning via de Koninklijke Courant uit 1808 volgt, ziet dat dit bezoek op donderdag 21 juli plaats vond. Op 20 juli was de vorst van paleis Het Loo naar de stad vertrokken en arriveerde laat in de middag in Arnhem. Hij overnachtte bij burgemeester Jacob Nicolaas van Eck in diens grote herenhuis aan het Walburgisplein. De feitelijke rondgang door de stad, met de daarmee gepaard gaande festiviteiten en rondleidingen was op donderdag 21 juli. De volgende dag verliet hij de stad voor een bezoek aan dorpen in de Betuwe waaronder Elden.
De koning liet zich in Arnhem van zijn kant zien zoals hij door de geschiedschrijving is overgeleverd: serieus en begaan met het lot van zijn ‘Hollandse’ onderdanen. De vorst was immers koning van het ‘Koninkrijk Holland’ (1806-1810). Hij omschreef met een zwaar Frans accent, tot hilariteit van menigeen, zijn functie als ‘Iek bin konijn van Holland’.
Desalniettemin hakte hij in Arnhem enkele netelige knopen door. De toewijzing van een kerkgebouw aan de katholieke gemeenschap was in de stad vastgelopen in een moeras van ambtelijke en religieuze onenigheid. Lodewijk Napoleon besloot dat de Walburgiskerk teruggegeven moest worden aan de katholieke gemeenschap. Bovendien maakte hij, op voorstel van het Arnhemse stadsbestuur, een eind aan de positie van Arnhem als vestingstad. Bovendien gaf hij de buitenwerken in bezit van de stad. De stadsmuren aan de binnenzijde van de singels moesten wel intact blijven.
Net zo blij als de stadsbestuurders was waarschijnlijk de 108-jarige oud-schoenlapper Matthijs Rademaker die van de vorst een jaarlijks pensioen van 400 gulden kreeg.

Literatuur
Brugman, M., Stad van Eusebius. Twee eeuwen Katholieken in Arnhem. Oosterbeek 2008 (Uitgeverij Kontrast), p. 19-25.
Boonstra, O., Lunteren, P. van en J. de Vries (red.), Arnhem 1813. Bezetting en bestorming.
Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), p. 10.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 116.

Koninklijke Courant, juli 1808.

Luikens, E., Leven en overleven tijdens de Franse bezetting, 1810-1813. In: Boonstra, O., Lunteren, P. van en J. de Vries (red.), Arnhem 1813. Bezetting en bestorming. Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), p. 53-74, p. 64-66.

Lunteren, P. van, Hoog bezoek aan de Markt, 1339-2013. Ontvangst van hoogwaardigheidsbekleders door de eeuwen heen. In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken.  Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 139-162, p. 150-152.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 274,


Potjer, M., De Arnhemse kerken in de  Franse tijd. In: Boonstra, O., Lunteren, P. van en J. de Vries (red.), Arnhem 1813. Bezetting en bestorming. Hilversum 2013 (Uitgeverij Verloren), p. 39-52, p.45-46.
Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 21.

22 juli 1516 (dinsdag)
Hertog Karel benoemt nieuwe muntmeester

Munthuis in de Bakkerstraat, ca. 1650
Het Arnhemse munthuis bevond zich vanaf 1401 in de Bakkerstraat schuin tegenover de Pastoorstraat. Vanaf de Broerenstraat gaat een steegje naar de achterzijde van het vroegere munthuis. Dat straatje heet nog steeds Muntsteeg.
Detail van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.
De Olde Munte, ca 1910
In 1729 liet de rijke Johan Brantsen, deels met de verdiensten van de Surinaamse plantage Vossenburg, het munthuis verbouwen tot een imposante patriciërswoning. Hij gaf het de toepasselijke naam ‘De Olde Munte’.
Het stadspaleis, met later huisnummer 56, werd in 1925 gesloopt en op de plaats kwam bioscoop Palace (inmiddels ook weer verdwenen). Op de plek is nu boekhandel colofon gevestigd. Delen van de voorgevel (deuromlijsting) en de lambrisering binnen van ‘De Olde Munte’ zijn bewaard gebleven en bevinden zich in Museum Arnhem en Museum De Lakenhal in Leiden.
© Gelders Archief: 1501-04-1488, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

22 juli 1516 (dinsdag)
Hertog Karel benoemt nieuwe muntmeester
Karel van Egmond, hertog van Gelre tussen 1492 en 1537, zat voortdurend in geldnood. Niet zozeer omdat hij een luxe hofhouding voerde. Ook al zag de hertog voor Gelre een onafhankelijke positie in het geopolitieke geweld van de Franse koning en de Bourgondisch-Habsburgse vorsten, maar op geen enkele maner kon hij zich meten in de vorm van paleizen, kunstenaars en wetenschappers met de allure van die vorsten.
Het geld van de hertog ging vooral op aan oorlog voeren. Dan is controle op het geld wel een vereiste. Dat was een lastige klus, want elke stad had een eigen munt, munthuis en muntmeester. Het was dan ook even schrikken voor Arnhem toen op dinsdag 22 juli 1516 (‘dinxdach post victoris martiris’) de hertog de stad berichtte dat hem sinds 1496 trouwe Nijmeegse muntmeester Nicolaes Nyber de hertogelijke munt zou beheren en dat er snel een nieuwe muntverordening zou komen. Als schoten voor de boeg meldde hij verder ‘dat geen gemunt geld buiten ’s lands mag gevoerd worden’. En Nyber was niet zomaar een muntmeester. Overal waar geldproblemen waren, dook hij op. In veel steden was hij kortere of langere tijd muntmeester: Zutphen, Deventer, Utrecht, Roermond, enz. Met die status en invloed vreesde Arnhem voor aantasting van de muntautonomie door dit besluit van de hertog.

Literatuur
Aa, A.J. van der, Biographisch woordenboek der Nederlanden, deel 13 (1868), p. 362-363.

Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550. Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 82, 366.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 359-364.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 183-184.

23 juli 1423 (woensdag)
Tienjarige Katharina van Kleef incasseert huwelijkscadeau

Katharina van Kleef in haar getijdenboek van, ca. 1440
Katharina van Kleef gaf de opdracht voor het maken van een getijdenboek. Dit ‘urenboek’ bevatte voor elk uur van de dag speciale gebeden en overdenkingen. De verschillende vorstenhuizen boden tegen elkaar op door een zo luxe mogelijk boek te vervaardigen. Katharina liet zichzelf linksonder op de eerste pagina van haar getijdenboek vereeuwigen. In het midden onderaan het gecombineerde wapen van Gelre (gouden en zwarte leeuw) en Kleef.
© The Morgan Library and Museum, New York, Manuscript 945, folio1verso. Alle rechten voorbehouden.
Zoon Adolf van Egmond, ca. 1473
Arnold en Katharina kregen in 1438, acht jaar na de huwelijkssluiting, een zoon en troonopvolger in de persoon van Adolf van Egmond. We zien hem hier op 35-jarige leeftijd afgebeeld als lid van de Orde van het Gulden Vlies. In het wat gekunstelde wapen van Gelre rechtsboven Adolf zijn de gouden en zwarte leeuw nauwelijks te herkennen.
© Gobet, G. (1473), Statuts, Ordonnances et Armorial de la Toison d’Or, folio 67verso. Alle rechten voorbehouden.

23 juli 1423 (woensdag)
Tienjarige Katharina van Kleef incasseert huwelijkscadeau
In vorstelijke kringen was een huwelijk in de 15e eeuw vooral van geopolitiek en dynastiek van belang: het grondbezit moest binnen de familie blijven. Strategische echtverbintenissen waren van groot belang en dat kon niet vroeg genoeg worden vastgelegd. Toen in 1423 de dertienjarige Arnold van Egmond werd ingehuldigd, werd er meteen een echtgenote voor hem gezocht. Het liefst een die hem kon helpen in de machtsstrijd met de graaf van Berg en het Bourgondische hertogshuis. De keus viel op de tienjarige dochter van Adolf van Kleef, Katharina. Zo werden de rivaliserende buren Gelre en Kleef met elkaar verbonden en was er een toenadering tot het nog gevaarlijker Bourgondië. Katharina was namelijk ook nog de nicht van hertog Filips van Bourgondië. Een strategische verbintenis van jewelste.
Het huwelijk werd in een zestal perkamentbladen tot in detail geregeld. Eén van de huwelijkse voorwaarden was dat Katharina een eigen verblijf kreeg. Zo was de kersverse hertogin verzekerd van een inkomen en veilige woonplaats. Die belofte kwam Arnold een dag na het opstellen van het huwelijkscontract na. Op woensdag 23 juli 1423 (‘In crastino beate Marie Magdalene’ / volgend op de dag van de heilige Maria Magdalena) kreeg Katharina ‘het vruchtgebruik van borg, stad en ambt van Geldern’.
Het huwelijk zelf werd zeven jaar voltrokken, maar tien jaar later verliet Katharina haar man. De huwelijkse voorwaarden konden niet voorkomen dat ze rond 1450 zich definitief keerde tegen haar man keerde ten gunste van hun zoon Adolf. Liefde valt blijkbaar niet te dwingen als het om macht en status gaat.

Literatuur
Alberts, W. Jappe, Geschiedenis van Gelderland tot 1492. Boek I Van Heerlijkheid tot Landsheerlijkheid. Zutphen 1978 (De Walburg Pers), p. 105-109.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 137-140.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel 4, p. 9-15, no. 9 en 10.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 66-67.

24 juli 1773 (zaterdag)
Halve worging en volledige verbanding op de Galgenberg

De Galgenberg, 1766
De Galgenberg lag ten noorden van de stad, waar de wegen naar Apeldoorn en die naar Deventer (Hommelseweg) elkaar ontmoetten.
Detail uit: Frederik Beijerinck, Caart vertonende de eijgentlijke gedaante van het St. Martens Kerckhoff, (enz.), 1766.
© Gelders Archief, Oud Archief Arnhem 3390. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Galg met uitzicht op de stad, ca. 1757
Het fraaie uitzicht vanaf de hoogten bij de Galenberg deed door de aanwezigheid van de galg altijd toch luguber aan.
© RKD / [304809713], NCRD, Nationaal Gevangenismuseum. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

24 juli 1773 (zaterdag)
Halve worging en volledige verbanding op de Galgenberg
In de 18e-eeuw werden veroordeelde misdadigers nauwelijks opgesloten. Gevangenissen waren voor het bewaken en het geven van onderdak, brood en water aan de gevangenen te duur. Geldboetes, die brachten geld in het laadje van de stad en de provincie, en in mindere maten lijfstraffen waren de meest gebruikelijke vonnissen. Als er overgaan werd tot ‘lichamelijke pijniging’, dan was het vaak ’een oog om oog, tand om tand’.
De strafvoltrekking vond veelal plaats in het centrum van de stad, zodat veel mensen in de gelegenheid waren om de uitvoering van het vonnis te zien. In de middeleeuwen koos men daarvoor het Grote Oord. Een grote vierkante grijsblauwe steen midden op het kruispunt Weverstraat-Rijnstraat- Grote Oord-Vijzelstraat herinnert daar nog aan. Vanaf de zestiende eeuw werd het schavot verplaatst naar de Markt. Nadat de straf op een terdoodveroordeelde was uitgevoerd, werd het buitende stad gebracht naar de Galgenberg, waarop tot het laatst der 18de eeuw de lijken der misdadigers na de executie op een rad of aan eene galg werden opgehangen, om tot aas voor roofdieren of vogels te strekken’. Om zoveel bezoekers van de stad te laten zien hoe Arnhem met wetsovertreders omging, lag die Galgenberg bij het kruispunt Hommelseweg-Apeldoornseweg, ter hoogte van Moscowa.
Een enkele keer werd de straf ook op de Galgenberg zelf voltrokken. De brandstichter Berend Evertsen werd daar op zaterdag 24 juli 1773 aan een paal ‘half geworgd’. Vervolgens werd hij, in lijn met zijn overtreding, verbrand. Omdat hij dus half gewurgd was, werd hij dus bijna levend verbrand.

Literatuur
Aalbers, P.G., Justitiae Sacrum. Zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem. Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs).

Ketelaar, S. Centrum van rechtspraak, straf en openbare orde. In: Boonstra, O. en P. van Lunteren (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 93-118.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 134, 387.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 95-96.

25 juli 1839 (donderdag)
Overlijden Donker Curtius, de protestantse ‘Paus van Arnhem’

Hendrik Herman Donker Curtius, ca. 1830
© Gelders Archief: 1551-891, litho van Arnold Hendrik Buisterlink Schiff, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Gedenksteen voor Hendrik Herman Donker Curtius, 1843
© Gelders Archief: 2039-2419, aquarel van J.H. van Demmeltraadt (1843), Archief Alexander Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Koepelkerk, 1852
© Gelders Archief: 1551-2907, litho uitgegeven door G.J. Thieme en G.W. van der Wiel. Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

25 juli 1839 (donderdag)
Overlijden Donker Curtius, de protestantse ‘Paus van Arnhem’
Hij kwam op 24-jarige leeftijd in 1802 als jonge theoloog en predikant naar Arnhem en zou de stad trouw blijven. Ondanks dat grotere hervormde gemeenten en de universiteit van Leiden en Amsterdam aan hem trokken, hij kon en wilde Arnhem niet verlaten. Afkomstig uit een juristenfamilie met een grote status in de advocatuur en in de politiek, broer Dirk werd twee keer minister van Justitie, steeg de ster van Hendrik Herman Donker Curtius (1778-1839) snel in de religieuze wereld van het land. Hij was het brein achter, de door koning Willem I geïnitieerde, nieuwe nationale Hervormde Kerk met de algemene synode van 1816. Tussen 1825 en 1839 was hij zelfs voorzitter van de algemene landelijke synode.
Toen meer orthodox georiënteerde protestanten zich verzetten tegen de richtlijnen van de nationale synode, grepen Donker Curtius en Willem I hard in. Ze betitelden de activiteiten van dominees De Cock en Scholte als onwettig. Een heuse interne protestantse geloofsvervolging was het gevolg. Aanhangers van De Cock gingen zelfstandig buiten de Hervormde Kerk door (Afscheiding, 1834). Zij noemden Donker Curtius, een overtuigd protestant, de verkapte (katholieke) ‘Paus van Arnhem’.
In Arnhem had Donker Curtius de eer om de nieuwe Koepelkerk op 6 januari 1839 met een leerrede in te wijden. Hij was toen al drie jaar ziek en vertrok in het voorjaar naar een kuuroord in Wiesbaden. Dat mocht niet baten. Op de dag dat hij met de boot over de Rijn terugkeerde naar Arnhem moest hij in een armstoel van de boot worden gedragen. Dezelfde donderdagavond, op 25 juli 1839 overleed hij. Nederland en Arnhem verloor een invloedrijk vrijzinnig Hervormde, die in zijn uitvaartdienst een ‘trooster, raadsman, weldoener en vader’ werd genoemd.
Literatuur
Klerck, J. de, Hendrik Herman Donker Curtius (1778-1939). In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 214-215.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 122.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 36.

Vliet, P. van der, De Arnhemsche Courant als verdediger van de Afgescheidenen.
In: Beekelaar, G.A.M. (red.), Maar wat is het toch voor eene Courant? De Arnhemsche? Arnhem 1981 (Gemeentearchief Arnhem), p. 103-119.

26 juli 1578 (woensdag)
Arnhem financiert Nederlandse Opstand tegen Spanje

In de Tachtigjarige Oorlog / Nederlandse Opstand waren het de steden die de oorlog financierden. Het platteland werd geplunderd door de huursoldaten van beide partijen, zeker als hun soldij weer eens uitbleef. Het geld daarvoor en voor het krijgsmaterieel moest echter, via belastingen en extra geldverzoeken, van de steden omen. Vandaar ‘Het Beleg van Haarlem’ (met Kenau Simonsdochter Hasselaer), ‘Bij Alkmaar begint de Victorie!’ en het Leidens Ontzet (met harig en wittebrood).
Dat Arnhem ook haar financiële steentje bijdroeg in de strijd tegen het Spaanse leger van Filips II laat de belegering van Deventer in 1578 zien. Gelderland had met de nieuwe stadhouder Johan van Nassau, de jongere broer van Willem van Oranje, de zijde van de opstandelingen gekozen. Grenzend aan Gelre en strategisch gelegen aan de IJssel was Deventer trouw gebleven aan het Spaanse gezag. Troepen van de Staten-Generaal probeerden met steun van o.a. Johan van Nassau de stad te veroveren. Dit moest plunderingen richting Utrecht en Holland en aanvallen op de Achterhoek (Graafschap van Zutphen) voorkomen. In een reeks brieven aan Arnhem bedelde Jan van Nassau voortduren om het beloofde belastinggeld (‘generale middelen’) voor ingehuurde Franse huursoldaten en andere materiele steun:

Arnhem en Deventer, ca. 1560
De strategische ligging van Arnhem aan de Rijn en Deventer aan de IJssel als bruggenhoofden naar de Veluwe en de Achterhoek
Cartograaf Christaan sGrooten (1532-1608) was landmeter in dienst van Philips II. Hij bracht de gewesten en streken van de Nederlanden tweemaal in kaart: in een uitgave van 1573 en (Brusselse Atlas) en 1592 (Madrileense Atlas).
Hier één (folio 39) van de twee kaarten van de Veluwe uit de Brusselse Atlas die waarschijnlijk tussen 1555 en 1559 is gemaakt.
Kaart uit: Christaan sGrooten, Brusselse Atlas  / Atlas Bruxellensis, 1573.
© KBR (Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel): Ms. 21.596 D. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Johan graaf van Nassau stadhouder van Gelderland, aan de stad Arnhem:
‘4 Julij. Verzoekt, om het door hertog Hans Casimir aan geworven Fransche krijgsvolk van proviand te voorzien en naar Deventer op te zenden.
22 Julij. Gelast, de verordeningen op de generale middelen getrouw na te komen, daar tot onderhoud van het krijgsvolk voor Deventer nog veel geld noodig is.
23 Julij. Berigt, dat, zoo hem niet spoedig geld verschaft wordt, de graafschap en de goede zaak te gronde zal gaan.
26 Julij. Vraagt kruid, wolzakken en ander materieel, om Deventer te belegeren.’

Ondanks de brief van woensdag 26 juli 1578 zou de eigenlijke belegering van Deventer pas in augustus. Pas in november gaf de IJsselstad zich over en het geld van Arnhem was dus hard nodig.

Literatuur
Driel, M. van, Arnhem, hoofdstad van het kwartier. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 308.

Veen, J.S. van, Arnhem in den tijd van overgang (1578-1590). In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 15 (1912), p. 247-360, p. 247-254.

27 juli 1842 (woensdag)
Verplaatsing beestenmarkt naar Rijnpoort

Rhijnbarrière, ca. 1845
De barrièrehuisjes bij de vroegere Rijnpoort. Op het terrein voor de witgepleisterde ‘commiezenhuisjes’ werd vanaf 1856 de beestenmarkt gehouden.
© Gelders Archief: 1551-2817, Bruno Straaten (?), Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Nieuwe Plein en Roermondsplein, 1853
De drie plekken van de Beestenmarkt tussen 1842 en vanaf 1857.
In rood: periode 1842-1856 westzijde van ‘De Drooge Gracht’, in groen: 1856 en in blauwe vanaf 1857.
Gedeelte uit de ‘Plattegrond van de stad Arnhem met aanduidingen haren uitleg, 1853.’ Naar een tekening van H.J. Heuvelink, gemeente-architect.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8428. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).  

27 juli 1842 (woensdag)
Verplaatsing beestenmarkt naar Rijnpoort
In deze rubriek is al verhaald over de 19-eeuwse varkensmarkt die op het Jansplein plaatsvond. De ‘beestenmarkt’, zoals de koeienmarkt werd genoemd want er werd ook een klein aantal paarden en schapen verhandeld, wisselde voortdurend van plaats. Dit had vooral te maken met het karakter van de markt (veel beesten met veel mest en dus stankoverlast) en de voortdurende stadsuitbreiding van de stad in de eerste helft van de negentiende eeuw. Vooral het vrijgekomen terrein buiten de Rijnpoort was een geliefde plek voor de veehandel. Wel schoof de markt af en toe vijftig of honderd meter naar het westen en het zuiden. Een chronologische opsomming:
voor 1745: Jansplaats;
1745-1842: buiten de Janspoort bij herberg ‘Den Rooden Haan’ (nu bijna onderaan de Amsterdamseweg;
1842: bij de Sabelspoort naast de vismarkt;
1842-1856: westzijde van ‘De Drooge Gracht’ tussen Coehoornstraat en Rijnpoort;
1856: op gedempte ‘Drooge Gracht’ ten oosten van Coehoornstraat nu Nieuwe Plein;
1857-WOII: op gedempte ‘Drooge Gracht’ zuidzijde, Roermondsplein.

De verplaatsing van de beestenmarkt op woensdag 27 juli 1842 naar de Rijnpoort te plaatsen moet dus gezien worden in een langere ontwikkeling.

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen. Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 404-405.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 39.

28 juli 1706 (woensdag)
Ruzie om pompgeld bij De Munte

Muntsteeg en Bakkerstraat, 1762
Rechts, tussen de Broerestraat en de Bakkerstraat, ligt de Muntsteeg.
Gedeelte van een kaart van Frederik Beyerinck van het Binnen Wester Kwartier van Arnhem, 1762-1764.
© Gelders Archief: 2000-2050, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Pompgeld Muntsteeg en De Munte, 1706
Het besluit dat alle huizen rondom de pomp in de Muntsteeg het pompgeld moeten betalen.
Bron: “Commissie- en Politieboek” der stad Arnhem. Register, bevattende de resolutien van den magistraat, deel 50, 1705-1706, folio 185verso.
In: Gelders Archief: 2000-50, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Waterpomp, 1928
Tot ver in de 20e eeuw maakten veel Arnhemmers nog gebruik van openbare waterpompen, zoals hier in de Trompetsteeg.
© Gelders Archief: 1583-3930, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

28 juli 1706 (woensdag)
Ruzie om pompgeld bij De Munte
In 1706 brak er een ruzie uit tussen enkele buren rondom de Muntsteeg. Dit laatste straatje lag (en ligt) achter de Bakkerstraat (westzijde) en was aan zijn naam gekomen doordat in ‘De Munte’ in de Bakkerstraat eeuwenlang het Arnhemse muntgeld werd geslagen.
In de Muntsteeg stond een openbare waterpomp en de bewoners ruzieden over het verschuldigde pompgeld. Ook in de 18e-eeuw werd namelijk onderscheid gemaakt tussen mensen en hun watervoorzieningen. Sommigen betaalden het volledige pompgeld, maar als de pomp bij een de achteruitgang van je huis stond, hoefde je maar de helft te betalen. De mensen in de Muntsteeg en de Bakkerstraat waren het oneens over wie nu wel of niet het volledige pompgeld moest betalen. Het stadsbestuur maakte op woensdag 28 juli 1706 een einde aan deze ruzie door te bepalen dat alle huizen, ‘De Munte neffens andere nabuurhuijsen, het pompgeld moest betalen.

Literatuur
Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 475.

Schaap, K. en Seebach, C., Op uw gezondheid. Arnhem 1985 (Gemeentearchief Arnhem), p. 10-16.

29 juli 1865 (zaterdag)
Grond in Klarendal voor bouw school no. 2

School no. 2 aan de Klarendalseweg, 1875
Het oudste gedeelte van Klarendal lag tussen de spoorlijn, de Velperweg en de Klarendalseweg. Schuin tegenover de hervormde Goede Herderkapel (geopend 1874, gesloten in 1966 en gesloopt in 1978 na een brand) lag school no. 2.
Naast de Hommelseweg is de vuilstort, de ‘Mestbereidingplaats’, te zien. Boven de katholieke en protestantse begraafplaats, tussen de Agnietenstraat en Onder de Linden, lag het joodse kerkhof (’IsrKerkhof, nu Talmaplein). De molen ‘De Kroon’ bepaalde vanaf 1870 het wijkaanzicht.
© Gelders Archief: 1551-4141, maker Pieter Karel Paul Julius van Sloten, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/989EF01BAB174E3A8DFD6EC6A6C51CB1
Klarendalseweg, ca. 1900
School no. 2 stond schuin tegenover (westelijk) de Goede Hederkapel.
©  Reliwiki:10941 Arnhem vm.Ned.Hervormde Klarendaalsekapel 1874 ook Goede Herderkapel (alle rechten voorbehouden). 
Burgerweeshuis verkoopt bouwgrond voor school, 1865
Het besluit van de gemeenteraad om grond in de hoek Klarendalseweg-Johannastraat-Catharijnestraat van het Burgerweeshuis te kopen voor bouw van een lagere school.
Bron: Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 29-7-1865.
In: Gelders Archief: 2192-89, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie totale verslagpagina:
https://permalink.geldersarchief.nl/D7C22040A6C6452996A773F91C5C5B6C

29 juli 1865 (zaterdag)
Grond in Klarendal voor bouw school no. 2
Tussen 1850 en 1870 was Arnhem de snelst groeiende stad van Nederland. Voor de verdere sloop van de vestingwerken en de bouw van villa’s voor renteniers uit Nederlands-Indië waren veel ongeschoolde arbeiders nodig. Die kwamen in grote getale naar Arnhem om als dagloner wat geld te verdienen in de bouw. Voor deze werkkrachten werden rondom de Langstraat, de Rietebeek en in Klarendal honderden eenvoudige huisjes als speculatie-object van ’bouwbaasjes’ neergezet. Vooral Klarendal groeide als kool.
Er was dus in 1865 dringend behoefte aan onderwijs rondom de Klarendalseweg. De gemeenteraad besloot daarom op zaterdag 29 juli grond te kopen van het Burgerweeshuis om er een lagere school te bouwen. De bouw ging niet zonder slag of stoot, want de gemeenteraad was met stadsarchitect Frederik van Gendt verwikkeld in een serie conflicten. Die ruzie werd ook via het ontwerp van de school uitgevochten. Uiteindelijk werd in 1866 de school gebouwd zoals Van Gendt dat wilde, maar hij diende nog hetzelfde jaar zijn ontslag in.

Literatuur
Potjer, M., Onderwijs. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 236-257.

Seebach, T., Frederik Willem (Frits) van Gendt 1831-1900. In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 69-70.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 60.

Vredenberg, J., Klarendal en het Luthers Hofje. Arnhems eerste volkswijk. Utrecht 2010 (Uitgeverij Matrijs), p. 37, 41.

30 juli 1703 (maandag)
Verbod op het lozen van vuil in de Jansbeek

De Beek rondom de Markt, ca. 1650-1700
De Beek, die dwars door het middeleeuwse en vroegmoderne Arnhem liep, werd volop gebruikt om vuil water en ander afval te lozen. Rond 1700 liep de beek open rondom en over de Markt. In latere jaren werd de stroom in fasen overkluisd en verdween onder het straatoppervlak.
Deel van een kaart uitgegeven door J. Janssonius in 1697.
© Gelders Archief: 0963-6, uitgever J. Janssonius, Collectie Plattegronden. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige kaart:
https://permalink.geldersarchief.nl/681AA490289B42B88BC510CCC61C5D4C
Ruim je eigen drek op, 1703
Enkele van de regels van het stadsbestuur (magistraat) van 30 juli 1703 ten aanzien van het water- en gotenstelsel.
In rood: ‘niet doen van de Leerbereijderije op de beke’.
In blauw: ‘alle saterdags den dreck en vuijligheid uijt de goot van sijn deur op te scheppen’.
In groen:‘dat alle beschoeijingen aan de beek die vervallen sijn weder naar behooren sullen worden gerepareert’.
Bron: Commissie- en Politieboek der stad Arnhem.
Register, bevattende de resolutien van den magistraat, deel 49, 1703-1705, 30-7-1703, folio 40recto e.v. In: Gelders Archief: 2000-49, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

30 juli 1703 (maandag)
Verbod op het lozen van vuil in de Jansbeek
Waar moet je met je afval naar toe? Die vraag was niet alleen tegenwoordig (diftar in Arnhem?!) een hoofdpijndossier voor het stadsbestuur en de Arnhemmers. Ook in 1703 probeerde de magistraat in zes fraaie handgeschreven bladzijden het afvalprobleem de baas te worden. Daarbij was het lozen en storten van vuil in de Jansbeek de grootste uitdaging. De beek was verworden tot een vieze stinkende stroom en in negen artikelen wilden de ‘Heeren schepenen’ hier een eind aan maken en de Arnhemmers tot een ander afvalgedrag dwingen cq. verleiden:
– de beek werd ietwat omgeleid, zodat het water beter doorstroomde;
‘secreten’ (poep- en piesgelegenheden) mochten niet op de beek lozen;
– leerlooierijen mochten niets in de beek lozen;
– mensen moesten de goten voor hun huis schoon houden, zodat de drek niet in de beek kwam ‘op poene’ (boete) van een goudgulden.;
– de beschoeiing aan de oeverkanten zal worden gerepareerd;
– de bodemvloer van de beek zal verbeterd worden voor een betere waterdoorstroming;
– het deel bij de Rijnpoort bij de trasmolen van de weduwe Henrick Barten werd uitgediept;
– er mochten geen stokken in het water geplaatst worden, want dat belemmerde de stroom;
– de beek werd ‘met Communicatie van de Gemeente’ dit jaar nog gereinigd.

Dit alles hielp nauwelijks en het wachten was tot de ondergrondse riolering in de tweede helft van de 19e eeuw.

Literatuur en bronnen
Commissie- en Politieboek der stad Arnhem, 1703.

Hasselt, G. van, Arnhemsche oudheden. Delen I-IV. Arnhem 1803-1804, deel IV, p. 110 e.v.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld. Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 62.

31 juli 1513 (donderdag)
Heel Gelre van Karel? Nee, alleen Arnhem niet

Karel van Gelre, ca. 1518
Van Karel van Gelre zijn maar weinig portretten bekend. De meeste, zoals deze gravure uit het boek van Pontanus uit 1639, gaan terug op zijn huwelijksportret uit 1518. Karel houdt ook hier in zijn hand een anjelier vast, het symbool van huwelijkse trouw.
In: Pontanus, J.I., Historiae Gelricae libri XIV. Harderwijk en Amsterdam 1639 (Gedrukt door N. van Wieringen en uitgegeven door J.Janssonius).
© Gelders Archief: 1551-897 , auteursrecht P. de Zetter, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Verrassing van Arnhem, 1514
Binnen een jaar verbrak Karel van Gelre de wapenstilstand uit 1513. Hij kon niet verkroppen dat Arnhem nog niet in zijn bezit was. Van Slichenthorst: ‘Als Нertogh Karel, die noyt van gedachten en aenslaghen ledigh was, met verdriet en hoofd-zweer teruggedacht, dat Arnhem (…) пoch bleef afgezonderd,’ Hij veroverde Arnhem in maart 1514. In een variant op ‘het Paard van Troje’ verstopte hij op een kar met meel- en hoppenzakken wat soldaten. Eenmaal binnen de stad openden diestilstand de poorten voor de troepen van Karel van Gelre.
Fantasievolle tekening van Barend Wijnveld jr. (1820-1902).
© Amsterdam Museum: inv. A 5129. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

31 juli 1513 (donderdag)
Heel Gelre van Karel? Nee, alleen Arnhem niet
Vanaf het moment dat Karel van Egmond (1467-1538) in 1492 door de steden en de ridderschap van Gelre was gehuldigd als hun landsheer had Karel te maken met zijn Bourgondisch-Habsburgse tegenstrevers, Maximiliaan van Habsburg, Filips de Schone en Karel V. Zij  beschouwden zich ook als de rechtmatige ‘heer der Nederlanden’ en daarmee van Gelre. De zoon van Maximiliaan, Filips de Schone, overleed onverwachts in 1506. Daarop nam Maximiliaan nogmaals het regentschap op zich, nu voor zijn in 1500 geboren kleinzoon Karel V. Dat Maximiliaan ook nog keizer was van het Heilige Roomse (Duitse) Rijk verschafte hem feodaal-juridisch (de Duitse keizer was leenheer van Gelre), geopolitiek en militair een geweldige voorsprong op Karel van Egmond. 
Desalniettemin wist die, na zijn nederlaag bij Arnhem en de ‘knieval te Rosendael’ in 1505 (zie Verleden Vandaag van 6 juli) langzaam de steden terug te veroveren. Alleen Arnhem was in 1513 nog in Habsburgse handen. Daarop bood Maximiliaan via zijn dochter en landvoogdes in de Nederlanden, Margaretha van Oostenrijk, hem een zeer gunstige wapenstilstand aan. Alle door hem veroverde gebieden en steden bleven onder Karel van Egmond vallen: ‘steden ons landts van Gelre wesende in de geoirsaemheyt ons neuen heeren Karels van Gelre’. Dit alles werd op donderdag 31 juli, ‘den laesten dach van Julio int jaer ons Heren duysent vijfhondert end derthiene’,door beiden partijen in Brussel vastgelegd. Hierbij trad doctor Willem van Lanck op als vertegenwoordiger van Karel van Gelre.
Hertog Karel overspeelde vervolgens zijn hand door deze vrede te verbreken. Nog geen jaar later veroverde hij Arnhem (‘Verrassing met de molenkar’ in maart 1514). In de jaren daarna trokken zijn legers onder leiding van veldheer Maarten van Rossem naar Friesland en Groningen. Dat ging de inmiddels volwassen geworden van opvolger Maximiliaan, kleinzoon Karel V, te ver. Hij dwong hertog Karel in 1528 tot een veel minder gunstig akkoord in het Verdrag van Gorinchem.

Literatuur en bronnen
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 134-135.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 137-140.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel 6-1, p. CLXII-CLXIII, p. 452-456, oorkonde no. 721 en 723.

Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), p 330-331 (Boek XI, no. 59-61).

Juni Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.
1     3   4   5   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15
16   17   18   19   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30

1 juni 1897 (dinsdag)
Duivelshuis terug in historische stijl

Duivelshuis voor de verbouwing, ca. 1880
Het Duivelshuis met rechts daarvan het hoekpand Koningstraat-Walburgstraat, het vroegere woonhuis van stadsgeneesheer dr. J. J. Woltersom, dat gesloopt zou worden.
© Gelders Archief: 1501-04-501, fotograaf Carl Heinrich Emil Brainich, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Duivelshuis na de verbouwing, ca. 1900
Het Duivelshuis en de nieuwe ambtenarenvleugel in de Walburgstraat na de verbouwing rond 1900.
© Gelders Archief: 1501-04-17506, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Raadszaal, 1913
Het College van B&W in de nieuwe ‘Raadzaal’ in 1913.Centraal in neo-renaissancistische  de lambrisering was een panorama op de Markt en de beginregels van de stadsrechtenbrief ui 1233 opgenomen.
Van links naar rechts: Mr. R.J. de Visser, Mr. Iz. Everts B.H. zn., Burgemeester A.J.A.A. baron van Heemstra, Mr. J.L.C. van Esser (secretaris), D.W.P. Wisboom en H. Goedhart jr.
© Gelders Archief: 1583-2673, fotograaf Emil van den Kerkhoff, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. 2 Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

1-6-1897 (dinsdag)
Duivelshuis terug in historische stijl
Het gemeentebestuur kocht in 1828 het Duivelshuis voor f 13.475,00 als vervanging voor het vervallen ‘Oude Stadhuis’ op de Markt. Een grote restauratie volgde in diezelfde periode en het pand kreeg een geheel ander aanzien. Het renaissance-uiterlijk verdween voor een belangrijk deel. Zo werden de beeldhouwwerken verwijderd en werd de 16e-eeuwse dakconstructie vervangen. In 1830 werd het Duivelshuis in gebruik genomen als stadhuis.
In de jaren negentig van de 19e eeuw had men flinke spijt van de rigoureuze vernieuwingsdrift uit 1828. Bovendien was het aantal ambtenaren flink gegroeid. Tijd voor een volgende grootscheepse verbouwing en dat gebeurde in twee stappen. Eerst vond in 1894 voor f 70.000,00 een verbouwing plaats, waarbij o.a. de openbare bibliotheek vertrok uit een kamer op de eerste verdieping. De leeszaal vond onderdak het 18e-eeuwse patriciërshuis Achter Mariënburg (nu Mariënburgstraat 12) en zou daar bijna een eeuw, tot 1972, blijven.
Op dinsdag 1 juni 1897 werd een plan van architect Constantijn Muysken (1843-1922) uit Amsterdam goedgekeurd voor een algehele ‘in- en uitwendige herstelling’. Om nog meer ruimte te geven werd het belendende woonhuis op de hoek Koningstraat-Walburgstraat afgebroken. In de nieuwbouw aan de Walburgstraat kwam o.a. de nieuwe fraaie raadszaal. Het totale kostenplaatje was f 113.000,-, maar het Duivelshuis werd in oude luister hersteld.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 131, 132.

Graswinckel, D.P.M., Een wandeling door Arnhem in vroegere eeuwen.
In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem, 1933.
(Uitgeverij Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), p. 123-185; p. 156-158.

Iddekinge, P.R.A., Arnhem.
In: Roos, J. de en T. de Roos, Gemeentehuizen van Gelderland. Van Aalten tot Zutphen.
Arnhem 1995 (Vereniging Gelre en Groningen: REGIO-PRojekt), p. 38-40.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 232-240.

Schaap, K., Stadhuis Arnhem 1968.
Arnhem 1968 (Gemeente Arnhem; geen paginering)

Wentink, H., Van Duivelshuis tot Stadstheater. Monumenten van bestuur en cultuur in Arnhem.
Utrecht 2018 (Uitgeverij Matrijs), p. 10-13.

Werf. J. van der, Het Duivelshuis in Arnhem. Het merkwaardige woonhuis van de vermaarde maarschalk.
Arnhem 2019 (Gemeente Arnhem), p. 17-30.

2 juni 1913 (maandag)
Oedipus, een openluchtvoorstelling in Sonsbeek

Affiche Oedipus, 1913
De beroemde illustrator Louis Raemakers maakte voor N.V. Het Tooneel in Amsterdam het fraaie affiche voor de openluchtvoorstelling. Uiteindelijk werden door het grote succes geen vier maar twaalf voorstellingen gegeven. Dit ondanks het verschuiven van de eerste twee geplande uitvoeringen door het slechte weer op die dagen.
© Collectie Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) Den Haag. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Oedipus, 1913
Ingekleurde prent van de openluchtvoorstelling Oedipus. Met het talud van de Ronde Weide als achtergrond was een grote tempelmuur in Griekse stijl als decor gebouwd.
© Gelders Archief: 1583-9168, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. 2 Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2 juni 1913 (maandag)
Oedipus, een openluchtvoorstelling in Sonsbeek
In 1913 werd in de stad met verschillende festiviteiten stil gestaan bij de honderdjarige viering van de ‘Slag om Arnhem, 1813’.  Het ‘Comité 1913’ vroeg bij de gemeente daarvoor verschillende vergunningen aan.
Eén daarvan was het houden van een grote openluchttoneelvoorstelling in de Ronde Weide op Sonsbeek. Het theatergezelschap  ‘N.V. Het Tooneel’ onder leiding van regisseur en hoofdrolspeler Willem Roijaards wilde daar Oedipus van de Griekse tragedieschrijver Sophocles opvoeren. Daar ging de gemeenteraad op zaterdag 2 juni snel mee akkoord.
Het werd een groot succes, vooral voor de toneelkunst, de stad en de welgestelde burgerij. De prijzen van de toegangskaarten logen er namelijk niet om: 1e rang f 6,-, tweede rang f 3,- en de derde rang f 1,50. Voor de beste plaatsen moest een Arnhemse arbeider de helft van zijn weekloon neertellen. Wie een kaartje kon betalen kreeg wel waar voor zijn geld: het schouwspel duurde 2,5 uur van half drie tot vijf uur en had geen pauze.
Een tegenvaller was het slechte weer eind juli, waardoor de eerste twee voorstellingen uitgesteld moesten worden. Vervolgens reden twaalf middagen extra trams van lijn 3 af en aan om het publiek heen en terug te brengen. In alle kranten en tijdschriften van Nederland verschenen lovende recensies.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 1-6-1913 t/m 1-10-1913

Berlage, J., Koning Oedipus, en de voorstellingen op Sonsbeek.
In: De Gids, jrg. 77 (1913), p. 115-132.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 144.

Iddekinge, P.R.A., Sonsbeek de juiste achtergrond.
In: Iddekinge, P.R.A. van, Jansen, P.L.A., Jong, W. de (e.a.), Sonsbeek. Stadspark van Arnhem.
Zwolle 1998 (Uitgeverij Waanders), p. 155-174, p. 162.

Otterloo, R. van, Arnhemse geschiedenis 1813-1913. Voorstelling Oedipus met hoge gasten op de Ronde Weide.
In: Bulletin Parken Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem (Vereniging Vrienden van Sonsbeek), jrg. 33 (2021), nr. 1, p. 13-14.

Oedipus, ‘een zeldzame prestatie’
De Arnhemsche Courant trok in een recensie alle lofregisters open om de toneeluitvoering, het decor en de initiatiefnemers te prijzen.
In: Arnhemsche Courant, 28-7-1913 (middageditie). Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000100174:mpeg21:p001
‘Verdienstelijke voorstelling in een ‘kuil’
De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant nam een recensie uit de N.R.Ct. en Handelsblad over. De Ronde Weide wordt als toneelvloer omschreven als “Het tooneel is in een kuil, een wei of manege midden in het heuvelig bosch, aan den voet van den Belvedère-heuvel. Het lover overhuift den rand.’
In: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 28-07-1913
Grote versie totale krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMHCO01:000079249:mpeg21:p006


3 t/m 5 juni 1841 (donderdag t/m zaterdag)
‘Rollen van beurzen’ bij bezoek koning Willem II

Audiëntie en receptie bij de gouverneur op de Markt
Het tweede pand van links is het huis Anderlecht, in de 19e eeuw het woonhuis van de gouverneur/commissaris van de koning. Tijdens het bezoek van Willem II in 1841 was dit Willem Hendrik Alexander Carel baron van Heeckeren van Kell. In de gouverneurswoning hielden hij en zijn vrouw de audiëntiebijeenkomst van de koning met aansluitend een receptie.
Midden achter (rechts naast het koor van de kerk) het in 1840 afgebroken gotische ‘Oude Stadhuis’, die nog net op deze tekening uit 1838 werd vastgelegd.
© Gelders Archief: 1551-3966, tekening van Abraham J. Couwenberg (1838). Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Hotel ‘Het Zwijnshoofd’, ca. 1860
In de grote tuin van hotel ‘Het Zwijnshoofd’ werd ter ere van het bezoek van Willem II verschillende feesten georganiseerd. Het hotelterrein was daar groot genoeg voor, want dat liep van de Kleine Oord tot aan de Langstraat.
Uitsnede uit: Algemeene adres kaart van De Hotels in en om Arnhem.
© Gelders Archief: 1551-230, maker L.A. Quentin, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Illuminatie, harmonie en open tafel
Alle hotels in de stad, met Het Zwijnshoofd’ voorop pakten uit bij het bezoek van de koning.
In: Arnhemsche Courant, 3-6-1841 (middageditie). Via KB-site Delpher.

3 t/m 5 juni 1841 (donderdag t/m zaterdag)
‘Rollen van beurzen’ bij bezoek koning Willem II
Maar liefst drie dagen verbleef koning Willem II in 1841 in Arnhem. En dat terwijl hij toch grote moeite had met de plaatselijke Arnhemsche Courant. Als één van de weinige kranten bekritiseerde de Arnhemsche Courant de autocratische bestuursstijl van het vorstenhuis. Maar de krant hield zich in tijdens het driedaagse bezoek van de koning. Zeer beknopt, maar wel keurig, werd verslag gedaan van de luisterrijke ontvangst van de monarch, de ‘illuminatie’ in de stad en de vele recepties en diners die de stad en Willem II ten deel vielen. De stad puilde uit, want veel mensen uit de omliggende plaatsen waren naar Arnhem gekomen om een glimp van de koning op te vangen. In de binnentuin, ‘vauxhall’, van hotel ‘Het Zwijnshoofd’ op de hoek Nieuwstraat-Kleine Oord was geen stoel meer te krijgen. De aangebrachte feestverlichting en de ingehuurde harmoniemuziek droegen daar zeker aan bij. Het dievengilde maakte daarvan gebruik: ‘Op de straten zijn er eenige beurzen, enz., “gerold”’.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 3-6-1841 t/m 8-6-1841.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 98.

Lunteren, P. van, Hoog bezoek aan de Markt, 1339-2013. Ontvangst van hoogwaardigheidsbekleders door de eeuwen heen. 
In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. 
Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 139-162.

4 juni 1613 (dinsdag)
Donderbussen, donderklooten en arsenaal moeten van de Markt

Stadhuis en Bussenhuis op de Markt, 1583
Voor een blik op het Bussenhuis voldoet de beroemde kaart van Van Geelkercken/Blaeu uit 1639-1649 niet, want in die periode was het arsenaal en de wapensmidse al gesloopt. We wijken uit naar een wat minder nauwkeuriger kaart uit 1583.
Op de Markt staan, als op een eilandje, twee panden naast elkaar. Het bovenste zou het stadhuis en het onderste het Bussenhuis moeten zijn.
De Eusebiustoren heeft nog niet de hoogte die het in 1650 zou bereiken. Verder valt op dat de Jansbeek op de Markt nog niet overkluisd is.  
Uitsnede van G. Braun en F. Hogenberg, Arnhemium Gelria in ripa Rheni opp., 1583
© Gelders Archief: 1551-4029, G. Braun en F. Hogenberg, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Bussenhuis, 1597
Bestektekening van het Bussenhuis naar aanleiding van een rekening voor reparatiekosten aan het huis in 1597.
© Gelders Archief: 0012 Gelderse Rekenkamer kaart 552-0001, onbekende maker. Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
 
Bussenhuis, 1612
De achtergevel van het Bussenhuis . Uit de rekening van de landrentmeester-generaal over 1612 blijkt, dat in dat jaar onderhoud werd uitgevoerd aan de gevel van het Bussenhuis op de Markt.
© Gelders Archief: 0012 Gelderse Rekenkamer kaart 552-0002, onbekende maker onbekende maker. Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4 juni 1613 (dinsdag)
Donderbussen, donderklooten en arsenaal moeten van de Markt
Vanaf de late middeleeuwen tot 1614, sommige bronnen zeggen 1615, stond op de Markt het Bussenhuis. Het gebouw naast het ‘oude’ stadhuis had verschillende functies, maar was vooral wapenopslagplaats (‘arsenaal’) van de Arnhemse kanonnen (‘donderbussen’). Het bussenhuis stond naast het stadhuis aan de zuidoostelijke kant. Aan de achterkant keek het uit op het Hof van Gelre. En daar zat nou net het probleem op 4 dinsdag juni 1613. Want, en nu citeren we Van Hasselts Kronijk: ende daer in woonde ook de Bussenmeester, maar hij mocht sijn forge, off smisse, niet op die zijde des Hoìffs noch der Cantzelrie hebben, maer wel aen die zijde op die merkt, naest den Raedthuijse der stadt’.
Het werk van de wapensmid, de Bussenmeester, vond ook plaats in het Bussenhuis. En bij het maken van de kleine kanonnen en de daarbij horen kogels (‘donderklooten’) kwam nu eenmaal vuur te kijken. Daarom besloot het bestuur van Gelre dat het Bussenhuis van de Markt weg moest. Een jaar later, op 15 april 1614, werd daarover overeenstemming bereikt met de Arnhemse magistraat. Het, toch al wat vervallen Bussenhuis, werd gesloopt. Het westelijk deel van de,  door het protestantse stadsbestuur geconfisqueerde Walburgiskerk, ging dienst doen als arsenaal.

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 262-263.

Keverling Buisman, F., Het ‘oude’ stadhuis.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 98-99.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 181-185.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 428.

5 juni 1514 (maandag)
Arnhem koopt van Hackfort jaarrente af

Zegel van Allart Hackfort, 1514
De afkoop van de jaarrente werd in een akte (charter) vastgelegd. Daaraan werd het zegel met in de banderol de naam (‘S ALERT/ HACVIOR’) en het familiewapen (linksonder) van Allart Hackfort verbonden.
© Gelders Archief: 2000-1842-regest no. 1301, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Duivelshuis en woonhuis van de Hackforts, ca. 1600
De Hackforts woonden links naast het Duivelshuis. Aleid Bushoff, die in 1546 trouwde met Wynand Hacfort, heeft het huis links van het Duivelshuis uit de erfenis van haar ouders Gerrit Bushoff en Christina Berck (tweede huwelijk Hendrik de Groef van Erkelenz) gekregen. Het huis weer links daarvan is ook in het bezit van de familie geweest.
Met dank aan Robert Keurntjes.
© Gelders Archief: 1551-2943, maker onbekend, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

5 juni 1514 (maandag)
Arnhem koopt van Hackfort jaarrente af

De Hac(k)forts zijn een oude adellijke Gelderse familie die door de eeuwen heen zich concentreerden rondom kasteel Ter Horst bij Loenen op de Veluwe en het landgoed Hackfort bij Vorden in de Achterhoek. Ze bezaten ook de toren Den Ham bij Vleuten in Utrecht. Een andere tak had bezittingen in de Betuwe. Al naar gelang de bezittingen en de verervingen luidden hun namen Hackfort tot Ter Horst, Hackfort tot Oosterholt, Hackfort tot Den Ham, enz.
De familie leverde ook veel bestuurders, burgemeester en schepenen, aan Arnhem. In de stad woonden ze direct naast het Duivelshuis, in de eerste helft van de zestiende eeuw was één van de vooraanstaandste Arnhemse locaties. 
Het stadsbestuur kon een goede relatie met rijke adellijke grootgrondbezitters goed gebruiken. In de roerige tijden van de vele oorlogen van hertog Karel van Gelre was er namelijk voortdurend geld nodig. Geregeld sprongen bestuurders persoonlijk bij door leningen aan de stad te verstrekken. Met de jaarlijkse rente, die daarbij was afgesproken, kon dat uiteindelijke bedrag flink oplopen. Zo werd besloten op maandag 5 juni 1514, ‘des manendaigz nae des heylighen Sacramentz dach’, dat Arnhem de jaarrente van 28 gouden Rijnsche guldens aan Allardt Hackfort mocht afkopen voor 400 Rijnsche guldens. Dat was even een uitgave, maar op de lange termijn was de stad goedkoper uit.

Literatuur
Jacobs, I.D. (red.), Adel en ridderschap in Gelderland. Tien eeuwen geschiedenis.
Zutphen 2013 (WBooks / Gelders Archief).

Kool, C. de, Wijnand Hackfort, een burgemeester van Arnhem.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 34 (2014), nr. 1, p. 71-81.

Lookeren Campagne, J. van, De Hackfortkelk in de St-Walburg.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift; jrg. 32 (2012), nr. 4, p. 209-210.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. 
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 183.

Paquay, V. (red. J. C. Bierens de Haan), De Sint Nicolai Broederschap in Arnhem. Gasthuis, preuven en passende hulp sinds 1351.
Hilversum 2021 (Uitgeverij Verloren).

6 juni 1863 (zaterdag)
Hortus maakt plaats voor syphilis

Stedelijk Ziekenhuis met hortus, 1865
Vanaf de Markt kijken we over het Paleis van Justitie naar de hortus botanicus tussen het gerechtsgebouw en het Stedelijk Ziekenhuis (gebouw met het koepeltje). Rechts van het hospitaal staat de apotheek van het ziekenhuis met daarin ook de woning van de apotheker.
© Gelders Archief: 1523-229-0084, fotograaf Pieter Oosterhuis, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Hortus wordt huis voor syphilis, 1875
Bouwtekening voor de nieuwbouw van het huis voor syphilitische vrouwen in het achterste deel van tuin van het gemeenteziekenhuis. Hier lag tussen 1865 en 1875 de hortus botanicus.
© Gelders Archief: 0039 Gedeputeerde Staten inventarisnummer 7658, Dienst der Publieke Werken Arnhem, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Besluit hortus botanicus, 1863
Op zaterdag 6 juni 1863 besloot de gemeenteraad tot de aanleg van een plantentuin bij het Stedelijk Ziekenhuis, de hortus botanicus.
In rood: ‘juist door de inrigting van eenen plantentuin het rijk tot de vestiging eener hoogere burgerschool in deze gemeente zal uitlokken, daar die tuin aan het op de school te geven onderwijs zal kunnen worden dienstbaar gemaakt’.
Bron: Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 6-6-1863.
In: Gelders Archief: 2192-87, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie totale pagina:
https://permalink.geldersarchief.nl/16B779BC08DE4A16845D901F819D0B30

6 juni 1863 (zaterdag)
Hortus komt en maakt plaats voor syphilis
Achter het in 1848 geopende Stedelijk Ziekenhuis aan de Eusebiusbinnensingel lag een tuin. De ziekenhuisapotheker, die naast het ziekenhuis woonde, had het achterste deel daarvan ingericht als kruidentuin. De Arnhemse Apothekersvereniging had echter hogere ambities en wilde een echte hortus botanicus. En, wat een fraai toeval, de voorman van die vereniging, de plaatselijke beroemdheid Wessel Knoops, was ook lid van de gemeenteraad. Toen de vereniging dus op zaterdag 6 juni 1863 vroeg om toestemming en subsidie voor zo’n hortus ging daar de raad snel mee akkoord. De Arnhemse bestuurders zagen met die plantentuin nog een kans: het zou de keuze voor de vestiging van een Hogere Burgerschool (H.B.S.) wellicht bevorderen. Die HBS kwam er, maar de hortus heeft maar tien jaar bestaan. In 1875 moest het alweer plaats maken voor een nieuw gebouw, speciaal voor ‘syphilitische vrouwen’. De prostitutie nam, door de vele in Arnhem gelegerde soldaten, een grote vlucht.  Het grote aantal opgenomen prostituées met geslachtsziekten bezorgde het ziekenhuis een slechte naam. Voor hen werd op de plek van hortus een speciale afdeling gebouwd.

Literatuur en bronnen
Arnhemsche Courant, 5-7-1873.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 107.

Heusden-Sleutel, A.C. van, Van minimale hulp tot optimale zorg. 150 jaar ziekenhuiszorg in Arnhem.
Arnhem 1995 (Ziekenhuis Rijnstate), p. 13-16.

Schaap, K. en A.S. Stempher,  Arnhem omstreeks 1865.
Arnhem 1989 (Gouda Quint bv), p. 77.

Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 6-6-1863.
In: Gelders Archief: 2192-87, Secretarie Gemeente Arnhem.

7 juni 1636 (zaterdag)
Verkoop ‘beijer en sieckenhuijs’ Catharinagasthuis

Bakkerstraat met vroegere Catharinagasthuis, ca. 1650
Op de hoek van de Bakkerstraat en de Pastoorstraat (op de kaart nr. 26) stond het Catharinagasthuis met de bijbehorende kerk. De ‘beijer’en het ziekenhuis bevonden zich in de huizen rechts van de kerk tot aan de in een boog lopende Herberts-of Wormsteeg.
Uitsnede van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes van Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.
Naamgeefster Catharina van Alexandrië
Het is onzeker of Catharina van Alexandrië, waar naar het gasthuis is vernoemd, ooit echt heeft bestaan. Ze staat hier op een eikenhouten zijpaneel van een drieluik, waarvan het middendeel in het Louvre hangt. Catharina wordt bijgestaan door de apostelen Andreas (links met Andreaskruis) en Petrus (rechts met sleutel).
Op de hoofdband van Catharina staat ‘Virgo’, maagd. Aan haar voeten zijn contouren van martelwerktuigen te zien: een gebroken rad en een zwaard. Catharina zou rond 306 n.Chr. met een rad tot de dood geradbraakt worden. Een engel verhinderde dat door het rad te breken. Vervolgens werd Catharina met het zwaard onthoofd.
Het paneel is rond 1520 gemaakt door ‘Navolger van de Meester van het Bartholomeusaltaar’ en in het bezit van het Museum Arnhem.
© Museum Arnhem: GM 02039, inv./cat.nr 2038.1 / RCE Collectie Nederland. CC0 1.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

7 juni 1636 (zaterdag)
Verkoop ‘beijer en sieckenhuijs’ Catharinagasthuis

Met de overgang naar ‘de nieuwe ware leer’, of ‘de protestantse machtsovername’ in de stad in 1579 viel ook het doek voor de traditionele geestelijke (katholieke) instellingen in Arnhem. Zo ook voor het St. Catharinagasthuis in de Bakkerstraat. Het complex werd niet getroffen door de sloophamer, zoals dat met andere kerkelijke gebouwen (o.a. de kloosters buiten de stad) gebeurde. Het Catharinagasthuis mocht het complex van Sint Agnietenklooster in de Beekstraat betrekken, zodra de laatste kloosterzusters overleden waren. Dat was in 1636 het geval en het gasthuis verhuisde van de Bakkerstraat naar ‘Aan de Beecke’.
Daarmee kwamen aan de Bakkerstraat ongeveer 25 panden, waaruit het gasthuis bestond, vrij. Het stadsbestuur besloot om die een andere bestemming te geven (de gasthuiskerk werd in 1698 de stadswaag), maar vooral om de verschillende huizen openbaar te verkopen. Aan de koop werden wel vooraarden verbonden, zoals blijkt uit de verkoop van het passantenhuis (‘beijer’) en het ziekenhuis: ‘Veurwaerden vande vercopinge van den beijer ende het sieckenhuijs van Sinte Catrinen Gasthuijs. den 7en junij 1636’. Zo moest bijvoorbeeld het afval vervoerd worden maar ‘opt dijcken tusschen de Sabelspoorte en Palmers huijsje’.

Literatuur

Graswinckel, D.P.M., Een wandeling door Arnhem in vroegere eeuwen.  
In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem, 1933.
(Uitgeverij Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), p. 145-146, 174.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636).
Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 53-59, 492-493.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 301-304.

Meer over het St. Catharinagasthuis:
1581, verbod op dragen katholieke zusterkleding in Verleden Vandaag 6 mei
1590, een ‘echte’ vrouw voor het gasthuis in Verleden Vandaag 15 januari
1698, waag in het vroegere gasthuis in Verleden Vandaag 28 november
1813, archief voor een deel verloren gegaan in Verleden Vandaag 23 oktober.

8 juni 1948 (dinsdag)
Dodelijke explosie bij bunker Diogenes

Diogenes
De achterzijde van de vroegere commandobunker. Bij de deur helemaal rechts vond het ongeluk plaats.
© Gelders Archief: 1501-01-12441, fotograaf Henri ter Hall, fotocollectie Gelders Archief.
Ontploffing met vijf doden
In: Arnhemsche Courant, 8-6-1948. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000113563:mpeg21:p003
Blitzmädel van Diogenes
In de bunker schenen jonge Duitse vrouwen met de bijnaam’ Blitzmädel’ met lampjes op een grote matglazen plaat met een landkaart van het ;luchtruim boven Nederland. Zo wezen deze ‘Luftnachrichtenhelferinnen’ (‘luchtberichthelpsters’) de positie van de vijandelijke vliegtuigen. De jachtvliegtuigen van de  ‘Nachtjagddivison’ werden zo naar hun doelwitten geleid. De geallieerden wisten dit systeem te omzeilen door zilverpapier uit de vliegtuigen te strooien. De Duitse radars raakten daarvan volledig in de war.
Omslag van Signal, 1944, nr. 10.
Het blad was een propagandatijdschrift van de Duitse Wehrmacht.

8 juni 1948 (dinsdag)
Dodelijke explosie bij bunker Diogenes
Verscholen in de bossen aan de Koningsweg, even naast de ingang van Nationaal Park De Hoge Veluwe, staat de voormalige immense commandobunker van de Duitse Luftwaffe: Diogenes. De naam van deze Griekse wijsgeer had het commandocentrum gekregen, omdat het dezelfde beginletter had als Deelen. Zo waren ook de andere twee bunkers van dit type aan hun naam gekomen: Gyges bij het Deense Grove en Sokrates bij het Duitse Stade.
De bouw van de bunker met muren van drie tot vier meter dik begon in augustus 1942. Het is niet alleen de lengte (62 meter) of breedte (40 meter), maar vooral de hoogte (16 meter) dat de bunker een imponerend aanzien geeft. Het is dan ook een rijksmonument.
In de bunker werden Duitse jachtvliegtuigen (de ‘Nachtjagers’) naar hun doelen geleid: geallieerde bommenwerpers die met hun vernietigende lading op weg naar Duitsland waren.
Na de oorlog werd de bunker even gebruikt als opslag voor niet ontplofte bommen en granaten. Bij het verplaatsen en demonteren van het explosief materiaal gebeurde op dinsdag 8 juni 1948 een verschrikkelijk ongeluk. Bij het transport van een vliegtuigbom van 1500 kg explodeerde deze. Vijf mannen in de onmiddellijke nabijheid vonden daarbij de dood. De ontploffing was zo groot dat slechts kleine resten van de lichamen van de vijf mannen werden teruggevonden. Het waren J. Gouw uit Velp (ploegcommandant, 35 jaar en ongehuwd), A.H. van Balkom uit Nijmegen (43 jaar, zes kinderen), H.G. van Hoof uit Vught (39 jaar, ook zes kinderen), J.A. Dekkers uit Tilburg (54 jaar, één kind) en Th.J. Leenders uit Nijmegen (47 jaar, vier kinderen). Drie dagen later vond onder geweldige publieke belangstelling de begrafenis plaats. Koningin Wilhelmina en prinses Juliana  stuurden een telegram met hun medeleven.
Literatuur
Heiningen, A. van (red.), Diogenes een unieke bunker met een bijzonder verhaal.
Arnhem 2017 (Provincie Gelderland, Verkenningsverslag).

Jacobs, I. D., Schaarsbergen. Ontginningsdorp in Arnhem-Noord.
Utrecht 2021 (Uitgeverij Matrijs), p. 65-67.

Tiemens, W.H., 8 juni 1948: een ramp in Schaarsbergen.
Website: AirborneArnhem.nl: Het Willem Tiemens Archief.
URL: https://airbornearnhem.nl/WillemTiemens/BOM.htm, geraadpleegd o.a. 7-6-2022.

Veerman, D., Vliegveld Deelen, van last tot lust? De invloed die het vliegveld Deelen heeft gehad op de aanwezigheid van cultuurhistorische landschapselementen in de omgeving van Deelen.
Utrecht 2004 (afstudeeronderzoek Universiteit Utrecht, uitgegeven in eigen beheer), p. 167- 172.

9 juni 1866 (zaterdag)
Cholera zaait dood en verderf onder de armste Arnhemmers

Poeptonnen in buitenprivaten, ca. 1910
De gezamenlijke buitenprivaten in de Helsteeg bij de Langstraat. De poep- en piestonnen werden twee keer per week opgehaald. De Helsteeg lag tussen de Nieuwstraat en de Rodenburgstraat en verbond de Langstraat met de Broerenstraat.
© Gelders Archief: 1583-4013, fotograaf onbekend. Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rijk en arm – Rijnkade en Langstraat, 1881
De verschillen tussen rijk en arm rondom de Langstraat zijn goed te zien op deze kadastrale kaart uit 1881. Rechts de grote percelen van de herenhuizen aan de Rijnkade en links de Langstraat met de tientallen sloppen tussen de Vossenstraat en de Nieuwstraat.
Uitsnede van de  kadastrale kaart sectie 0 2e blad, 1881.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 2624. Tekenaar A. van Steensel van der Aa, landmeter ing. G.W. Lobé en verificateur dhr. Van Haersolte. (auteursrechtenvrij).

 
Cholera, 19e eeuw
De Arnhemmer Alexander Ver Huell gaf in 1884 deze persoonlijke impressie van de dodelijke ziekte.
© Gelders Archief: 2039-4206-0042, Archief Alexander Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

9 juni 1866 (zaterdag)
Cholera zaait dood en verderf onder de armste Arnhemmers
Arnhem werd in de tweede helft van de negentiende eeuw verschillende malen getroffen door de cholera. Zodra het weer wat warmer werd, brak de ‘cholera asiatica’ uit. De ziekte werd namelijk veroorzaakt door besmet water en met stijgende temperaturen steeg de kans op besmetting van het drinkwater. Dat werd namelijk uit waterpompen gehaald en de open riolering (‘open goten stelsel’) liep daar vaak direct langs.
Van alle epidemieën maakte die van 1866 de meeste slachtoffers. De uitbraak bereikte Arnhem op zaterdag 9 juni 1866. In de  ‘luxe-stad ’Arnhem vielen verhoudingsgewijs veel dodelijke slachtoffers. Stierf voor heel Nederland 0,7% van de bevolking aan de ‘Aziatische buikloop’, in Arnhem was dit 1,5%.
De tweedeling in Arnhem was namelijk groot. Achter de luxe herenhuizen aan de singels en de Rijnkade lagen de sloppenwijken van de allerarmsten. In de Langstraat, de Janslangstraat, Klarendal en op de Rietebeek (Spijkerkwartier) waren de leefomstandigheden meer dan schrijnend. Tussen juni en oktober stierven 428 Arnhemmers, waarvan 86 in de Langstraat en de steegjes eromheen. Het zou nog bijna twintig jaar duren voordat het eerste deel van het waterleidingnet werd geopend.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 41.

Osterloh, Y., Sterfte en de stad: het effect van maatregelen tegen cholera en dysenterie op sterftecijfers in Arnhem, 1850-1900.
Nijmegen 2020 (Online gepubliceerde masterscriptie Radboud Universiteit).
URL: https://theses.ubn.ru.nl/bitstream/handle/123456789/10435/Osterloh%2C_Y.M._%28Yvo%29_1.pdf?sequence=1, geraadpleegd o.a. 18-4-2022.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld.  
Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 62.

Verhoeven, S., Toezien, vastleggen en bestrijden. Infectieziekten en het geneeskundig toezicht in Gelderland in de negentiende eeuw.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 111 (2020), p. 169-196.

10 juni 2005 (vrijdag)
Opening eerste Arnhemse Mode Biënnale

Mode in Melkfabriek, 10-6-2005
Het centrum van de eerste Arnhemse Mode Biënnale was de oude Cobercomelkfabriek aan de Westervoortsedijk.
© Gelders Archief: 1501-01-9028 fotograaf Gerdien Mogendorff. Fotocollectie Gelders Archief. CC0 1.0 licentie.
Langste catwalk ter wereld, 12-6-2005
De catwalk van de eerste Mode Biënnale liep door de hele binnenstad.
© Gelders Archief: 1501-01- 3516 fotograaf Henri ter Hall. Fotocollectie Gelders Archief. CC0 1.0 licentie.
(auteursrechtenvrij).

10 juni 2005 (vrijdag)
Opening eerste Arnhemse Mode Biënnale
Deze week startte FDFA’22. Het ‘fashion + design festival Arnhem’ laat weer eens zien wat voor een prachtige modestad Arnhem is. Veel Arnhemmers denken met weemoed terug aan de vijf Mode Biënnales die in het recente verleden de stad op zijn kop zetten.
Vandaag is het zeventien jaar geleden dat de allereerste Arnhemse Mode Biënnale werd geopend. Onder de artistieke leiding van Piet Paris (pseudoniem van mode-illustrator Pieter ’t Hoen werden overal in de stad modeshows, presentaties, lezingen en workshops gegeven. Het thema was dan ook ‘Mode is overal’. De manifestatie was een groot succes met ruim 1000.000 bezoekers. De publieksparticipatie bereikte op zondag 12 juni een hoogtepunt met een kilometerslange catwalk door de binnenstad. Tientallen modellen showden de meest uiteenlopende creaties. Na financiële tegenvallers in de volgende Biënnales, werd in 2013 de laatste modemanifestatie onder deze naam gehouden. Gelukkig hebben we nu nog FDFA van ‘State of Fashion’.

Literatuur
Roelofs, B., Parels en Proefballonnen. Kroniek van Arnhem, 2001-2010.
Arnhem 2011 (Jeugdland), p. 63-68.

11 juni 1944 (zondag)
Verzetsoverval Huis van Bewaring

Huis van Bewaring, ca, 1939
Een opname van de Arnhemse binnenstad vlak voor de Tweede Wereldoorlog. In geel het Huis van Bewaring.
© Gelders Archief: 1583-17810, fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Plattegrond bevrijdingsactie Huis van Bewaring
Essentieel in de bevrijdingsactie was de rol van de bibliothecaris van het huis van Bewaring, Joop van Veldhoven (1910-1980). Hij maakte hij een plattegrond zodat de verzetsoverval tot in detail kon worden gepland.
Bron: De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, jrg 3 (1947) nr. 29 (19 juli 1947).

11 juni 1944 (zondag)
Verzetsoverval Huis van Bewaring

In ‘Verleden Vandaag van 11 mei’ besteedden we aandacht aan de bevrijding in 1944 van verzetsleider ‘Frits de Zwerver’ uit de Arnhemse Koepelgevangenis. Daarbij werd gezegd dat die bevrijding een andere actie noodzakelijk maakte: de verzetsoverval op het Huis van Bewaring, vandaag precies 78 jaar geleden. Die verzetsactie is om verschillende redenen uniek te noemen. Nooit werden in de Tweede Wereldoorlog zoveel gevangenen (56 personen) bevrijd en het is de enige verzetsoperatie waarvan ‘live’ fotobeelden zijn.

Twee weken na de geslaagde bevrijdingsactie op de Koepelgevangenis werd één van de organisatoren gearresteerd. Het was Eef Zwarts, eigenaar van rusthuis ‘Hemeldal’ in Oosterbeek. Vanuit dit herstellingsoord werd de overval op de Koepelgevangenis georganiseerd met o.a. de auto van Zwarts.
De landelijke leiding van het verzet in Nederland, Liepke Scheepstra en Johannes ter Horst van de Landelijke Knopploegen (LKP) zijn, net als bij ‘Frits de Zwerver’, bang dat bij het doorslaan in de gewelddadige verhoren door de Duitsers van één van de verzets- en onderduikkopstukken het hele verzetsnetwerk wordt opgerold. Zwarts is niet in de Koepelgevangenis opgesloten, maar zit in het Huis van Bewaring in de binnenstad.
Via de bibliothecaris van het Huis van Bewaring, Joop van Veldhoven, komen ze aan de benodigde informatie om hem te bevrijden. Na drie vroeg afgebroken pogingen lukt het op zondag 11 juni 1944. Johannes ter Horst doet zich voor als dominee en verzetsvrouw Petertje van de Hengel speelde zijn echtgenote. Ze bellen aan bij de directeur van het Huis van Bewaring. Zijn huis staat in directe verbinding staat met de cellengangen. Als ze worden binnengelaten, openen ze met zeven andere verzetsmensen alle cellen. Buiten krijgen de bevrijde gevangenen een bonkaart en tien gulden om met de trein verder te reizen. Zesenvijftig mensen, waaronder andere verzetsmensen en gevangen genomen Joden, stappen zo de vrijheid in. Slechts acht worden binnen korte tijd weer opgepakt. De rest blijft uit handen van de bezetter.
Aan de actie verleenden diverse Arnhemse verzetsmensen hand- en spandiensten, zoals kantoorboekhandel Rupp, Hendrika ‘tante Spiek’ Spieksma-Schuiling en de broers Henk en Wiecher de Jong. Die worden later in 1944 opgepakt en sterven, 25 en 23 jaar jong, in concentratiekamp Neuengamme. Met een plaquette in de Eusebiuskerk bij het westportaal wordt hun optreden nog steeds geëerd.

 Literatuur
Aerde, R. van e.a., Het Grote Gebod. Gedenkboek van het Verzet in LO en LKP.
Kampen 1951 (Uitgeversmaatschappij J.H. Kok). Twee delen met een herdruk in 1979.

Hof, J., De dubbele slag in Arnhem. De KP-kraken van de Koepel en het Huis van Bewaring.
Baarn 2004 (Uitgeverij Ten Have).

Kaajan, D., Nieuw licht op arrestatie en bevrijding van Frits de Zwerver in mei 1944.
In: Pierik P. van en B. van Nieuwenhuizen (red.), Elfde Bulletin van de Tweede Wereldoorlog (Soesterberg 2012), 251-324.

Hulzen. J. van en A. Goede, Gevangenisdeuren zwaaien open.
In: De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, jrg 3 (1947) juli en augustusnummers.

Johannes ter Horst ontkomt op de fiets
Direct na de geslaagde overval weet Johannes ter Horst, als ‘dominee Rademakers’ op de fiets weg te komen. De foto in de Walburgstraat werd gemaakt door verzetsleider Liepke Scheepstra, die onder het pseudoniem ‘Bob’ één van de landelijke leiders was van de LKP. Op de achtergrond twee bevrijde gevangenen (o.a. Joods meisje van 11 jaar).
© NIOD: fotograaf L. Scheepstra. CC-BY-NC-ND.
Bron: De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, jrg 3 (1947) nr. 33 (16 augustus 1947).
Bevrijd!
Twee van de 56 bevrijde gevangenen verlaten onder begeleiding van de stengun dragende verzetsman ‘Apeldoornse’ Joop Abbink het Huis van Bewaring. Bij de eerste publicatie van deze foto was het bijschrift ‘Een originele foto van het vertrek van enkelen der bevrijders’. Velen reizen met het door het verzet beschikbaar gestelde bedrag van tien gulden met de trein van 14.00 uur richting Utrecht of tien minuten later naar Nijmegen. Anderen duiken onder in de Betuwe of op de Veluwe.
© NIOD-98077:, fotograaf L. Scheepstra (‘Bob’). CC-BY-NC-ND.
Bron: De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, jrg 3 (1947) nr. 33 (16 augustus 1947).

12 juni 1674 (zondag)
Lodewijk XIV: ‘Passage du Rhin bij Lobith

Lodewijk XIV trekt bij Lobith Nederland binnen, 1672
Met een 120.000 man sterke legermacht viel de Franse koning Lodewijk XIV op 12 juni 1672 Nederland binnen. De Vlaamse schilder Van der Meulen legde, ter verheerlijking van Lodewijk XIV, het krijgsverloop vast. Daarbij schuwde hij onjuistheden niet: de koning, hier op een witte schimmel, verbleef op het moment van de oversteek ‘staande omtrent een quartier uyrs vandaar in ’t hangen van den Elteren-berg bij een wint-molen’.
© Rijksmuseum Amsterdam, SK-A-3753, schilderij (1672-1690) van Adam-Frans van der Meulen. Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Tolhuis in Lobith, 1635
Het Tolhuis was eigenlijk een kasteel dat werd gebouwd in de veertiende eeuw bij de vesting Schenkenschans. Dit is het punt waar de Rijn en de Waal samenkomen, en waar sinds 1222 belasting werd geheven over de ladingen van voorbijvarende schepen en vlotten. Het kasteel werd in 1672 door het Franse leger in brand gestoken en verwoest.
© Belasting en Douane Museum, Rotterdam 09965, gravure. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

12 juni 1672 (zondag)
Lodewijk XIV: ‘Passage du Rin’ bij Lobith
Achter de schermen zijn de voorbereidingen voor de Dag van de Arnhemse Geschiedenis in oktober al bezig. Het landelijke thema is ‘Wat een ramp!’ en dan mag het ‘Rampjaar 1672’ natuurlijk niet ontbreken. Daarom besteden we de komende dagen aan de inval van het Franse leger in Nederland (12 juni) tot en met de inname van Arnhem (16 juni). Vandaag: de Franse oversteek van de Rijn bij Lobith.

Verkeerde plaats en verkeerde tijd
De Arnhemmer die vandaag op de Europakade in Lobith zou staan en 350 jaar geleden in de tijd terug zou reizen, zou op een andere datum en op een andere Rijnoever staan.
In Arnhem en Gelderland werd in 1672 de oude Juliaanse kalender gebruikt en was het zondag 2 juni. In Holland en Zeeland was men in 1583 al overgegaan op de nieuwe Gregoriaanse kalender en was het zondag 12 juni. In Gelderland werd nog gewacht tot 1700 met die overgang.
Het Tolhuis van Lobith stond in 1672 ook niet op de huidige rechteroever van de rivier, maar aan de linkeroever. De grote bocht van de Oude Rijn bij Lobith en Pannerden was immers nog niet afgesneden door het Pannerdensch Kanaal. Dat gebeurde pas in 1707.

Dat Pannerdensch Kanaal was in 1672 ook al hoognodig, want de (Oude) Rijn was verworden tot een ondiepe stroom die bij laag water nauwelijks te bevaren was. Het was dan ook tamelijk eenvoudig voor het Franse leger om met behulp van de plaatselijke veerbaas Jan Petersz uit Elten een doorwaadbare plaats te vinden. Onder leiding van generaal Louis II van Bourbon, de prins van Condé en onder toezicht van ‘zonnekoning’ Lodewijk XIV trokken 118.000 infanteristen (voetsoldaten) en 12.500 cavaleristen (ruiters) de rivier over. Ze werden daar opgewacht door eenheden van het Staatse leger en bij de veldslag even ten noordoosten van de huidige bebouwde kom van Lobith, de Ossenwaard, brak een veldslag uit met honderden doden aan beide kanten. Ook de pols van de Franse opperbevelhebber Condé werd getroffen door een kogel en de generaal was als legerleider voorlopig uitgeschakeld. De Fransen wisten na dit korte hevige gevecht de Nederlanders te verdrijven en staken uit wraak kasteel ’t Tolhuys in brand. Een roemrucht en historisch gebouw ging zo verloren.
Voor de Fransen lag de weg naar de Betuwe en Arnhem open. Voor hen was dit slechts een doortocht richting Holland het politieke en economische centrum van de Republiek. In Arnhem wachtte men intussen in angstige spanning af: wat stond de stad te wachten?

Literatuur
Geurts, J., De Vrede van Nijmegen 1672-1678. Een keerpunt in de Gelderse geschiedenis.
In: Verhoeven, D. (red.), Gelderland 1900-200. Zwolle 2006, (Uitgeverij Waanders), p. 68-71.

Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 296-297.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 111-117.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis.
Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-64, p. 132 noot 244.

Smit, E., Het Pannerdensch Kanaal 1671-1771. Beheersing van de Rijndelta.
In: Verhoeven, D. (red.), Gelderland 1900-200. Zwolle 2006, (Uitgeverij Waanders), p. 90-92.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 45-52.

Vries, S. de. “Le Passage Du Rhin door Adam-Frans van Der Meulen.
In; Bulletin van Het Rijksmuseum, jrg. 41 (1993), nr. 1, p. 24–30.

13 juni 1672 (maandag)
Arnhems stadsbestuur: lafheid of realisme?

Stadhuis, ca. 1650
Het stadsbestuur was tot 1830 op de Markt gevestigd. Op de eerste verdieping vergaderden de twee burgemeesters en de tien schepenen. Op de begane grond de vertegenwoordigers van de gegoede burgerij en gilden, de gemeenslieden. Die instantie had weinig in te brengen. Wel zou je, met enige hedendaagse ironie, kunnen zeggen dat het Arnhemse bestuur een hoger- en een lagerhuis had.
Uitsnede van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes van Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).



Vesting Arnhem, 1672
Op deze kaart van de Franse cartograaf des Konings, Cher. de Beaurain ogen de verdedigingswerken indrukwekkend, maar door achterstallig onderhoud was de werkelijke kracht flink aangetast.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8318, Cher. De Beaurain. Public Domain Mark 1.0 licentie. (auteursrechtenvrij).

13 juni 1672 (maandag)
Arnhems stadsbestuur: lafheid of realisme?

Achter de schermen zijn de voorbereidingen voor de Dag van de Arnhemse Geschiedenis in oktober in volle gang Het landelijke thema is ‘Wat een ramp!’ en dan mag het ‘Rampjaar 1672’ natuurlijk niet ontbreken. Daarom besteden we de komende dagen aan de inval van het Franse leger in Nederland (12 juni) tot en met de inname van Arnhem (16 juni).
Vandaag dag twee: de stemming in Arnhem na de Franse oversteek bij Lobith.

Op de middag van de Franse oversteek bij Lobith op 12 juni zocht een deel van de verslagen Nederlandse ruiterij een goed heenkomen in Arnhem. In de stad arriveerden vrijwel tegelijkertijd 2.000 ruiters van de Spaanse bondgenoot van Nederland in dit conflict. Dat was echter volstrekt onvoldoende om enigszins weerstand te kunnen bieden aan het honderdduizend manschappen tellende Franse leger. Het Arnhemse stadsbestuur, dat bestond uit twee burgemeesters en tien schepenen, schreef een brandbrief naar Amsterdam en vroeg om extra versterkingen, maar met kerende post kregen ze op maandag 13 juni het bericht dat daar niet op gerekend mocht worden.
Het stadsbestuur boog op die maandag eigenlijk al het hoofd voor de Fransen. Met grote tegenzin werden enkele verse compagnieën cavaleristen en infanteristen de stad binnengelaten. De totale verdedigingssterkte kwam hiermee op 2.500 militairen. Die werden door de ‘servijsmeester’ veelal ondergebracht bij de Arnhemse bevolking.
De officieren van de gearriveerde troepen moesten een eed van trouw aan de Arnhemse magistraat afleggen. De burgerbestuurders hielden krampachtig vast aan hun machtspositie terwijl de vijand de poorten van de stad naderde. Had de angst het stadbestuur bevangen of was het realiteitszin? Arnhem stelde als vesting namelijk niet zoveel meer voor. In de woorden van de eigentijdse diplomaat en geschiedschrijver Pieter Val(c)kenier: ‘Dese Stad , hoewel die voormaals is geweest van reedelijke Sterkte, was door verloop van vele jaren , en door versuym van de reparatie der fortificatien, sodanig buyten postuyr van defensie geraakt, dat sy ten tijde , wanneer sy van de Fransche wierde berent , seer qualijk eenige rigoureuse Attaque hadde konnen repoucheren, also ter selver tijd de Fortificatie noch met geen eenige Schop aarde was verbetert.’

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem.
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 296-297.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 111-117.

Keverling Buisman, F., Het ‘oude’ stadhuis.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 98-99. Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis. Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-64.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld.Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 45-52.

Valkenier, P., ’t Verwerd Europa. Amsterdam 1688 (Hendrik en de Weduwe van Dirk Boom), p. 363-364.

14 juni 1672 (dinsdag)
Franse trompetter voor Arnhemse stadspoort

Franse trompetter, ca. 1672
Een trompetter in het leger van de ‘Zonnekoning’ Lodewijk XIV was wel meer dan iemand die een melodietje kon spelen of bevelssignalen kon doortoeteren. Bij onderhandelingen met de vijand, was het de trompetter die in dit gevaarlijke werk voorop ging. Menige trompetter heeft dit met de dood moeten bekopen.
© Nederlands Nationaal Militair Museum, Soesterberg 00112054-074, tekening van David Gustave (1830). Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij)U01-00112054-074
Rijnpoort, ca. 1690
In de literatuur en bronnen wordt niet genoemd via welke stadspoort de trompetter de stad binnenkwam en geblinddoekt verder werd geleid. Een extra complicatie om dit vast te stellen was de opsplitsing van het Franse leger. Een deel met de koning bevond zich ten oosten van de stad (Doesburg, Dieren). De hoofdmacht onder leiding van de hertog van Turenne had zich een weg gebaand door de Betuwe en trok op richting zowel Nijmegen (fort Knodsenburg bij Lent) als Arnhem. Omdat de trompetter door Turenne was gestuurd, is het aannemelijk dat de Franse boodschapper zich vanuit de Betuwe bij de Rijnpoort meldde (zie o.a. Kotte, p. 138, noot 273).
© Gelders Archief: 1551-2813, penseeltekening van Jacobus Stellingwerff, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

14 juni 1672 (dinsdag)
Franse trompetter voor Arnhemse stadspoort
Deze dagen bestedenaandacht aan de inval van het Franse leger in Nederland (12 juni) tot en met de inname van Arnhem (16 juni).
Vandaag dag drie: de Fransen eisen de capitulatie van Arnhem

Dinsdagochtend 14 juni besloot het Arnhemse bestuur een onderhandelaar naar het Franse officierenkamp te sturen. Voor de inhoud van de boodschap willen burgemeesters en schepenen overleggen met de Staatse gevolmachtigden die de dag ervoor in de stad zijn gearriveerd. Zij hebben de  volmacht van de Staten-Generaal gekregen om alle besluiten ten velde te nemen die zij noodzakelijk achtten. Wat bleek: de gevolmachtigden hadden in alle vroegte in het geheim de stad verlaten. Een volgend halfslachtig besluit volgde ’s middags: er wordt een militaire krijgsraad voor de stad in het leven geroepen, maar alle besluiten moeten wel door de stadsregering worden goedgekeurd.
Tegen de avond verscheen een Franse trompetter voor de stadspoorten. Geblinddoekt werd hij de stad binnengeleid en naar de raadkamer van het stadhuis op de eerste verdieping gebracht. Daar eiste hij namens zijn bevelhebber de overgave van de stad: ‘wegen syn Alder -Christelijkste Koninklijke Majesteyt van Vrankrijk de Stad op te eysschen’. Die legeraanvoerder is maarschalk-generaal Turenne (Henri de la Tour d’Auvergne, burggraaf van Turenne). Hij was de gewonde prins van Condé opgevolgd. De militaire leiding van Arnhem wil de trompetter terugsturen met de boodschap ‘dat sij de stadt niet conden overgeven’. Maar het stadsbestuur wil eerst overleggen met een afvaardiging van de burgerij en wil pas de volgende dag een besluit nemen.

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 296-297.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 111-117.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis.
Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-64.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1868 (G.J. Thieme), p. 45-52.

Valkenier, P., ’t Verwerd Europa.
Amsterdam 1688 (Hendrik en de Weduwe van Dirk Boom), p. 363-364 en 884-886 (‘Cort ende Waerachtig Verhaal, hoe het overgaen de Stad; van Arnhem aen sijn Conincklicke Majesteit van Vrankrijck in Junio 1672 sigh heeft toegedragen’).

15 juni 1672 (woensdag)
Redeloos, radeloos, reddeloos

Panorama op de Rijnpoort en de Praets, ca. 1650
Arnhem heeft ook een 17e-eeuwse meester: de in Arnhem geboren kunstschilder Joris van der Haagen (1615-1669). Hij legde de stad in enkele fraaie schilderijen en tekeningen vast.
We kijken hier over de Rijnpoort de havenkraan naar de Praets. Enkele van de huizen op de voorgrond werd door het Franse geschut in brand gestoken. Weer andere werden in brand gestoken door de stad zelf voor een vrij schootsveld bij een Franse aanval.
Uitsnede uit Joris van der Haagen, Panorama buiten de Rijnpoort te Arnhem, 1649
© Museum Arnhem, foto Gelders Archief D 200_35. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnhem gezien vanaf de Praets ca. 1640-1655
Een ogenschijnlijk lieflijk panorama van Van der Haagen vanaf de andere kant van de Rijn. Vanuit de Praets zien we de schipbrug, de Oude Haven’ en het westelijk deel van de stad met de Rijnpoort. Op de Praets plaatste de Franse opperbevelhebber Turenne op 15 juni 1672 een geschutsbatterij en bestookte de stad.
© Gelders Archief: 1551-2827, penseeltekening toegeschreven aan Joris van der Haagen, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Frans veldgeschut, ca. 1672
Het Franse leger had in totaal 100 veldkanonnen bij zich. Enkele geschutstukken beschoten op 15 juni vanaf de Praets de stad.
© Nederlands Nationaal Militair Museum, Soesterberg 00112054-090, tekening van David Gustave (1830). Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

15 juni 1672 (woensdag)
Redeloos, radeloos, reddeloos
Deze dagen besteden we aandacht aan de inval van het Franse leger in Nederland (12 juni) tot en met de inname van Arnhem (16 juni).
Vandaag dag vier: de Fransen omsingelen Arnhem.

In de vroege ochtend van woensdag 15 juni werd het overleg tussen het Arnhemse stadsbestuur en afgevaardigden van de burgerij (de gemeenslieden van de gezworen gemeente) beëindigd. Ze concludeerden dat er slechts munitie was om een belegering drie dagen vol te houden. Bovendien was al het meel in de stad opgegaan aan het extra brood voor de 2.000 soldaten van de Spaanse ruiterij. Die waren enkele dagen eerder de stad te hulp geschoten. Het bestuur besloot dan ook ‘tot de capitulatie op redelicke conditien‘. Toen dit de hoofdofficieren werd meegedeeld, ontstaken die in woede. Zij verklaarden ‘liever als eerlicke luijden te willen sterven als de stad sodanigh op te geven’. In haar radeloosheid ging het stadsbestuur weer eens overstag en maakte men zich op voor de Franse aanval.
Dit uiteindelijke besluit verontrustte een deel van de inwoners zo – zij vreesden voor lijf en goed – dat een groep vrouwen de bestuurders en officieren, die zich op het bolwerk voor de Rijnpoort hadden verzameld, uitjoelden en bekogelden met stenen. Nu moest de stad zich ook nog verweren tegen het eigen redeloze volk.
Arnhem leek bovendien reddeloos verloren als de trompetter, die zich voor de tweede keer had gemeld, onverrichterzake naar het Franse veldhoofdkwartier op de Praets moet terugkeren. Bevelhebber maarschalk Turenne meldde zich daar vervolgens hoogstpersoonlijk en bestookte met een batterij kanonnen de stad. Arnhem beantwoorde dat met eigen vuur. Om de stad in te sluiten, liet Turenne Franse pontonniers een schipbrug bij Hulkestein, even ten westen van de stad slaan, en liet hij met schepen soldaten overzetten.
De onrust en ongeregeldheden in de stad namen toe, zeker omdat de huizen buiten de stadspoorten of door Frans geschut of door de eigen verdediging (zodat de vijand zich daar niet kon verschuilen) in brand waren gestoken.
Tegen de avond meldde de Franse trompetter zich voor de derde keer om de overgave te eisen. Dit keer met de toevoeging dat anders een bestorming zal volgen. De spanning in de stad bereikte nu een hoogtepunt en de reddeloosheid van de stad kwam met het uur dichterbij. Het stadsbestuur besloot om acht uur om met Turenne te onderhandelen over de overgave. Burgemeester Johan Brantsen, stadssecretaris Peter Verstegen en een officier gingen een half uur later, bij het invallen van de schemering, met de trompetter op weg naar het veldhoofdkwartier van de Fransen.

Literatuur
Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan. Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 98-99.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis. Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-64.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 165, 326, 453, 478.

Potjer, M.R., De uitgeschudde Bedde-vederen vlogen overal als Sneeuw-vlokken door de lucht. Plunderende Fransen in de Betuwe, 1672-1674. In: Tabula Batavorum, Terugblik 12 (2011), p. 135-142.

Valkenier, P., ’t Verwerd Europa. Amsterdam 1688 (Hendrik en de Weduwe van Dirk Boom), p. 363-364 en 884-886 (‘Cort ende Waerachtig Verhaal, hoe het overgaen de Stad; van Arnhem aen sijn Conincklicke Majesteit van Vrankrijck in Junio 1672 sigh heeft toegedragen’).

16 juni 1672 (donderdag)
Capitulatie: Arnhemmers op audiëntie bij de Zonnekoning

Lathum, ca. 1690
Het capitulatieoverleg tussen Arnhem en Lodewijk de Veertiende vond plaats bij Lathum, tussen Arnhem en Doesburg. De Franse koning maakte daar een inspectietocht langs enkele van zijn legereenheden en stond genadig, na een tweede verzoek, de Arnhemse bestuurders een audiëntie toe.
© Gelders Archief: 1551-413, penseeltekening van Jacobus Stellingwerff, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Markt in Arnhem, 1741
Op de Markt stonden de hoofwacht van het Arnhemse garnizoen en het stadhuis. Voor de Arnhemse overgave aan de Fransen was dit dus de meest voor de hand liggende plek. Zeker omdat zoveel mogelijk Arnhemse burgers konden zien wie er nu de baas was.
Op deze tekening van Jan Caspar Philips, naar Cornelis Pronk, zien we rechts het torentje van het stadhuis. Rechts daarvan, waar ook nog een bewapende soldaat te zien is, stond de hoofdwacht.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-OB-60.105. Public Domain Mark 1.0 licentie. (auteursrechtenvrij).

16 juni 1672 (donderdag)
Capitulatie: Arnhemmers op audiëntie bij de Zonnekoning
Deze dagen besteden we aandacht aan de inval van het Franse leger in Nederland (12 juni) tot en met de inname van Arnhem (16 juni).
Vandaag het slot met dag vijf: Arnhem geeft zich over.

De Arnhemse bestuursafvaardiging, die over de capitulatie wilde onderhandelen, wachtte in de zeer vroege ochtend van 16 juni in Elden bij het Franse legerkwartier op de komst van maarschalk Turenne. Die moest van fort Knodsenburg bij Lent komen. Toen de hertog om half zeven ’s ochtends arriveerde, deelde hij de drie Arnhemmers mee dat bij overgave van een stad alleen koning Lodewijk de Veertiende zelf daarover kon beslissen. Hij stuurde de Arnhemmers met een aanbevelingsbrief door naar de ‘Zonnekoning’. Die bevond zich bij de oostelijke eenheden van het Franse leger aan de IJssel bij Lathum.

De Arnhemmers gingen eerst terug naar de stad om verslag van hun gesprek met Turenne aan de collega-bestuurders in Arnhem uit te brengen. Besloten werd om de delegatie te versterken en schepen en oud-burgemeester Arnold van Dans plus de richter van de Veluwezoom Everhardt van Deelen tot Laer voegden zich bij het capitulatiegezelschap.
Bij Lathum werd hen in eerste instantie een audiëntie bij de Franse monarch geweigerd, maar na een tweede verzoek stonden de Arnhemmers oog in oog met één van de machtigste mannen ter wereld: Lodewijk XIV. Dat gebeurde wel volgens de Franse etiquette: “Dat so de Coninck, te paerd sittende, audientie verleende, sij oock op haer paerden blijven, ende tot sijn Majesteit alleen met driemaal haer lichaem te buygen nadere mosten.” De vorst wisselde nauwelijks een woord met hen en liet vooral met minzame handgebaren zijn goed- of afkeuring blijken. Het gesprek werd geleid door markies De Louvois. Die schiep er plezier in de Arnhemmers een klein beetje te kleineren. De Louvois was dan ook niet de minste. Behalve markies van Louvois en graaf van Tonnerre was de 31-jarige François Michel Le Tellier(1641-1672)minister van Staat. Als vertrouweling van Lodewijk de Veertiende was hij verantwoordelijk voor het leger. Maarschalken en generaals waren afhankelijk van de beleidsbeslissingen van De Louvois. De Arnhemmers hadden drie hoofddoelen: geen krijgsgevangenschap voor de soldaten, behoud van ‘Vrijigheijt van conscientie en vrije oeffeninge van haere Religie’ en geen plundering van de stad. Het eerste werd resoluut van de hand gewezen. Met het tweede konden de katholieke Fransen wel leven en de protestantse Arnhemmers haalden opgelucht adem. Ook werd de toezegging gedaan dat de stad gespaard zou blijven. Met De Louvois reisde het Arnhemse bestuursgezelschap terug naar Arnhem. Op de Markt legden de soldaten die middag hun wapens aan de voeten van de Franse officieren en was de stad ‘op mondelinghe condities et à parole van onse Konick’ in Franse handen. Die bezetting zou bijna twee jaar duren.

Literatuur
Boonstra, O., Passages, passanten: een bezoek aan de Markt.
In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. 
Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), pp. 119-138, p. 130-131.

Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 296-297.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 111-117.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis. Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), p. 44-64, 75-81, 139 (noot 303).

Valkenier, P., ’t Verwerd Europa.
Amsterdam 1688 (Hendrik en de Weduwe van Dirk Boom), p. 363-364 en 884-886 (‘Cort ende Waerachtig Verhaal, hoe het overgaen de Stad; van Arnhem aen sijn Conincklicke Majesteit van Vrankrijck in Junio 1672 sigh heeft toegedragen’).

17 juni 1911 (zaterdag)
Aankoop gronden Buitensociëteit

Buitensociëteit, ca. 1880
Het  gebouw van de Buitensociëteit kort na de oplevering in 1875. De fraaie torentjes links en rechts hebben de tand des tijds niet overleefd. Het koepeltje midden op het gebouw is nog steeds de prachtige bekroning van de nieuwe horecaruimte van het museum.
© Gelders Archief: 1501-04-15734,  fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Utrechtseweg, ca. 1905
Op deze uitsnede van een plattegrond uit 1905 is het terrein rondom de Buitensociëteit (nr. 44) grotendeels onbebouwd. De gemeenteraad wilde niet dat dit aantrekkelijke woongebied in handen van speculanten zou vallen en kocht daarom in 1911 het terrein aan.
Toelichting bij de cijfers en letters in de kaart:
40 Stoombandweverij
41 Stoombierbrouwerij
42 Bureau Hoofdingenieur v.d. Waterstaat
43 St Elisabeth Gasthuis
44 Buitensociëteit
45 Hotel Bellevue
93 Tehuis voor vrouwen
95 Diaconessenhuis
102 Bethanie
103 Pauline stichting
105 Agent Rijksver. Bank
e School no. 6
j Bewaarschool no. 3
© Gelders Archief: 1506-1565, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Opening Gemeentemuseum, 1920
Op zaterdag 25 september 1920 vond de opening plaats van het ‘Gemeentemuseum Arnhem’ in de voormalige Buitensociëteit.
In: Arnhemsche Courant, 27-9-1920. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000105101:mpeg21:p005

17 juni 1911 (zaterdag)
Aankoop gronden Buitensociëteit
Het Museum Arnhem opende een maand geleden op 13 mei onder grote publieke en mediabelangstelling haar vernieuwde deuren.
De kern van het museum is nog steeds het gebouw uit 1874-1875 van de voormalige Buitensociëteit van architect Cornelis Outshoorn. De sociëteit werd vooral bezocht door Arnhemse Oud-Indiëgangers. Die hadden hun kapitaal verkregen uit suikerplantages in het koloniale Indonesië. Toen de inkomsten daarvan opdroogden, omdat de Europese consument overging op bietsuiker, kwam ook de sociëteitsvereniging rond 1910 in financiële problemen.
Het uitzicht vanaf ‘Bovenover’ was en is natuurlijk fenomenaal en de gemeente was bang dat het terrein bij een eventuele verkoop in handen van bouwspeculanten zou vallen. Daarom keurde de gemeenteraad op zaterdag 17 juni 1911 de aankoop van de gebouwen en terrein van ruim 86 are goed. Met wat extra kosten werd totaal f 54.712,03 op tafel gelegd. Het duurde tot zaterdag 25 september 1920 voordat het ‘Gemeentemuseum Arnhem’ hier de deuren opende.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 27-9-1920

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 143.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem.
Arnhem 1987 (KEMA), p. 39-44.

18 juni 1924 (woensdag)
Bouquets en ruikers voor Wilhelmina

Defilé met ‘Drievoudig Snoer’, 1924
Vanaf het bordes van ‘Huis Anderlecht ’op de Markt, de ambtswoning van de Commissaris der Koningin, nemen koningin Wilhelmina en prins Hendrik het defilé af. Onder een baldakijn kijken ze naar het passerende Het Drievoudig Snoer: Kerk, Oranje en Vaderland’. Dit helemaal in stijl met het motto van de Arnhemse ‘Vereeniging Oranjedag’, voor het bezoek:
„In goede en kwade stonden
Geleid door ’s Heeren hand

Blijv’ vast en trouw verbonden
Oranje en Nederland.”

© Gelders Archief: 1501-04-7959,  fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rijtoer doet Spijkerkwartier aan, 1924
De rijtoer, met in het voorste rijtuig koningin Wilhelmina, nadert hier het kruispunt Prins Hendrikstraat-Parkstraat bij de Villa Gelders Spijker. Een jaar geleden sloot het vermaarde Dansinstituut Wensink hier de deuren.
© Gelders Archief: 1583-10054,  fotograaf onbekend, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

18 juni 1924 (woensdag)
Bouquets en ruikers voor Wilhelmina
Er was een concrete aanleiding voor het bezoek van koningin Wilhelmina op woensdag 18 juni 1924 aan Arnhem. Ze was de belangrijkste gast bij de officiële opening van het nieuwe Provinciehuis aan de Markt. Dat gebouw zou maar twintig jaar bestaan, want het overleefde de Slag om Arnhem niet. Arnhem had weer alles uit de kast gehaald om Hare Koninklijke Hoogheid en haar prins-gemaal Hendrik te ontvangen: een grote rijtoer, een defilé, een aubade, een concert, diners, vuurwerk en twee ‘bals na’.
Niet alleen de zoons en dochters van Arnhemse hoogwaardigheidsbekleders (o.a. burgemeester De Monchy en president kerkvoogd mr. Scheidus) mochten voor de koningin een reverence maken tijdens het overhandigen van een ‘bouquet’. Ook de weesjes van zowel het Burgerweeshuis als het Nieuwe Weeshuis boden een ruiker aan. Voor de laatste instelling viel de beurt te eer aan de vierjarige Jantje van Nes. Die mocht bij het Christelijk Volkslogement Welkom op de kruising Roermondsplein-Weerdjesstraat de bloemenhulde brengen.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 18-6-1924,

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 237-239.

Lunteren, P. van, Hoog bezoek aan de Markt, 1339-2013. Ontvangst van hoogwaardigheidsbekleders door de eeuwen heen. 
In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. 
Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 139-162, p. 145-147.

Vereeniging Oranjedag, Officieel programma van de feestelijkheden ter gelegenheid van het bezoek, door Hare majesteit Wilhelmina, koningin der Nederlanden, gebracht aan Arnhem op woensdag 18 juni 1924.
Arnhem 1924.

Programmaoverzicht koninklijk bezoek, 1924
Het ‘Beknopte Programma’ uit het ‘Officieel programma van de feestelijkheden ter gelegenheid van het bezoek, door Hare majesteit Wilhelmina, koningin der Nederlanden, gebracht aan Arnhem op woensdag 18 juni 1924.
Via KB-site Delpher.
Grote versie totale pagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB02:000119483:00008
Ruikers en liederen voor de koningin, 1924
Diverse bloemboeketten en fanfares vielen de koningin tijdens haar bezoek ten deel.
In: Arnhemsche Courant, 18-6-1924. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000105170:mpeg21:p005

19 juni 1845 (donderdag)
Verlenging openingstijden barrières

Rhijnbarrière, ca. 1845
De barrièrehuisjes bij de vroegere Rijnpoort. Bij de witgepleisterde ‘commiezenhuisjes’ van de barrièrewachters moest het verschuldigde poortgeld worden betaald. De tolhekken bestonden uit  drie delen: links en rechts twee smalle hekken voor de voetgangers en een groot hek in het midden voor karren, koetsen, karossen, wagens en diligences.
© Gelders Archief: 1551-2817, Bruno Straaten (?), Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Een Ambachtsman’ beklaagt zich
’s Avonds laat moet de ambachtsman wel poortgeld betalen, maar ‘aan de leden der Buiten-Societeit, bij gelegenheid der inwijdings-partij van die societeit, vrijdom van poortgeld zou zijn verleend’.
In: Arnhemsche Courant, 15-6-1845. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ddd:010043284:mpeg21:a0010

19 juni 1845 (donderdag)
Verlenging openingstijden barrières
Twee dagen geleden schreven we over het einde van de Buitensociëteit rond 1915. De vereniging was vooral populair onder Arnhemse oud-Indiëgangers. Bij de opening van de sociëteit aan de Utrechtseweg in 1845 deed zich een incident voor.
Vanaf 1829 werden de vestingwerken van de stad gesloopt en de stadspoorten werden vervangen door tolhekken, de barrières. De tol moest betaald worden bij een belastingontvanger in de commiezen-, of barrièrehuisjes. Dat poortgeld leverde nog een aardig bedrag op, tussen de  f 3.000,-  en f 4.000,- per jaar. De Jansbarrière leverde het meest op.
Die belastingontvangers moesten natuurlijk ook betaald worden en daarom sloten de  barrières om 22.00 uur. Wie daarna nog de stad in wilde, moest een opslag van 10 cent betalen. In de Arnhemsche Courant van zondag 15 juni 1845 beklaagde ‘Een Ambachtsman’ zich dat de welgestelde heren van de Buitensociëteit na de nachtelijke terugkeer van de feestelijke opening niets hoefden te betalen. Klassenjustitie!
Vier dagen later, op donderdag 19 juni, besloot het stadsbestuur om de barrières een uur langer open te stellen. Om de eenvoudige Arnhemmer tegemoet te komen of om langer buiten het stadscentrum feestjes te vieren?
De (niet geplaatste) brief van ‘Een Ambachtsman’ leidde tot nog meer ingezonden brieven en in 1854 besliste de gemeenteraad dat dit relikwie uit de middeleeuwen buiten werking werd gesteld. Zie hiervoor Verleden Vandaag van 30 december (1854).

Literatuur
Arnhemsche Courant, juni 1845

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.  
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 100, 103.

Kooi, C.M., De ontmanteling van de vesting Arnhem, 1809-1830. In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 28 (2008), nr. 3, pp. 86-106

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad.
Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), pp. 16-22.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 12-13.

Staats Evers, J.W., Iets over Arnhem naar aanleiding van zijn begrooting over 1848.
Arnhem 1848 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 14-15.

Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem van 1789 tot 1868. 
Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 48.

20 juni 1579 (woensdag)
Religiestrijd in Eusebiuskerk

Arnhem en de Eusebiuskerk rond 1580
De Eusebiuskerk is in het rood aangegeven op deze fraaie prent van Aernout van Buchell / Arnoldus Buchelius (1565-1641), Diarium.
© Universiteitsbibliotheek Utrecht, Hs 798, foto Gelders Archief.
Meer over deze tekening: https://arneym.nl/buchelius-arnhem-rond-1580/
Johannes Fontanus
De uit Duitsland afkomstige voormalige legerpredikant Johannes Fontanus (1545-1615) was, samen met stadhouder Jan van Nassau, één van de grote voorvechters van de introductie van het gereformeerde geloof in de stad. Zijn gedrevenheid en orthodoxie wekten zowel bewondering als ergernis. Zijn preek bij de uitvaartdienst van Gosen van Wamel was de aanleiding dat de Eusebiuskerk in protestantse handen overging.
© Museum Catharijneconvent Utrecht: SPKK-g00610. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grafsteen Gosen van Wamel
Met dank aan Wim Vermei.
Gosen van Wamel, was een telg uit een voorname Arnhemse katholieke familie. Gosen had kort voor zijn overlijden het katholicisme verruild voor het hervormde geloof.
Zijn grafsteen ligt in de noordelijke kooromgang van de Eusebiuskerk. In Gothische karakters letters valt te lezen: ‘Ao 1579 de. 19. junius sterf Gose van Wamell’
© Fotograaf Jan van Dalen, Eusebiuskerk (alle rechten voorbehouden).

20 juni 1579 (woensdag)
Religiestrijd in Eusebiuskerk
De katholieken in Arnhem voelden zich bedreigd. Op zondag 7 september 1578  was de kerk van het Broerenklooster met een heuse beeldenstorm door de protestanten overgenomen. Op 25 januari 1579 had de calvinistische stadhouder Jan van Nassau bijna alle katholieke bestuurders vervangen door aanhangers van de ‘nieuwe ware religie’.
En vandaag, op woensdag 20 juni 1579, zou de overleden Goesen/Goessen/Gosen van Wamel bijgezet worden in zijn familiegraf in de Eusebiuskerk. Dat op zich was geen probleem, maar wel dat Van Wamel op het gereformeerde geloof was overgegaan en dat  de predikant Johannes Fontanus een preek bij de uitvaartdienst zou houden. De katholieken vreesden dat ook de Grote Kerk in handen zou vallen van de calvinisten: ‘Als nu die van der Catholischen religion sulcks vernommen, hebben sie einander eingebildet, dat men mit dieser begrefnus die bilder tho stormen vurhebbens were’. Dat wilden ze tot elk prijs voorkomen en ze namen onder hun kleding bijlen en geweren mee.
Toen Fontanus met zijn lijkpredicatie wilde beginnen, begonnen de katholieken te joelen en luid met de voeten op de vloer te stampen. Vervolgens liet stadhouder Jan van Nassau zijn soldaten de kerk ontruimen. Als gevolg van dit oproer besloot het, in meerderheid protestantse, stadsbestuur om de kerk voorlopig niet meer te gebruiken voor de katholieke erediensten. Twee maanden later, op 18 en 19 september, namen de protestanten de kerk, maar eigenlijk heel Arnhem, definitief voor zich in bezit.

Literatuur
Anspach, J. , Dreumel, Wamel, en het geslacht van Wamel.
In: Bijdragen en mededeelingen / Gelre, deel 1 (1898), p. 128-195, p. 191.

Brugman, M., Stad van Eusebius. Twee eeuwen Katholieken in Arnhem.
Oosterbeek 2008 (Uitgeverij Kontrast), p. 17.

Keesenberg, W.A., De Reformatie van Arnhem in 1578 (na 400 jaar herdacht).
Arnhem 1978 (Herdenkingscomité ‘400 Jaar Gereformeerd Arnhem), p. 28-29.

Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700. In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 262-265.

Muschart, R.T., Grafzerken en grafmonumenten in de Groote- of St. Eusebiuskerk te Arnhem.
In: Bijdragen en mededeelingen Gelre, deel 42 (1939), p. 247-351, p. 273-274; no. 70.

Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad.
Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 199; no. 30.

Veen, J.S. van, Arnhem in den tijd van overgang (1578—1590).
In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 15 (1912), p. 247-360, p. 280-281.

21 juni 1830 (maandag)
Arnhem krijgt Provinciaal Gerechtshof

Paleis van Justitie, 1852
Een stereofoto van het neoclassicistische Paleis van Justitie dat in 1839 in gebruik genomen werd. Het gebouw  was een ontwerp van stadsarchitect Anthony Aytink Falkenstein (1797-1840). Het werd in de Tweede Wereldoorlog bijna volledig verwoest. Een van de afgebroken zuilen werd gebruikt voor het Airbornemonument in de Berenkuil/Airborneplein.
© Gelders Archief: 2242-26-0010, fotograaf onbekend. Collectie A.S. Stempher. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Paleis van Justitie, 1865
© Gelders Archief: 1523-229-0011, fotograaf onbekend. Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

21 juni 1830 (maandag)
Arnhem krijgt Provinciaal Gerechtshof

Na de nederlaag van Napoleon en de verdrijving van de Fransen uit Nederland, kreeg het land een nieuw bestuurs- en rechtssysteem. Opmerkelijk was dat bij het laatste in 1813 de lijfstraffen weer werden ingevoerd. In de grondwetten van 1814 en 1815 werden de rechterlijke instellingen bepaald. In een aanvullende wet van 18 april 1827 werd de rechterlijke macht ingedeeld met kantongerechten, arrondissementsrechtbanken en (provinciale) gerechtshoven. Maar ja, welke Gelderse stad kreeg de eer om de zetel te zijn van dat provinciale gerechtshof?
Op maandag 21 juni werd voor Gelderland Arnhem aangewezen. De gemeenteraad was daar zo verguld mee dat besloten wordt om bij een eerstvolgende audiëntie bij de koning op Paleis Het Loo hem daarvoor de dank van de stad over te brengen.
En, wat betreft die lijfstraffen: in 1843 vond in Arnhem de laatste publiekelijke geseling plaats en in 1855 werd de laatste in Arnhem uitgesproken doodstraf uitgevoerd. De dronken Apeldoorner Hendrik Beekman had een huis in de brand gestoken, waarbij de drie gezinnen ternauwernood konden ontsnappen. Niemand kwam om in de vlammen, maar de misdaad werd Beekman zwaar aangerekend. Op 22 juni 1855 werd hij in zijn woonplaats opgehangen. Dit was uitzonderlijk, want een doodvonnis werd in die dagen vrijwel altijd symbolisch uitgevoerd ‘met het zwaaien van het zwaard boven het hoofd’, waarna een jarenlange tuchthuisstraf volgde.

22 juni 1865 (donderdag)
IJzeren spoorbrug bij de Bovenbrugstraat

Spoorbrug, ca. 1885
De brug over het spoor tussen de Brugstraat en de Bovenbrugstraat, gezien vanaf het perron van het Centraal Station. Het pand waarvan een gedeelte te zien is het imposante Beaulieu. Deze villa was gebouwd door Fromberg en werd in de eerste jaren bewoond door multimiljonairs en oud-Indiëgangers Jan Jacob van Braam (compagnon van Fromberg) en later Willem Bosch.
© Gelders Archief: 1501-04-2874, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Diaconessenbrug, 1914
De ijzeren brug werd ook de Diaconessenbrug genoemd, want in 1884 werd aan de Bovenbrugstraat het Diaconessenhuis geopend. In de loop der jaren nam het bijna alle voormalige villa’s daar in gebruik voor de verschillende ziekenhuisafdelingen. Het ziekenhuis bleef er totdat in 1932 de nieuwbouw op de Lawick van Pabststraat open ging.
© Gelders Archief: 1501-04-2879, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Gemeenteraad: brug over de Rhijnspoorweg, 1865
In rood: ‘alsdan eene brug ongeveer tegenover het erf van den heer Fromberg’.
De villa van Fromberg stond aan wat nu de Bovenbrugstraat is (oostzijde). In dat huis begon het Diaconessenhuis zijn verplegende werkzaamheden.
Bron: Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 21-5-1865.
In: Gelders Archief: 2192-89, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie totale verslagpagina:
https://permalink.geldersarchief.nl/D7C22040A6C6452996A773F91C5C5B6C

22 juni 1865 (donderdag)
IJzeren spoorbrug bij de Bovenbrugstraat
Na de opening van de spoorlijn Amsterdam-Arnhem in 1845 greep projectontwikkelaar Hendrik Willem Fromberg zijn kans. Hij kocht flinke terreinen op ten zuiden en noorden van de spoorweg en bouwde er voor eigen rekening of in opdracht gigantische villa’s en herenhuizen. Om een directe verbinding met de stad mogelijk te maken, vroeg hij in 1850 of hij over het spoordal een brug mocht aanleggen. Dat was makkelijk voor de bewoners en zou ook de aantrekkelijkheid en de prijs van zijn villa’s verhogen. De stemmen over dit voorstel staakten echter in de raad en het plan ging niet door.
De bebouwing en bewoning namen echter verder toe. En vijftien jaar later, op donderdag 22 juni 1865 besloot men toch een ijzeren overgangsbrug te bouwen. Uit twee opties kozen ze de huidige locatie. De straten kregen de passende namen Brugstraat en Bovenbrugstraat. De gelijkvloerse overweg zo’n 100 meter oostwaarts richting de stad bij de Bovenbergstraat (na de oorlog opgeofferd aan Stationsplein-West) bleef geopend tot 1871. Toen kwam daar mr. Cornelis Hidding onder de trein en overleefde het niet. Hidding was consul voor de boerenrepubliek Oranje-Vrijstaat en hield huis en kantoor op het landhuis Mariënberg aan de Amsterdamseweg.
Literatuur
Arends, A., Het ontstaan van de woonwijk Oud-Heijenoord, website. URL: http://www.arendarends.nl/Oud-Heijenoord/Oud-Heijenoord.htm. Geraadpleegd o.a. 29-3-2007.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 101 en 115.

Seebach, T.,Henri Guillaume Fromberg.In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 65-66.

Vredenberg, J., Heijenoord en Lombok. Van landgoed tot stadsuitbreiding in Arnhem.
Utrecht 2005 (Uitgeverij Matrijs), p. 14, 24-28.

23-6-1863 (dinsdag)
Kinderarbeid en gronden voor steenfabriek Verwaayen

Markt met steenfabriek, 1865
Vanaf de grote toren van de Eusebiuskerk kijken we over hotel Des Pays Bas en de Sabelspoort naar de steenfabriek van Verwaaijen. Aan de Rijnkade de grote herenhuizen die enkele jaren daarvoor gebouwd waren. Misschien wel de stenen van de fabriek tegenover hen.
© Gelders Archief: 1523-229-0018, fotograaf Confeld von Felbert. Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Steenfabrieken in de uiterwaarden, 1874
Tegenover de grachten van de Eusebiussingel staat de eerste steenfabriek van Verwaaijen. Rechtsonder de ‘Steenfabriek Malburgen’ van Vermeulen en Heukelum bij de Bakenhof, met als latere eigenaar de familie Terwindt.
Uitsnede van Sloten, P.K.P.J. van, Topographische kaart der gemeente Arnhem, enz. (1874).
© Gelders Archief: 0509-215, Kaartenverzameling. Public Domain Mark 1.0 licentie.

23-6-1863 (dinsdag)
Kinderarbeid en gronden voor steenfabriek Verwaayen
Tot 1911, met de komst van de ENKA, ging de industrialisatie eigenlijk aan Arnhem voorbij. Behalve de scheepswerf ASM was het vooral de familie Verwaayen/Verwaaijen die met steeds groter worden bedrijven aan de fabrieksmatige weg timmerde. Met enkele steenfabrieken in de uiterwaarden en een textielfabriek (Stoombandfabriek) op Heijenoord verschaften ze werk aan honderden mensen. De arbeidsomstandigheden lieten daar, net als in andere 19e-eeuwse fabrieken, sterk te wensen over. Verschillende plaatselijke en landelijke onderzoeksrapporten maakten daar in de tweede helft van de 19e eeuw melding van.

Johannes/Jan Verwaaijen (1806-1885) begon in Arnhem rond 1840 met een kleine zoutziederij op het Roermondsplein. Als een echte ondernemer zag hij zijn kans schoon toen de huizenbouw van de stad door de sloop van de vestingwerken en de aanleg van de spoorlijn rond 1850 echt op gang kwam.
Hij kocht de al jaren stil liggende steenveldoven van de vroegere stadstimmerman Anthony Viervant (1720-1775) op. Die lag ten zuiden van de Rijn in de stadswaarden (nu zuidelijke oprit Johan Frostbrug en Stadsblokken). Hij maakte daar een florerend bedrijf van. Verwaaijen was niet wars van vernieuwingen en risico’s en introduceerde als eerste in de steenfabricage in Gelderland stoommachines. Hij begon nog wat andere steenfabrieken (o.a. in de Rosandepolder en Meijnerswijk) en kocht op dinsdag 23 juni 1863 van de gemeente ruim veertig hectare (bunder) uiterwaarden bij zijn bestaande steenoven in de stadswaard voor f 87.300,-. Zo groeide de steenfabriek uit tot de grootste van Gelderland met meer dan honderd arbeiders, waaronder 25 kinderen onder de tien jaar. De arbeiders werkten in het steenbakkersseizoen twaalf uur per dag voor een weekloon van ongeveer f 7,-.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 107.

Janssen, G. B, Een krans van steenovens. Vijf eeuwen baksteenfabricage rondom Arnhem.
Utrecht 1996 (Uitgeverij Matrijs).

Janssen, G.B., Verwaayen, een naam in steen. Een vergeten steenbakkersgeslacht in herinnering teruggebracht.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 70 (1978-1979), p. 141-168, p. 145-148. Schaap, K. en A.S. Stempher,  Arnhem omstreeks 1865.
Arnhem 1989 (Gouda Quint bv), p. 31, 73, 93.

24 juni 1899 (zaterdag)
Geen vrouwelijke bediening in ‘theepit’

Theeschenkerij, ca. 1925
Bij de vroegere tuinmanswoning werd een open galerij gebouwd met toiletten. Door deze extra beschutting trok de theeschenkerij nog meer bezoekers.
In 1910 nam T. Stijnman de exploitatie van de theeschenkerij over. Hij organiseerde muziekvoorstellingen en elke warme middag en avond waren alle stoelen en de dansvloer bezet. Ingekleurde prentbriefkaart.
© Gelders Archief: 1500-3522, uitgever J.H. Schaefer. Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Vitesse bij de theeschenkerij, ca. 1900
Bij de eerste theepit kon men fietsen huren van het merk ‘Vitesse’. Zie daarvoor het reclamebord aan de linkerkant.
Uitsnede van een foto van Emil van den Kerkhoff.
© Gelders Archief 1501-04-14065, Fotograaf: Emil van den Kerkhoff. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Geen vrouwelijke bediening in de theepit
De voorwaarden waaronder de vergunning werd verleend. In rood o.a.: ‘dat vrouwelijke bediening is verboden’.
Bron: Verslag der zittingen van den Gemeenteraad te Arnhem in 1899, p. 2.
In: Gelders Archief: 2192-123, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie pagina:
https://permalink.geldersarchief.nl/F28CE12E6482475491B8A48C8D5286F9

24 juni 1899 (zaterdag)
Geen vrouwelijke bediening in ‘theepit’
Over het gemeentelijk besluit van 15 april 1899 om Sonsbeek te kopen, hebben we al eerder geschreven. Het park was vanaf dat moment vrij toegankelijk voor alle Arnhemmers. En die kwamen er in drommen op af. Het park bleek zelf voor mensen uit de Randstad een toeristische trekpleister van de eerste orde, en geef ze eens ongelijk. Al die mensen wilden na een wandeling onder de Grote Waterval, door de bossen en over heuvels natuurlijk wel een verfrissing. Verschillende Arnhemse horecaondernemers grepen hun kans en meerdere vergunningaanvragen kwamen binnen bij het gemeentebestuur.

Op zaterdag 24 juni 1899 verleende de gemeenteraad de vergunning aan de Arnhemse chefkok T. de Haan om in en bij de vroegere tuinmanswoning een theeschenkerij te starten.  
De familie De Haan was een geziene horecafamilie in Arnhem. De broers T. en W.H. de Haan exploiteerden sinds mei 1891 ‘De Poort van Cleve’ in de Vijzelstraat. In dat koffiehuis-restaurant konden bezoekers tijdens en na het eten genieten van levende muziek en revue-achtige voorstellingen. Geregeld trad daar de ‘Weener-Dames-Kapel’ op. Ook was er een tuin ‘met lommerrijke Boomen en frissche springende Fontein’ en een ‘Billiard en schietlokaal’.
De vergunning voor de theeschenkerij had een prijs en enkele voorwaarden:  f 510,- tot 31 oktober en o.a. geen muziek, geen vrouwelijke bediening, wel bier maar geen sterke drank. De mannelijke obers konden in de theeschenkerij het werk vervolgens nauwelijks aan. Met de ‘theepit’, zoals oudere Arnhemmers dit fantastische plekje noemden, werd de basis gelegd voor wat nu het Sonsbeekpaviljoen is.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 1891-1901.

Broer, L., Geschiedenis van de theepit.
In: Infobulletin Parken Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem. (Vereniging Vrienden van Sonsbeek), jrg. 17 (2005), nr. 3, p. 3-7.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 133.

Iddekinge, P.R.A., Park van de Gemeente.
In: Iddekinge, P.R.A. van, Jansen, P.L.A., Jong, W. de (e.a.), Sonsbeek. Stadspark van Arnhem. Zwolle, 1998 (Uitgeverij Waanders), pp. 55-73.

25 juni 1633 (zaterdag)
Brand in de Eusebiuskerk

Brand in de Grote of Eusebiuskerk, 16 33  
De brand van 25 juni 1633 ontstond door blikseminslag in het Angelustorentje midden op de kerk. Door de brand ging het koorgewelf verloren.
Op dit schilderij van Herman Breckerveld (1595/1596-1673)is goed te zien dat de toren nog niet de verhoging (de lantaarn) heeft. Die zou in 1650 gebouwd worden en ook daar maakte Breckerveld een tekening van (zie Van Hasselt over het jaar 1654). Helaas is die prent verloren gegaan.
© Museum Arnhem, inv./cat.nr GM 2822. Alle rechten voorbehouden.
Breckerveld en St. Josephsgilde, 1643
Breckerveld illustreerde ook het gildeboek van het Arnhemse timmermansgilde. Hij beeldde hun patroonheilige, de Heilige Jozef, met zijn zoon Jezus Christus al werkende af.
Bron: Sint Iosephs Gilde Boeck, vernieuwt anno 1643 Gildeboek, aangelegd door Herman Breckerveld in 1643.
© Gelders Archief: 2001-1884  Gasthuizen en gilden in Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Breckerveld tekent de Janspoort, 1626
Van Breckerveld is één schilderij bewaard gebleven: die van de brand in de Eusebiuskerk. Tekeningen, zoals deze van een ietwat vervallen Janspoort ,zijn er meer van hem.
© RKD: 0162- 0001363537, Nicolaas Teeuwisse, Berlin-Grunewald. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

25 juni 1633 (zaterdag)
Brand in de Eusebiuskerk
Voor een opzienbarende gebeurtenis uit 1633 en een indrukwekkend en tegelijkertijd onbeholpen schilderij van een jaar later,  laten we de literatuur en bronnen van voor 1900 voor zich spreken. De toren van de Eusebiuskerk was in 1633 nog niet volledig opgebouwd. De verhoging kwam pas in 1650 en ook die werd door dezelfde kunstenaar vastgelegd.

“op den 25. van den Soemer-maend 1633. de Нооfd-kerk door donder en blixem was aengestoeken, is de vlam, vermits den spoedighen tеgen-weer van de burghers, wederom wt-geblust.”
Bron: Slichtenhorst, A. van, XIV. boeken van de Geldersse geschiedenissen. Van ’t begin af vervolghd tot aen de afzweeringh des Konincx van Spanien. Arnhem 1654 (Uitgever J. van den Biesen), p. 98-99 (Boek I no. 158).

“1633. 25 Junij. Ontstond er brand in de Groote Kerk, die een niet onbelangrijke schade aanrigtte.”
Bron: Staats Evers, J.W., Kroniek van Arnhem 1233-1789. Meerendeels uit officeele bescheiden bijeenverzameld.
Arnhem 1876 (Uitgeverij Van Egmond & Heuvelink), p. 38.

“1654. Werdt aan H. Breckerveld , beroemd wapenschilder, zijne fraaije tekening van den veranderden grooten toren, zo als die voor Р. Pelen tot model verstrekte, met seven gulden tien stuivers betaald; ende op dit stuk, thans hangende in der Roeydrageren Kamer, is te zien, hoe voormaals dese toren met drie beelden pronkte, waar van ’er tegenswoordig nog maar twee voor handen zyn.”
Bron: Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 286.
Toelichting:
Wapenschilder: geen schilder van vuurwapens, maar van symbolen/tekenen van een familie, groep, land, enz. (adellijke wapens, stadswapens, gildewapens).
Roeydrager = roededrager = stafdrager = gerechtsbode.

Moderne literatuur
Berends, G., Over de vroegere toren van Arnhem.
In: Nieuwsbrief Stichting Bouwhistorie Nederland (SBN), nr. 61 (2016), p. 66-79.

De Grote Kerk van Arnhem. Bouw, verwoesting, herbouw.
Arnhem 1964 (Gemeentemuseum Arnhem).

Hartog. E. den en R. Glaudemans, De Sint-Eusebiuskerk te Arnhem. Bouwsculptuur en bouwgeschiedenis.
Zwolle / Amersfoort, 2013 (Uitgeverij WBOOKS / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

Rosenberg, H.P.R., De Sint Eusebiuskerk te Arnhem.
In: Bulletin KNOB, jrg. 15 (1962), p. 189-212.

Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in Arnhem. IJkpunt van de stad.
Utrecht 1994 (Uitgeverij Matrijs), p. 79.

Verkerk, C.L., De Grote Kerk van Arnhem op het schilderij van Herman Breckerveld (onbekend-1633).
In: Kroniek. Een uitgave van de Oudheidkundige en historische afdeling van het Gemeentemuseum van Arnhem, nr. 5 (1988), p. 16-20.

26 juni 1778 (vrijdag)
Aardewerkfabriek onderaan het Joodse kerkhof

Santberg met Joodse begraafplaats, 1782
De Doesburgse schilder Derk Jan van Elten (1750-1807) schilderde in 1782 de Santberg met de Joodse begraafplaats. Vanaf de openbare weg mochten de graven niet te zien zijn. Daarom werd een houten schutting rondom de dodenakker geplaatst.
© Museum Arnhem: GM 03390. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
© Museum Arnhem, inv./cat.nr GM 2822. Alle rechten voorbehouden.
Aardewerkfabriek bij ‘Jooden Kerkhoff’, 1778
De toestemming van het stadsbestuur voor Van Tellingen om zijn aardewerkfabriek te mogen beginnen. In rood: ‘om buijten deese stad aan het Jooden Kerkhoff, ter plaatse al waar het soo genaamde Roode Huijsjen stont.’Dat ‘Roode Huijsjen’ was het waardmanshuisje vanwaar de waardsman toezicht hield op de gronden langs de Rijn en de verdedigingswerken.
Bron: “Commissie- en Politieboek” der stad Arnhem. Register, bevattende de resolutien van den magistraat, deel 69, 1788-17997, folio 55 verso.
In: Gelders Archief: 2000-69, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grote versie volledige pagina:
https://permalink.geldersarchief.nl/36D4A60A0A24479D993700E227CFC9E6

26 juni 1778 (vrijdag)
Aardewerkfabriek onderaan het Joodse kerkhof
De Amsterdamse koopman in aardewerk Teunis van Tellingen zag in de tweede helft van de 18e eeuw de vraag naar aardewerk uit het Duitse rijk toenemen. Vooral de ‘Frankfurter potten’ waren zeer gewild in de Nederlandse huishoudens. Hij besloot om het aardewerk niet meer in te voeren, maar zelf te gaan maken. Maar dan had hij wel de expertise nodig van Duitse pottenbakkers en riviergrond die zand en klei als grondstof voor de kommen, kruiken en schalen leverde. Zijn oog viel op Arnhem, dichtbij Duitsland, rivierklei en Veluwezand en met de Rijn een ideale vervoersweg voor de productie en verkoop van zijn ‘Munsterse of Moffenkruiken’. Hij verzocht daarom op 12 juni 1778 hem toestemming te verleen voor een aardewerkenfabriek even buiten de stad. Die moest komen op Onderlangs, onderaan de Zandberg waar in 1755 een Joods kerkhof was ingericht. Die toestemming kwam op vrijdag 26 juni. De pottenfabriek van Teunis van Tellingen (merkteken TvT) bestond tot aan het overlijden van de eigenaar in 1814. In die tijd won zijn aardewerk vele prijzen op allerlei tentoonstellingen.

Literatuur
Bosch, V.G.A., De Arnhemsche plateelbakkerij van Johan van Kerckhoff. In: Bijdragen en Medeedelingen Gelre, deel 3 (1900), p. 189-214, p. 210-213.

Klep, P.M.M., Economische en sociale ontwikkeling.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 116-171, p. 139.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 499.

Meulen A. van der en P. Smeek, De opbloei van de aardewerknijverheid in Gelderland en Overijssel na 1800 en de rol van Duitse immigranten.
In: Boing A. e.a., Töpfer Kramer Pottenbakkers. Keramiek tussen IJssel en Berkel.
Borken (2000), p. 41-67.

27 juni 1539 (vrijdag)
Buitenechtelijke dochter Karel van Gelre eist rechten op

Huwelijksportret Elisabeth van Brunswijk, 1518
Reproductie van een houtsnede met een portret van Elisabeth van Brunswijk-Lünenburg (1494-1572). De afbeelding werd gemaakt ter gelegenheid van het huwelijk met: Karel van Egmond (1467-1538), hertog van Gelre op 7 december 1518 in Celle (Duitsland).
Het huwelijk bleef kinderloos, maar Karel had wel zes bastaardkinderen.
De bruid houdt een anjelier vast als symbool van het huwelijk en draagt een hoed met struisveren.
Opschrift: Se La Dvxcesse De Geldres.
Onderschrift: Dits die figuir va[n] Elizabeth een docht[er] va[n] Luneborch en Bruneswick Hartochinne va[n] Gelre Gulick ende Grefinne va[n] Zutueen An[n]o 1519.
© Stedelijk Museum Zutphen: 0250-P 01372b, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Landgoed Wildenborch, 1564
Anna van Gelre werd door vader Karel van Gelre uitgehuwelijkt aan (tweede) echtgenoot Claas Vijgh, kasteelheer van de Wildenborch bij Vorden. Zo versterkte Karel zijn relaties met dat ridderlijke landgoed, want ondanks drie belegeringen lukte het hem niet het kasteel in te nemen. Via zijn bastaarddochter Anna had hij nu toch een voet tussen de deur.
Deze schets van het landgoed werd gemaakt op verzoek van Anna van Gelre, de vrouwe van de Wildenborch. De tekenaars waren Joost van Cranevelt en Boudewijn van der Boe, ambtenaren aan het Hof van Gelre. De kaart betrof het gebied waarover de Wildenborch de heerlijke rechten bezat.
© Gelders Archief: 0124-2279, kaart van Joost van Cranevelt en Boudewijn van der Boe, Hof van Gelre en Zutphen. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kasteel Wildenborch, 19e eeuw
© Gelders Archief: 1551-2440, Jacobus Craandijk, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

27 juni 1539 (vrijdag)
Buitenechtelijke dochter Karel van Gelre eist rechten op
Karel van Egmond (1467-1538), hertog van Gelre (1492-1537), kende een turbulent leven met veel problemen. Eén van de allergrootste daarvan was het uitblijven van wettige, in de echt geboren, kinderen. Het huwelijk in 1518 tussen hem en Elisabeth van Brunswijk bleef kinderloos. Een zestiende-eeuwse kroniekschrijver verwoordde dit zo: ‘Sijn huysfrauwe was genoempt Elisabet und was des hertochen dochter van Bruynswick und Lunenborch, dair hy ghein kinder by en wan. Het gemis van een wettige erfgenaam zou de definitieve doodsteek voor de dynastie Van Egmond in Gelre zijn.
Geheel in de stijl van het adellijke doen en laten van die tijd had hij wel een aantal kinderen buiten het huwelijk verwekt. Karel zorgde wel goed voor zijn zes bastaardkinderen. Hij schonk ze of een klein landgoed of koppelde ze aan een goede bruidegom.
Van die zes buitenechtelijke kinderen werd Anna van Gelre geboren in 1505. Zij wilde na de dood van vader Karel van Gelre (30 juni 1538 in Arnhem) wel de zekerheid dat de beloften van hem jegens haar werden nagekomen. En zo geschiedde het. Een jaar na de dood van de hertog beloofden op vrijdag 1539 (‘op vrijdach post natiuit. Johannis’ / vrijdag na de geboortedag van de heilige Johannes) de hoge edelen (bannerheren), ridders en steden van Gelre een goed woordje voor haar te doen bij de nieuwe hertog, Willem ‘de Rijke’ van Gulik, Kleef en Berg: ‘tot bevestiging der giften en goederen aan joffer Anna van Gelre door hertog Karel nagelaten’.

Literatuur
Matthias Baux (Erkelenz ca. 1550),Dit is der oerspronck (…) cronijken des lants van Gelre.

Schilfgaarde, A.P. van, Het testament van hertog Karel van Gelre en zijn afstammelingen.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 50 (1950), p. 23-53.

Schilfgaarde, A.P. van, Nadere gegevens over het testament van hertog Karel van Gelre en zijn afstammelingen.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 56 (1957), p. 199-211.

28 juni 1884 (zaterdag)
Wegen rondom Hulkestein krijgen bomen terug

Hulkestein, 1896
Het huis Hulkestein op een tekening van de Arnhemmer Alexander Ver Huell. Het oorspronkelijke huis werd in 1533 in opdracht van Karel van Egmond, hertog van Gelre, gebouwd. Het landhuis werd tijdens de Slag om Arnhem verwoest. De toegangspoort is nog te zien bij de kruidentuin van het Openluchtmuseum.
© Gelders Archief: 1551-3012, Alexander Ver Huell, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Hulkestein en Klingelbeek, 1880
Het landgoed Hulkestein met de wegen in de omgeving.
Op deze kaart zien we ook de twee Joodse kerkhoven, ‘Oud Israel. Kerkhof’, aan de Utrechtseweg. Het oudste (1755-1827) ten westen van de Buiten Societeit (nu Museum Arnhem) en een nieuwere (1827-1858) ten oosten van Hotel Bellevue (nu Alliander) op een plek die ‘de Valk’ werd genoemd.
Uitsnede van ‘Kaart der hoogteligging van de stad Arnhem en hare naaste omgeving. Uitgegeven op last van het gemeentebestuur’.
© Gelders Archief: 1506-7573-0002, kaart van H.A. Tjeenk Willink te Arnhem en uitgegeven door P. Gouda Quint in opdracht van de gemeente Arnhem. Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Aanvaarding ’Schenking van wegen tegenover Hulkestein’, 1884
Bron: Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 28-6-1884.
In: Gelders Archief: 2192-108, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie volledige pagina: https://permalink.geldersarchief.nl/9FD374C8268A4B06A7A08F78A8B84EB5

28 juni 1884 (zaterdag)
Wegen rondom Hulkestein krijgen bomen terug
De rijke en invloedrijke familie Brantsen bezaten sinds 1647 het landgoed rondom Huis Hulkestein ten westen van de stad.  Na het overlijden van Johan Brantsen in 1826 en een fataal ongeluk met de eerste stoomboot in Arnhem in augustus van hetzelfde jaar, waarbij zeven mensen verdronken, verlieten de Brantsens Hulkestein. De nieuwe eigenaren wilden profiteren van de bouwwoede in Arnhem en vroegen het gemeentebestuur om het landgoed op te splitsen en in losse perceelkavels te verkopen. Daar zag de gemeente tot 1894 niets in. Wel reageerde de gemeenteraad op zaterdag 28-6-1884 positief op een verzoek van de ‘Directeuren der Maatschappij tot Exploitatie van Bouwterrein’ om de wegen rondom het landgoed over te nemen. Nu die projectontwikkelaars niet mochten bouwen, was het onderhoud van de wegen hen blijkbaar te duur. De gemeente stelde wel een voorwaarde voor het gemeentelijk beheer. Eerst moesten de bomen weer teruggeplant worden: ‘de boomen weder in de omgelegden weg brengen’.
Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 128.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem.
Arnhem 1987 (KEMA), p. 85-87.

Potjer, M., Historische Atlas van Arnhem. Van Schaarsbergen tot Schuytgraaf.
Amsterdam 2005 (Uitgeverij SUN), p. 28-33.

Ven, A.J. van de, De oude buitenverblijven rondom de stad.
In: Arnhem Zeven Eeuwen Stad. Officieel gedenkboek. Arnhem 1933 (Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande N.V. Boekverkoopers), pp. 187-223, p. 189-191.

29 juni 1865 (woensdag)
Standbeeld Willem II bij Hotel Belle-Vue

Uitzicht vanaf Belle-Vue, ca. 1852
Vanaf het dak van Belle-Vue keek men zo op de lieflijke omgeving ten westen van de stad. Rechts naast de spoorlijn de voormalige Joodse begraafplaats ‘de Valk’ (1827-1858).
Ingekleurde lithografie, Panorama van Arnhem vanuit het westen, van waarschijnlijk Julius Gottheil.
© Gelders Archief: 1553-4144, J. Gottheil, Topografische-historische Atlas van het Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Standbeeld in Bronbeek
Het standbeeld van Willem II staat nu in Bronbeek.
© Gelders Archief: 1583-9620, Uitgave Brainich & Leusink, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Belle-Vue, ca. 1845
Hotel Belle-Vue stond op Bovenover aan de Utrechtseweg op de plek waar nu het kantoorgebouw van Alliander staat.
© Gelders Archief: 1523-101-0002, H.W. Last, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

29 juni 1865 (woensdag)
Standbeeld Willem II bij Hotel Belle-Vue

Eén van de spraakmakendste hotels, van de toch al vele roemruchte 19e-eeuwse Arnhems overnachtingsadressen, was Hotel Belle-Vue aan de Utrechtseweg. Het fraaie etablissement werd in 1844 gebouwd in opdracht van hoteleigenaar C. J. Frohnhäuser. De status van luxehotel verwierf het al snel en dat kwam niet alleen door de ruime kamers met een nachtprijs van f 2,00 inclusief ontbijt. Het was ook niet alleen het fantastische uitzicht vanaf Bovenover over de Betuwe. Nee, het hotel was o.a. een geliefd adres voor de Russische tsarendochter en koningin-weduwe van Willem, II, Anna Paulowna.
Om de band met het vorstenhuis te verstevigen wilde directeur Frohnhäuser een standbeeld van koning Willem II voor het hotel plaatsen. Hij kreeg medewerking van de plaatselijke Burgervereniging, die een link legde met het optreden van de overleden koning in de Slag bij Waterloo (18 juni 1815(. De koning werd daarom met een hand in een mitella afgebeeld, omdat hij daar bij een drieste aanvalsactie gewond raakte. Het standbeeld werd op woensdag 29 juni 1865 onthuld met als eregast de Arnhemmer Gerrit. Daniels die ook bij Waterloo had gevochten en daarvoor de militaire Willemsorde had ontvangen.
Maar ja, zo’n standbeeld en hoge sokkel met inscriptie vergden onderhouds kosten en dat had Belle-Vue er in 1883 niet meer voor over. Het standbeeld werd geschonken aan Bronbeek en daar staat het nog steeds, in de tuin vlakbij de Velperweg

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem. Arnhem 1987 (KEMA), p. 37-39

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 468-470.

30 juni 1922 (vrijdag)
Oprichting 100-jarige WAMV

WAMV voor ‘De Keet’
Repeteren deed de WAMV in het houten Vereenigingsgebouw ‘West-Arnhem’, beter bekend als ‘De Keet’. Op de foto is te zien dat de WAMV in de beginjaren alléén uit mannen bestond. Uniformen waren in die tijd alleen weggelegd voor militaire of grotere gezelschappen. ‘De West Arnhemsche’ speelde tot 1962 in het zondagse pak met een glimmende pet.
© WAMV, Arnhem (alle rechten voorbehouden).
WAMV-Vaandel keert na WOII weer terug naar Lombok
Lombok lag tijdens de Slag om Arnhem in de frontlinie. Bij de gevechten en daaropvolgende evacuatie van de wijk verdwenen alle instrumenten en het WAMV-vaandel.
Dan is het 1960 en een ENKA-chauffeur uit Ede, onderweg in Zuid Frankrijk, ontdekte bij een tussenstop in een cafeetje aan de wand het Arnhemse vaandel. De kastelein vertelde dat het in de oorlog door Duitse officieren was achtergelaten om de drankrekening mee te betalen. De goeie baas gaf het vaandel spontaan mee, toen de chauffeur vertelde dat het toch écht in Arnhem thuishoort. Op een maandagavond stapte deze man het repetitielokaal binnen en overhandigde trots het verloren gewaande vaandel aan de ontroerde voorzitter.
© WAMV, Arnhem (alle rechten voorbehouden).
WAMV, 2022
Het huidige WAMV-orkest.
© WAMV, Arnhem (alle rechten voorbehouden).

30 juni 1922 (vrijdag)
Oprichting 100-jarige WAMV
Met dank aan Doreen Hartman, voorzitter WAMV.
Vandaag precies honderd jaar gleden werd in de wijk Lombok de West Arnhemsche Muziek Vereeniging (WAMV) opgericht. En de WAMV hoort nog steeds bij Lombok, net als de Koepelgevangenis en de pittoreske huisjes van Openbaar Belang. Het honderdjarig bestaan wordt dan ook overmorgen uitbundig gevierd.

In Lombok woonden vooral arbeiders die hun brood verdienden aan en bij het spoor. Enkele muzikale spoorwegmensen staken op vrijdag 30 juni 1922 hun koppen bij elkaar en richtten een eigen wijkmuziekvereniging op, de WAMV.
De mannelijke muzikanten, want vrouwen konden in de begintijd nog geen lid worden,  gaven uitvoeringen in de speeltuin aan de Alexanderstraat of op de weide van villa Heijenoord. Voor het serieuze werk ging de fanfare op concours en behaalde daar mooie resultaten.

Literatuur
Fransssen, H. e.a., 100 jaar Lombok, 10 september 1994. Arnhem 1994, p. 50-53.

Hartman, D. 100 jaar WAMV. 100 jaar samen muziek maken in Arnhem West. In: Langs Rijn & Rails, jrg. 47 (2022), nr. 3.

Mei Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.
1  4  5  6  8  9  10  11  12  13  14  15
16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31

1 mei Dag van de Arbeid
Eerste 1 Mei-viering op zondag 3 mei 1891

Adrianus van Emmenes
De opmerkelijke anarchist Adrianus van Emmens was de spil van de radicaal-socialistische activiteiten in Arnhem tussen 1891 en 1898. Uiteindelijk moest hij de stad verlaten na enkele gevangenisstraffen wegens majesteitschennis en diverse privéschandalen. Hij had o.a. vrouw en gezin in de steek gelaten en met een jongere vriendin de wijk genomen naar Londen. Zo wilde hij aan een nieuwe gevangenisstraf en zijn vrouw ontkomen.
© IISG Amsterdam, fotograaf onbekend, BG A4/583. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Propaganda voor onze heilige zaak’
In het landelijke partijblad van de Sociaal-Democratische Bond werd met grote tevredenheid verslag gedaan van de Arnhemse Mei-viering.
Uit: Recht voor Allen, 7-5-1891. Via KB-site Delpher.
Groot formaat: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMIISG05:000090866:mpeg21:p002

1 mei Dag van de Arbeid
Eerste 1 Mei-viering op zondag 3 mei 1891
In 1890 vonden in heel Europa voor het eerst de ‘Mei-vieringen’ plaats. De socialisten, die het onderling over bijna alles oneens waren, waren dit ook over de dag van de viering. Het voorstel om het feest op de eerste zondag in mei te houden, stuitte in sommige landen op bezwaren. In de eerste jaren werden de feestelijke bijeenkomsten dus zowel op 1 mei als op de eerste zondag van de maand gehouden. Belangrijkste inzet van de ‘Meibeweging’ was de invoering van de 8-urige werkdag.
Dat Arnhem direct het volgende jaar op zondag 3 mei meedeed, was vooral het werk van de anarchist Adrianus (roepnaam Janus) van Emmenes  (1857-1906). Die was enkele maanden eerder in Arnhem komen wonen op een bovenhuis in de Spijkerstraat. Het hele hoekhuis behoorde tot het verenigingscentrum ‘Voorwaarts’ van de radicale Sociaal-Democratische Bond gevestigd. Op de begane grond was een café gevestigd en op de eerste verdieping konden in de vergader- en toneel zaal wel 400 bezoekers. De landelijke leider van de SDB, de beroemde Ferdinand Domela Nieuwenhuis, hield in het verenigingscafé meermalen toespraken, maar ook feministe Wilhelmina Drucker gaf er acte de presence.
Uit het hele land waren socialisten naar de Spijkerstraat gekomen waar een kolossale rode vlag het ontmoetingscentrum sierde. Vanuit ‘Voorwaarts’ ging het vervolgens onder het zingen van de ‘Achturen-marsch’ naar de stadsweide bij de gasfabriek aan de Westervoortsedijk. Daar hield Van Emmenes een van zijn opzwepende toespraken en werd, zonder enige tegenstem, een motie aangenomen om te streven naar de acht-urige-werkdag. Het voltallig opgeroepen politiekorps en de marechaussees met geladen karabijnen hoefden niet in actie te komen. Vandaar dat de socialisten aan het eind van de dag konden concluderen: “Niet veel meer dan die Meidagen – en de geheele slapende menscheid is wakker.”

Literatuur
Dullaart, P., Op onze weg zijn rozen schaars gespreid. De Arnhemse anarchisten 1894-1903. Oosterbeek 1982 (Uitgeverij Bosbespers).

Ketelaar, S., Rode kopstukken in Arnhem. Socialisten, anarchisten en communisten.
Arnhem 2022 (Uitgeverij Parkstraat), vooral p. 33.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 79-80.

Luremans, C.H. en W.H. Kruiderink (red.), Het eerste verzet. Geschiedenis der Arnhemse arbeidersbeweging voor 1894.
Arnhem 1933 en Nijmegen 1995; fotomechanische herdruk van Stichting Vakbondshistorisch Archief Nijmegen, p. 58-59.

2-5-1844 (donderdag)
Stadsziekenhuis op voormalig bastion

Stedelijk Ziekenhuis, 1847-1931
Het Stadsziekenhuis op een foto uit 1911.  Het neoclassicistische gebouw van stadsarchitect H. J. Heuvelink sr. werd in het laatste oorlogsjaar totaal verwoest.
© Gelders Archief: 1523-117-0011, Fotograaf Emil van den Kerkhoff, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Stadsziekenhuis wordt ingericht, 1847
In het jaarlijkse provinciale verlag van de provincie Gelderland over 1847 stond dat het gebouw van het Stadsziekenhuis gereed was en dat men met de inrichting was begonnen. Pas in het voorjaar van het volgende jaar konden de eerste patiënten opgenomen worden.
Uit: Arnhemsche Courant, 14-7-1847. Via KB-site Delpher.
Bastion Slakkengat, ca. 1650
Tussen de Walburgiskerk en de Sabelspoort lag bastion ‘Het Slakkengat’. Hierop werd tussen 1845 en 1847 het Stedelijk Ziekenhuis gebouwd.
Detail van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.

2-5-1844 (donderdag)
Stadsziekenhuis op voormalig bastion
Aan het begin van de 19e eeuw werden zieken min of meer aan hun lot overgelaten. In het Catharinagasthuis aan de Beekstraat werden patiënten wel verpleegd en de diaconie van de Hervormde Kerk bezocht zieken thuis, maar alles ademde nog een sfeer van goedbedoelde liefdadigheid. Professionele zorg, zeker voor de allerarmsten, was er niet.
Daarom besluiten B&W op 2 mei 1844 dat er een stadsziekenhuis moet komen. Als locatie koos men een voormalig verdedigingswerk aan de stadsmuur, bastion ‘Het Slakkengat’ tussen de Walburgiskerk en de Sabelspoort. Dat is nu de Eusebiusbinnensingel naast de oprit van de John Frostbrug. Anderhalve maand na dit besluit, bleek dat er meer geld nodig was. De gemeente moest fl 35.000,- lenen om de bouw mogelijk te maken. De bouw en inrichting liepen voortdurend vertraging op en pas op 1 april 1848 werd het officieel in gebruik genomen. De kosten waren inmiddels opgelopen tot fl 47612,16.
In het nieuwe ziekenhuis, een ontwerp van stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink sr. was plaats voor 108 patiënten. Al snel ging het hospitaal ten onder aan zijn eigen succes. Er kwamen zoveel armen, prostituees en soldaten met geslachtsziekten dat een ‘fatsoenlijke burger’ daar niet verpleegd wilde worden.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 99.

Heusden-Sleutel, A.C. van, Van minimale hulp tot optimale zorg. 150 jaar ziekenhuiszorg in Arnhem.
Arnhem 1995 (Ziekenhuis Rijnstate), p. 13-16.

Seebach, T., Hendrik Jan Heuvelink 1806-1867.
In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 72-74.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. 
Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 148-149.

Staats Evers, J.W., Iets over Arnhem naar aanleiding van zijn begrooting over 1848.
Arnhem 1848 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 76-77.

3-4-5 mei 1943 (maandag t/m woensdag)
Arrestatie en executie negentien verzetsmensen

Ze waren negentien in getal
De tekst op het gedenkteken luidt:
TER HERINNERING AAN HEN DIE TIJDENS DE
MEI-STAKING 1943 OP DEZE PLAATS DOOR
DE DUITSERS WERDEN GEFUSILLEERD
Vervolgens de namen van de negentien slachtoffers: P. Dijkstra, H. Eilander, L.W. Hendriks, C.J. van Emmerloot, G. van Kampen, J. Kleefsman, C.W. Knipscheer, H.J. Kroeze, J.M. Quaedvlieg, H.C. Munter, B. Pessink, G. Peters, H. Proper, J. Tjalkens, J.A. Versteeg, J.A. Walraven, W.G.T. Weimar, H.J. van Werven en A.W. Wijmans.
© Fotograaf Jan de Vries, 2022. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden)
Onthulling monument, 1950
Op zaterdag 30 april 1950 werd het monument in het bijzijn van nabestaanden en burgemeester Chris Matser onthuld. Het gedenkteken was een ontwerp van de Dienst Gemeentewerken van Arnhem. Twintig meter rechts van het monument markeert en stapeltje stenen de exacte fusilladelocatie.
Het krantenartikel noemt (Johannes) Van Biesen als ontwerper, maar dit moet ir. J. Enklaar zijn die ook werkzaam was bij Gemeentewerken (o.a.  adjunct-directeur 1957-1974). Zie hiervoor het boek van Theo Brink en de Arnhemsche Courant van 13 april 1950.
Uit: Arnhemsche Courant, 1-5-1950. Via KB-site Delpher.
Groot formaat: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000112458:mpeg21:p003
Bekrassing monument, 1977
In 1977 werd tot ontzetting van velen het monument bekrast.
© Gelders Archief: 1544-319-0003, fotograaf Gerth van Roden, CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

3-4-5 mei 1943 (maandag t/m woensdag)
Arrestatie en executie negentien verzetsmensen
Tot voor drie weken terug was de gedenkplaats aan de Waterbergseweg achter het Openluchtmuseum één van de onbekendste oorlogsmonumenten van Arnhem. Toen verscheen het in woord en beeld in de tv-serie Het verhaal van Nederland. Sindsdien mag het gedenkteken zich terecht verheugen in een grotere belangstelling.

Op 29 mei 1943 besloot de opperbevelhebber van de Duitse Wehrmacht in Nederland, generaal Friedrich Cristiansen, dat alle Nederlandse oud-militairen alsnog in krijgsgevangenschap moesten treden. Het coulante optreden van de Duitse bezetter ten opzichte van de soldaten die in de meidagen van 1940 de inval van het Duitse leger bestreden, was hiermee verdwenen. Voor de mannen dreigde transport naar Duitsland om tewerkgesteld worden bij allerlei oorlogsbedrijven.
Spontaan braken in het land overal stakingen uit, het eerst in Twente. Bij die eerste werkonderbrekingen hoorden ook de melktransporteurs. De April-meistakingen worden daarom ook de Melkstakingen genoemd.
Het verzet breidde zich uit naar verschillende machine- en staalfabrieken in Gelderland, de HEVEA-rubberfabriek in Doorwerth/Heveadorp en vervolgens over heel Nederland. Veel fabrieken ondersteunden het Duitse oorlogsbedrijf en daarom sloeg de Duitse bezetter nog harder toe dan gebruikelijk. Stakers en vermeende verzetsleiders werden opgepakt en door  een Polizei-Standgericht ter dood veroordeeld. Negentien mannen vonden tussen 3 en 5 mei 1943 in de bossen van de Waterberg hun einde voor het vuurpeloton.
Ze stierven voor de vrijheid van anderen. Opdat wij niet vergeten!Literatuur
Brink, T., Nulboek Arnhem uit de kunst.
Arnhem 2019 (Uitgeverij Hijman Ongerijmd), p. 63.

Arnhemsche Courant
, 13-4-1950 en 1-5-1950.

Nationaal Comité 4 en 5 mei, Arnhem, monument aan de Waterbergseweg. URL: https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/849/arnhem-monument-aan-de-waterbergseweg

Vredenberg, J., Johannes van Biesen. Architect van de Gemeente Arnhem.
Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs).

Vredenberg, J., Johannes van Biesen 1892-1968.
In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 155-156.

4 mei 1946 (zaterdag)
Sobere eerste Dodenherdenking met overlevende van Dachau

Oorlogsmonument, 1946
Het Airborne Monument stond oorspronkelijk aan de Eusebiusbinnensingel en niet in de Berenkuil van het Damcircuit. Links is nog het puin van de oorlogsverwoestingen te zien en op de achtergrond de Schouwburg.
© Gelders Archief: 1534-321, fotograaf W.S. Jaquet, CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Hel en Hemel van Dachau, 1946
De Arnhemse dominee Jacobus Overduin was één van de weinige overlevenden van het concentratiekamp Dachau. Na zijn terugkeer naar Arnhem pakt hij zijn predikantschap weer op en was de hoofspreker op de eerste Dodenherdenking in 1946.
Omslag van Overduins Hel en Hemel van Dachau.

4 mei 1946 (zaterdag)
Sobere eerste Dodenherdenking met overlevende van Dachau
Direct na de oorlog was er nog geen scheiding tussen de Dodenherdenking op 4 mei en de Bevrijdingsdag van 5 mei. In Arnhem was ook het beeld ‘Mens tegen Macht’ van Gijs Jacobs van den Hoff, waarbij nu traditiegetrouw op het Kerkplein/Audrey Hepburnplein de doden worden herdacht, er ook nog niet. Dat beeld diende vanaf 1953 als centrum van de herdenking (zie Verleden Vandaag van 18 januari).
In 1946 werd op verschillende plaatsen teruggeblikt op oorlog en de bevrijding. De officiële gemeentelijke bijeenkomst vond plaats bij het Airborne Monument aan de voet van de Rijnbrug. Daar vond in hetzelfde jaar ook de veel grootsere herdenking plaats van de Slag om Arnhem.
Tijdens de plechtigheid sprak dominee Jacobus Overduin (1902-1983). Overduin had zelf tijdens de oorlog drie maal gevangen gezeten wegens kritiek op de Duitse bezetter. Hij werd overgebracht naar het concentratiekamp Dachau, maar wist dit te overleven. Hij zei o.a. “Wij kunnen niet staan op historische grond zonder de ontroering te ondergaan van de nagedachtenis van hen, die hun bloed gaven voor onze vrijheid.”
Opdat wij niet vergeten!

Verslag Dodenherdenking, 1946 (1)
Het verslag van de eerste Dodenherdenking in 1946 was voorpaginanieuws in de Arnhemsche Courant.
Uit: Arnhemsche Courant, 6-5-1946. Via KB-site Delpher.
Groot formaat:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000110980:mpeg21:p001
Verslag Dodenherdenking, 1946 (2)
Het tweede deel van het verslag van de Arnhemsche Courant.
Uit: Arnhemsche Courant, 6-5-1946. Via KB-site Delpher.
Groot formaat:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000110980:mpeg21:p002

5 mei 1945 (zaterdag)
Geen Bevrijdingsdag in Arnhem

Melden voor terugkeer, 1945
In het meisjespensionaat van Sacré Coeur aan de Velperweg was tijdelijk de ambtenarij van de stad gehuisvest. Hier moesten de teruggekeerde evacués eerst langs voor een medische keuring (i.v.m. mogelijke besmettelijke ziekten) en het halen van papieren voordat men naar huis kon terugkeren
© Gelders Archief: 1523-148-0298, fotograaf Nico Kramer, Collectie Fotoalbums. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
5 Mei in Arnhem, 1945
Het Arnhems Dagblad was de Arnhemse editie van de in Nijmegen zittende hoofdredactie van De Gelderlander. Die Nijmeegse uitgave van De Gelderlander stond bol van de verhalen van de opgetogenheid van de bevolking en de jubelfeesten. In het Arnhems Dagblad ging het vooral over de ontreddering van de terugkeerde Arnhemmers en de desolate toestand van de stad.
Uit: Arnhems Dagblad, 6-5-1946. Via KB-site Delpher.
Groot formaat:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000069804:mpeg21:p001
Terugkeer uit Duitse werkkampen, 1945
Arnhemse taferelen die enigszins in de buurt komen van de Bevrijdingsfeesten in 1945 elders in het land vonden plaats toen Arnhemmers uit de kampen in Duitsland terugkeerden onder de leus ‘Terug uit Mofrika’. Hier arriveren ze op het Willemsplein met op de achtergrond de HBS.
© Gelders Archief: 1584-805, fotograaf Nico Kramer, Fotocollectie Nico Kramer. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

5 mei 1945 (zaterdag)
Geen Bevrijdingsdag in Arnhem
Bij Bevrijdingsdag gaan vooral de gedachten terug naar mei 1945 toen de capitulatie van het Duitse leger in Nederland werd getekend op 4 mei op het veldhoofdkwartier van Montgomery op de Lüneberger Heide. De wapens zouden definitief neergelegd worden op zaterdag 5 mei om 08.00 uur. Op die dag werd in Hotel De Wereld in Wageningen tussen de geallieerde en Duitse bevelhebbers besproken hoe dit in Nederland zou plaatsvinden.
In Arnhem echter geen juichende mensen op straat of jongelui die op tanks en jeeps van Britse, Canadese of Amerikaanse soldaten door de straten toerden. De geëvacueerde Arnhemmers waren vooral bezig met het terugkeren van hun onderkomens op de Veluwe en uit Friesland. Ze troffen een volledig geplunderde en verwoeste stad aan. De blijdschap over het einde van de oorlog maakte bij velen plaats voor ontzetting hoe hun woningen en huisraad eruit zagen.

Literatuur
Arnhem Dagblad, 5-5-1945.
Frequin, L., Knap, H.A.A.R. en W.H. Kruiderink, Arnhems Kruisweg.
Amsterdam 1946 (Uitgevrij Promotor).

Horlings, A., Arnhem Spookstad. Ooggetuigenverslagen van de Slag en Evacuatie.
Arnhem 2018 (Sycorax, heruitgave van editie van 1995), p. 159-172.

Iddekinge, P.R.A. van, Arnhem 44/45.
Arnhem 1981 (Geldersche Boekhandel / Gouda Quint), p. 322-326.

Roelofs, B., Vernieling en Vernieuwing. De wederopbouw van Arnhem 1945-1964.
Utrecht 1995 (Uitgeverij Matrijs), p. 27.

Vredenberg, J., Wederopbouw. Stedenbouw en architectuur in Arnhem 1945-1965.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs).

6 mei 16e eeuw
Chronologie van de Opstand

Arnhem militair bijgelicht, ca. 1560
Filips II liet alle steden in de Nederlanden in kaart brengen door Jacob van Deventer. Zijn plattegrond van Arnhem is de oudste kaart van de stad. In het Gelders Archief is de eerste versie (minuutkaart) te vinden. In Spanje, in de oude bibliotheek van Filips II, ligt de uiteindelijke versie (netkaart). Bij de netkaart is ook een ‘bijkaart’ van de stad opgenomen. Daar zien we goed dat Filips veel belangstelling had voor de verdedigingswerken (stadsmuren en ‘porta’) en, de vanuit militair oogpunt ook belangrijk, hoge gebouwen:
het oude stadhuis (‘Civita domus’), in het rood het St. Catharinagasthuis (‘Hospitale’) in de Bakkerstraat en het Broerenklooster (‘FranciScani’).
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnhem en het Catharinagasthuis rond 1580
Het St. Catharinagasthuis is in het rood aangegeven op deze fraaie prent van Aernout van Buchell / Arnoldus Buchelius (1565-1641), Diarium.
© Universiteitsbibliotheek Utrecht, Hs 798, foto Gelders Archief.
Meer over deze tekening: https://arneym.nl/buchelius-arnhem-rond-1580/

6 mei 16e eeuw
Chronologie van de Opstand
Op sommige dagen in het verleden gebeurde er zoveel in Arnhem dat een keuze soms lastig is. Neem nu 6 mei: voor de zestiende eeuw kiezen we drie stuks en bieden zo een oriëntatie op de Opstand/Tachtigjarige Oorlog in de stad.

6 mei 1566 (vrijdag)
Koning Filips II is verhinderd te komen
De koning van Spanje, Filips II, was sinds 1555 ook heer der Nederlanden. Vanuit Madrid stuurde hij op zaterdag 6 mei een brief met het bericht dat hij helaas Arnhem niet kan bezoeken. Zijn aanwezigheid was rondom de Middellandse Zee vereist, waar een “waarschijnlijke wederkomst der Turken en Mooren” een bedreiging vormde voor zijn geopolitieke macht en katholieke geloof. Wel liet hij de stad weten “intusschen te waken tegen allen die den vrede zoeken te breken en hem tegenwerken. Geen overbodige vermaning, want op 10 augustus brak de Beeldenstorm in de Lage Landen los.
6 mei 1572 (zaterdag)
Alva waarschuwt Arnhem voor de Geuzen
Na de Beeldenstorm stuurde Filip zijn generaal Alva naar de Nederlanden om orde op zaken te stellen. Diens schrikbewind met vele terdoodveroordelingen door de Raad van Beroerten (‘Bloedraad’) en het uitmoorden van Nederlandse steden had een averechts effect. En toen de Watergeuzen het stadje Den Briel op 1 april 1572 wisten in te nemen, liet Alva nogmaals via het Hof van Gelre aan Arnhem weten “om dag en nacht scherpe wacht te houden, daar de Geuzen en rebellen van zins waren eenige Geldersche steden te overvallen”.
6 mei 1581 (woensdag)
Zusters van Catharinagasthuis mogen geen begijnenkleding dragen
Ook die waarschuwing van Alva sorteerde geen effect, want in 1578/1579 ging Arnhem, na twee stedelijke Beeldenstormen, over op het nieuwe protestantse geloof en de Opstand. Twee jaar later kregen de “susteren des Hospitaels van Sinte Catherinen” (St. Catharinagasthuis in de Bakkerstraat) te horen “oere olde habijt und begijnen klederen te verlaten”. Als tegenprestatie voor het uitlaten van de katholieke kleding mogen ze dan in het gasthuis blijven wonen “mits zij zich eerlijk en vroom gedragen en den armen, kranken ende bedlegerige naar haar beste vermogen bijstaan”. Arnhem was een protestantse stad geworden.

Literatuur
Driel, M. van, Arnhem, hoofdstad van het kwartier.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 92-125.

Leppink, G.B., Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). 
Hilversum 1996 (Verloren), p. 248-249 en Bijlage P.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 234, 247-248, 340.

7 mei 1859 (zaterdag)
Kleppermanshuisje krijgt varkenswaag op het Jansplein

Jansplein, 1883
Waar nu (mei 2022) horecagelegenheid ’t Taphuys in het vroegere postkantoor huist, stond tot 1889 aan de zuidzijde van het Jansplein het imposante Huis Kellesteyn van Baron B.F. Van Verschuer. Hij keek uit op de varkensmarkt die aan de westkant van het plein werd gehouden. Links loopt Achter Mariënburg, de tegenwoordige Mariënburgstraat.
© Gelders Archief: 1501-04-4836, Fotograaf J. Ephraim, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Varkenswaag, 1887
In 1887 werd de Varkenswaag met bascule verplaatst van de hoek van de Jansplaats en het Jansplein richting het noordwesten, tussen de huidige Janssteeg en Janslangstraat. De nieuwe waag werd aanbesteed aan de aannemer J. de Ruyter.
© Gelders Archief: 1506-8165, tekening van gemeentewerken Arnhem, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Varkensmarkt op het Jansplein, 1887
De nieuwe indeling van de varkensmarkt aan de westzijde van het Jansplein. Onderaan Achter Mariënburg en de Ruiterstaat.
© Gelders Archief: 1506-8166, tekening van gemeentewerken Arnhem, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

7 mei 1859 (zaterdag)
Kleppermanshuisje krijgt varkenswaag op het Jansplein

Het een prachtige zin in één van Arnhems kronieken: op zaterdag 7 mei 1859 besloot de gemeenteraad om “eene bascule in het kleppermanshuisje op de varkensmarkt te plaatsen”.
De varkensmarkt werd op het Jansplein gehouden. De dieren werden vanaf de haven bij de Rijnpoort via de Varkensstraat naar de markt geleid. Op de hoek van het Jansplein en de Jansplaats, die plekken liepen in de 19e eeuw in elkaar over, stond een wachthuisje van de nachtwakers, de kleppermannen. Zij trokken ’s nachts door de straten met een ratel om dieven en ander geboefte geen kans te geven. Bij dat wachthuisje werd nu een grote weegschaal (“bascule”) geplaatst om de varkens, maar ook schapen, te wegen. Zo kon de koper zeker zijn of het beest zijn gewicht in geld waard was. In 1887 werd een nieuwe waag gebouwd tussen de tegenwoordige Janssteeg en Janslangstraat.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 105.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 65, 85, 388.

8 mei 1932 (zondag)
Moederdag met taart in crisistijd

Taarten voor Moederdag
In rood omrand neemt wethouder Meijer op Moederdag 1932 de taarten voor de ziekenhuispatiënten in ontvangst.
De andere fotoartikelen wil ‘Arneym’ u ook niet onthouden: de geelswerte jongens van Vitesse wonnen bijvoorbeeld met 4-1 hun zondagse wedstrijd.
Uit: Arnhemsche Courant, 19-5-1932. Via KB-site Delpher.
Groot formaat krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000108861:mpeg21:p008
Diepere betekenis van Moederdag
Ondanks de verzuchting in de Arnhemsche Courant van dat Moederdag door te weinigen werd gevierd, schreef “J.P.” in de krant van 13 mei 1932 dat Moederdag verworden was tot een commercieel feest. De briefschrijver vroeg zich af of de Moederdagviering niet beter afgeschaft kon worden. Daar reageerde “M.v.O.” een dag later op met dat het feest juist een “diepere beteekenis voor de menscheid kan hebben”.
Lees en oordeel zelf over deze ‘diepere betekenis’.
Uit: Arnhemsche Courant, 14-5-1932. Via KB-site Delpher.
Groot formaat krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000108910:mpeg21:p007

8 mei 1932 (zondag)
Moederdag met taart in crisistijd
Vandaag is het Moederdag. En zelfs in de crisistijd van de jaren dertig van de vorige eeuw lieten de Arnhemse banketbakkers zich op die dag van hun beste kant zien. En dan hebben we het inderdaad over de voor- en naoorlogse Arnhemse bakkersinstituten zoals Hagdorn (Arnhemse Meisjes). Landman (Turco taart) en Petri. Zij bakten een hele serie taarten voor de patiënten derde klasse van alle Arnhemse ziekenhuizen. Daarbij merkte de krant wat teleurgesteld op dat dit feest nog door te weinigen werd gevierd. Zo werden op zondag 8 mei 1932 de armste ziekenhuispatiënten, moeder of geen moeder, verrast.

9 mei 1950 (dinsdag)
Herstelde Rijnbrug in gebruik

Campbellbrug, april-juni 1945
De eerste geallieerde noodbrug over de Rijn: de Campbell Bridge. Deze Baileybrug, die van midden april tot begin juni 1945 in gebruik was, lag even ten westen ten opzichte van de verwoeste Rijnbrug, ter hoogte van de vroegere schipbrug en de huidige Nelson Mandelabrug.
© Gelders Archief: 1501-04-12433, Fotograaf onbekend, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Simonds en Foulkesbrug, 1945-1946
De opening van de Simonds en de Foulkesbruggen over de Rijn bij Arnhem op 8 juni 1945.
In aanwezigheid van de luitenant-generaals van het Canadese bevrijdingsleger, Charles Foulkes en Guy Simonds werden de twee bruggen geopend. Op de foto knipt Simonds het lint van de naar hem genoemde Baileybrug door.
© Gelders Archief: 1523-147-0146 , Fotograaf Nico Kramer, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

9 mei 1950 (dinsdag)
Herstelde Rijnbrug in gebruik
Drie noodbruggen waren tussen 1945 en 1950 nodig voordat op dinsdag 9 mei 1950 de herstelde Rijnbrug in gebruik kon worden genomen. Eerst lag ter hoogte van de huidige Nelson Mandelabrug de Campbell Bridge. De brug was genoemd naar het hoofd van de technische dienst van het eerste Canadese legercorps, brigadier Colin Alexander Campbell.  De oversteek deed als allereerste noodvoorziening twee maanden dienst.
Op 8 juni 1945 werden twee naast elkaar gelegen Baileybruggen, de Simonds- en Foulkesbrug geopend. Zo werden de twee Canadese generaals geërd onder wiens bevel Arnhem was bevrijd. De bruggen hebben acht maanden dienst gedaan, want vanaf 6 februari 1946 kon men via de derde Baileybrug, de Generaal Winkelmanbrug, de rivier oversteken. Deze brug, vernoemd naar de Nederlandse opperbevelhebber in de meidagen van 1940,  lag op een deel van de pijlers van de oude Rijnbrug en extra aangelegde pijlers. Deze hoge en dubbele Baileybrug en was veel steviger dan de voorgaande twee noodbruggen. Ook het zwaardere vrachtautoverkeer kon nu de Rijn over.
De uiteindelijke nieuwe Rijnbrug werd naast de Winkelmanbrug gebouwd. Op het laatste moment moest dus wel de Winkelmanbrug worden afgebroken, waarna de nieuwe brug op de juiste plek kon worden ‘gerold’. Toen dit alles achter de rug was, kon burgemeester Chris Matser op dinsdag 9 mei 1950 de huidige John Frostbrug openen.

Literatuur
Jacobs, I. D., De Brug. De oude Rijnbrug van Arnhem.
Zwolle 2018 (Uitgeverij WBooks), p. 60-70

Roelofs, B., Vernieling en Vernieuwing. De wederopbouw van Arnhem 1945-1964.
Utrecht 1995 (Uitgeverij Matrijs), o.a. p. 37.

Vredenberg, J., Wederopbouw. Stedenbouw en architectuur in Arnhem 1945-1965.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs).

Generaal Winkelmanbrug, 1946-1950
Links is de nieuw vaste Rijnbrug in aanbouw. Rechts de Winkelmanbrug. Twee rijbanen op houten planken en in het midden een smal voet- en fietspad.
© Gelders Archief: 1501-04-12436, fotograaf Dick Renes, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Voorpaginanieuws: Rijnbrug open, 1950
Natuurlijk bracht de Arnhemsche Courant het nieuws van de heropening van de brug op de voorpagina.
Uit: Arnhemsche Courant, 9-5-1950. Via KB-site Delpher.
Groot formaat krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000112468:mpeg21:p001

10 mei 1940 (vrijdag)
Duitse inval en opblazen Rijnbrug

Opgeblazen Rijnbrug, 1940
Tegen de brug ligt het schip Onderneming. Het probeerde nog zijn ‘strategische’ lading olievaten richting de verdedigingslinie ten westen van Arnhem te varen, maar juist voor het vertrek werd om kwart over vijf in de ochtend de Rijnbrug opgeblazen. De schipper, Manus de Vries, kwam er met een gebroken arm vanaf.
© Gelders Archief: 1560-5106, Fotograaf onbekend, Fotocollectie Tweede Wereldoorlog. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Duitse soldaten in Arnhem, 10 mei 1940
Duitse soldaten marcheren op donderdagochtend via de Johan de Wittlaan de stad in. Zij werden vergezeld door de bij Westervoort krijgsgevangen gemaakte Nederlandse soldaten. De inwoners van Arnhem kijken met een mengeling van verbazing en verontwaardiging naar de intocht.
© Gelders Archief: 1560-1694, Fotograaf onbekend, Fotocollectie Tweede Wereldoorlog. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kanonneerboot Hr. Ms. Freyr
De rivierkanonneerboot uit 1877 schoot met haar 7,5cm kanon de zuidelijke oprit van de brug stuk.
© Foto Peter Kimenai Go2War2.

Na een eerste vuurgevecht tussen Nederland en Duitse soldaten bij Roermond om 01.40 uur op de tiende mei, begon de Duitse invasie met codenaam Fall Gelb (Operatie Geel) om 03.55 uur. Toen passeerde o.a. een Duitse pantsertrein de Nederlands-Duitse grens bij Zevenaar met als eerste doel de bruggen bij Westervoort en Arnhem. De spoorbrug over de IJssel werd om 04.15 uur door het Nederlandse leger opgeblazen en de oprukkende Duitse eenheden werden bij Fort Westervoort onder vuur genomen. Die tegenstand werd rond 09.30 uur gebroken.
Bij de Rijnbrug bij Arnhem hield het 4de Regiment Huzaren de wacht. Rond 05.00 uur kreeg vaandrig Pieter Kooij de opdracht om de brug op te blazen. Dat gebeurde kort na vijf uur waarbij het olievrachtschip Onderneming, dat juist van de kade weg voer, op de ingestorte brug strandde. Even later werd ook de spoorbrug bij Oosterbeek opgeblazen (05.30 uur).
De zuidelijke af- en oprit van de Rijnbrug bleek echter nog intact te zijn. Ten westen van de brug, stroomafwaarts ter hoogte van het Roermondsplein,  lag de oude rivierkanonneerboot Hr. Ms. Freyr aangemeerd. Dit schip uit 1877, vernoemd naar de Germaanse god Freyr, wist met kanonschoten dat deel van de brug ook onbruikbaar te maken.
Dit alles nam niet weg dat Duitse soldaten vanuit Westervoort rond 10.00 uur de Johan de Wittlaan opmarcheerden. Toen de Freyr richting de Grebbelinie wilde varen, werd het op de westelijke Rijnkade onder vuur genomen door de eerste gearriveerde zestig tot tachtig Duitse soldaten. Bij het vuurgevecht sneuvelde de 21-jarige matroos Cees van Slooten en ook zo’n tien Duitse soldaten lieten het leven. De Freyr voer vervolgens door om de Grebbelinie te versterken.
Rond 11.00 uur was Arnhem in handen van de Duitse bezetter.

Literatuur en bronnen
Boersema, J., De schipper die op de Rijnbrug strandde, 10 mei 1940. In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 39 (2019), nr. 4, p. 182-187.

Jacobs, I.D., De Brug. De oude Rijnbrug van Arnhem. Zwolle 2018 (Uitgeverij WBooks), p. 12-19.

Jacobs, I.D., Arnhem 40-45. Zwolle 2014 (Uitgeverij WBooks), p. 44-51.

Janssen, G.B., De bewaking der bovenrivieren tijdens de meidagen van 1940. In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 88 (1997), p. 140-166, vooral p. 157.

Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 1939-1945. Deel 3 Mei ’40. ’s Gravenhage 1970 (Martinus Nijhoff), p. 93-94, 98-99.

Kerkhoffs, B., Driemaal Arnhem. Arnhem 1982 (Vroom en Dreesman en De Nieuwe Krant), p. 15-29.

Klijn, M., De stille slag. Joodse Arnhemmers 1933-1945. Westervoort 2003 (Uitgeverij Van Gruting), p. 87-92, 247 noot 1.

Nuis, J., Hr.Ms. ‘Freyr’ bij de Grebbeberg, mei 1940.
URL: https://www.grebbeberg.nl/index.php?page=hr-ms-freyr-bij-de-grebbeberg-mei-1940

(o.a. geraadpleegd 9-5-2022).

11 mei 1944 (donderdag)
Verzet bevrijdt ‘Frits de Zwerver’ uit Koepelgevangenis

‘Frits de Zwerver’
Dominee Frits Slomp (1898-1978) trok tijdens de oorlog het hele land door om onderduikers (Joden, geallieerde piloten, verzetsmensen) onder te brengen. Op één van zijn onderduiktochten werd hij op maandag 1 mei bij Ruurlo aangehouden en overgebracht naar de Koepelgevangenis in Arnhem.
© Foto: NIOD. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Plattegrond bevrijdingsactie Joop van Veldhoven
Essentieel in de bevrijdingsactie was de rol van de bibliothecaris van de Koepelgevangenis, Joop van Veldhoven (1910-1980). Hij speelde informatie van het verzet aan ‘Frits de Zwerver’ door. Ook maakte hij een plattegrond van de gevangenis zodat de verzetsoverval tot in detail kon worden gepland.
Bron: De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, 5 juli 1947, nr. 27.
Koepelgevangenis Arnhem
De Koepelgevangenis had tussen 1942 en 1945 als straatadres de Lombokstraat. Die naam hadden de Duitsers de Wilhelminastraat in 1942 gegeven, om elke verwijzing naar de koningin uit het straatbeeld weg te nemen.
© Foto P. de Booys uit Het Grote Gebod, deel 2, p. 177 (Kampen 1951, herdruk 1979).

11 mei 1944 (donderdag)
Verzet bevrijdt ‘Frits de Zwerver’ uit Koepelgevangenis
Het is de verjaardag van NSB-leider Anton Mussert en op donderdagavond 11 mei 1944 wordt in Musis Sacrum, in het Wehrmachtheim, een groot feest gehouden. Veel Duitse soldaten en officieren zijn daarbij aanwezig.

Tweeënhalve kilometer verderop stoppen bij de Koepelgevangenis om 19.50 uur twee zwarte limousines, een Opel Olympia en een Ford V8. Uit één van de auto’s stappen twee Nederlandse marechaussees. Tussen hen in voeren ze een gevangene mee. Ze lopen naar de grote toegangspoort van de gevangenis, bellen aan en vertellen dat ze met hun gevangene vanuit Groningen op weg naar Nijmegen in Arnhem zijn gestrand. Ze vragen of de gevangene hier een nachtje ondergebracht kan worden. De portier vertrouwt het niet en opent de deur slechts op een kier. Op dat moment rammen de drie de deur open en houden een pistool onder de neus van de bewaker. Uit de twee auto’s komen dan nog zeven andere mannen aangerend die de eerste drie volgen naar het cellencomplex.
De jonge mannen zijn verzetslieden van de LKP (Landelijke Knokploeg) en zijn uit heel Nederland opgeroepen om die avond ‘Frits de Zwerver’ te bevrijden. Dominee Frits Slomp, was samen met Heleen ‘Tante Riek’ Kuipers één van de landelijke leiders van de LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers). Als ‘Frits de Zwerver, in de gewelddadige verhoren van de SD (Sicherheitsdienst), doorslaat en de namen van medestanders prijs geeft, stort een groot deel van het verzetswerk in. ‘Frits de Zwerver’ moet en zal bevrijd worden, wat met deze spectaculaire actie ook lukt. Enkele dagen later worden enkele verzetsmannen, die met de bevrijdingsoverval hadden meegedaan, gearresteerd. Ze worden opgesloten in het Huis van Bewaring in de Arnhemse binnenstad. Een tweede verzetsactie is nodig en die vindt precies een maand later plaats op 11 juni. Over die bevrijding van 54 gevangenen meer in ‘Verleden Vandaag’ van die dag.

Literatuur
Aerde, R. van e.a., Het Grote Gebod. Gedenkboek van het Verzet in LO en LKP.
Kampen 1951 (Uitgeversmaatschappij J.H. Kok). Twee delen met een herdruk in 1979.

Kaajan, D., Nieuw licht op arrestatie en bevrijding van Frits de Zwerver in mei 1944.
In: Pierik P. van en B. van Nieuwenhuizen (red.), Elfde Bulletin van de Tweede Wereldoorlog (Soesterberg 2012), 251-324.

De Zwerver. Weekblad van de Stichting LO.-LKP, 1945-1949.

12 mei 1674 (zaterdag)
Stadhouder Willem III versterkt positie in Arnhem

Panorama van Arnhem vanuit het oosten, ca. 1674
De stad die de Fransen in 1674 achterlieten zag er vanuit het oosten lieflijk uit. Valentijn Klotz (1650-1721) kleurde met waterverf zijn tekening fraai in. Wij kijken over de Lauwersgracht naar de vestingwerken en de achter(koor)zijde  en de twee torens van de Walburgiskerk. Daarachter staat de toren van de Eusebiuskerk. Rechts zijn nog de twee toren van de Janskerk te zien.
© Gelders Archief: 1551-3828, tekening van Valentijn Klotz, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Bestuurscentrum van Arnhem, ca. 1700
Het bestuurscentrum aan de westzijde van de Markt met het Oude Stadhuis en het Prinsenhof. Voor het Prinsenhof de zuiltjes met overkapping van de visbank. Links het grote huis Anderlecht van baron Van Torck.
© Gelders Archief: 1501-04-8058, tekenaar Cornelis Pronk, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

12 mei 1674 (zaterdag)
Stadhouder Willem III versterkt positie in Arnhem
In het voorjaar van 1674 werd het Lodewijk de Veertiende duidelijk dat zijn bezetting van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1672 op een mislukking was uitgelopen. De ‘Zonnekoning’ verlegde zijn ambities en besloot om zijn troepen uit het oosten en zuiden van de Republiek terug te trekken. Zo verliet het |Franse bezettingsleger op dinsdag 21 april de stad. Ze namen wel twaalf Arnhemse gijzelaars mee als waarborg voor de toegezegde afkoopsom van f 160.000,-. De gevangenen werden na enkele maanden weer vrijgelaten (zie Verleden Vandaag van 10 april en 18 februari).
De stad had nu wel een nieuw bestuur nodig. De man die gezien werd als redder van de Republiek en die het land had verlost van de Fransen besloot zijn machtspositie verder te versterken: de 23-jarige prins van Oranje, stadhouder Willem III.
Dat kon hij ook doen omdat Holland snode plannen had met de drie gewesten die door de Fransen bezet waren gehouden. Holland wilde Utrecht, Gelderland en Overijssel niet meer toelaten tot de Staten-Generaal, maar rechtstreeks laten besturen door Holland en Zeeland. Zo’n machtspositie voor Holland zag Willem III niet zitten en wist het stemrecht van Gelderland in de Staten-Generaal te behouden. Bovendien verstevigde hij zijn greep op de benoeming van de bestuurders in Arnhem en Gelderland. Dit alles werd op 12 mei 1674 in Arnhem een nieuw bestuursreglement, de ‘magistraatsbestelling’ vastgesteld. Een jaar later wist hij zijn macht in een nieuw Regeringsreglement nog verder te vergroten. Om de stadhouder en zijn benoemde vrienden kon niemand meer heen. De kiem van een volgend conflict, de Gelderse Plooierijen’ was gelegd.

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 296-297.

Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 116-117.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis.
Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), pp. 94-103.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 462.

Potjer, M.R., Johan Ribbius, gegijzeld door de Fransen (1674).
In: Arnhems Historisch Tijdschrift; jrg. 32 (2012), nr. 3, p. 122-126.

13 mei 1865 (zaterdag)
Musis krijgt een concertzaal

Musis Sacrum, 1866
Musis na de verbouwing met de nieuwe concertzaal (links), gezien van de Velperbinnensingel. Rechts het oudste gedeelte uit 1847 van architect Willem Fromberg.
© Gelders Archief: 1583-1927, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem 2.. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Musis bouwtekening, 1865
De nieuwe concertzaal was een ontwerp van stadsarchitect  F.W. van Gendt en werd aanbesteed voor f 12.968,-. De inrichtingskosten (podium, verlichting, verwarming) bedraagt nog eens f 7.000,-.
© Gelders Archief: 1506-8085, tekening F.W. van Gendt, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Musis en omgeving, 1875
Geregeld werd de directe omgeving van Musis Sacrum gewijzigd. Zo ook tien jaar later na het besluit om het gebouw een grote concertzaal te geven. Het gebouw lag dan ook midden in de voormalige vestingwerken, op een vroegere vooruitgeschoven ravelijn. Deze tekening is een “Ontwerp tot verbinding van den Eusebiusbuiten- met den Eusebiusbinnensingel. Met verandering van het park Musis Sacrum.”
© Gelders Archief: 1506-8146, maker onbekend, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

13 mei 1865 (zaterdag)
Musis krijgt een concertzaal
Tussen 1830 en 1870 was Arnhem de snelst groeiende stad van Nederland. De toestromende mensen waren in aantal vooral arme arbeiders van het platteland (Veluwe, Betuwe, Achterhoek) en werkzoekenden uit Pruisen (Duitsland bestond pas vanaf 1871) . Ze kwamen naar de stad omdat welgestelden uit het westen van het land in Arnhem gingen wonen. Onder hen veel oud-Indiëgangers die in de kolonie Nederlands-Indië fortuin hadden gemaakt met suikerplantages. Ook oud-bestuurders en gepensioneerde hoge militairen uit ‘de Oost’ kozen Arnhem als woonplaats. De opening van de spoorlijn in 1845 stimuleerde hun komst nog meer.

Naast de villa’s en herenhuizen die ze lieten bouwen, wilden ze natuurlijk ook ontspanning en vertier. Het in 1847 gebouwde Musis Sacrum bleek bij concerten te klein voor de toestromende gegoede burgerij. Op zaterdag 13 mei 1865 besluit de gemeenteraad daarom tot de bouw van een nieuwe concertzaal met 600 zitplaatsen. Een jaar later vond op 16 maart 1866 de feestelijke opening plaats. Het Caecilia-Concert vierde in deze eerste echte concertzaal van Arnhem zijn 275-jarig bestaan met muziekstukken van Beethoven (Egmont) en Wagner (Tannhäuser).

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

Knap, W. W.G.Zn. en Vergouwe, G.F.C., Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 166.

Langenhoff, K.F.E. en Seebach, C., De muzen omsingeld. Musis Sacrum 1847-1983.
Arnhem 1983 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 10, 23-28.

14 mei 1845 (woensdag)
Opening R(h)ijnspoorweg Arnhem-Amsterdam

Opening Rijnspoorweg, 1845
We kijken van de noordkant van het stationsgebouw naar het westen. Op de achtergrond staat molen De Harmonie, één de drie windmolens aan de Amsterdamseweg. De eerste eigenaar, Coenraad Weerts, woonde in het landhuis Marienberg dat rechts te zien is. In 1834 werd de molen overgenomen door Willem Thomassen, die er een kleine metaalgieterij naast bouwde. Daarvan is de rokende schoorsteen. In 1857 werd de molen gesloopt omdat één van de roeden van de wieken afbrak en op het spoor viel vlak nadat een trein met koning Willem III was gepasseerd.
© Gelders Archief: 1551-3133, maker Jacobus Pelgrom, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Stationsgebouw met uitzicht vanaf de terrassen, 1845
Op deze tekening staan we aan de zuidzijde van het stationsgebouw dat dienst deed tot 1867. Het witgepleisterde neoclassicistische pand had aan beide zijden een terras met prachtig uitzicht op het park Sonsbeek en de Betuwe. Via een balkon aan de voor- en achterzijde stonden de terrassen met elkaar in verbinding. Goed is ook het hoogteverschil op het toenmalige stationsplein te zien.
© Gelders Archief: 1551-3084, maker Hendrik Wilhelmus Last, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Dienstregeling Rijnspoorweg, 1845
Drie keer per dag kon je in 1845 van Arnhem naar Amsterdam treinen. Twee uur en drie kwartier duurde de rit, een voor die tijd bijna onbevattelijke snelheid. In de 19e-eeuwse klassenmaatschappij kon je kaartjes kopen voor drie verschillende prijs- en reisklassen. Een kaartje voor de derde klasse was geen luxe, want je zat dan volledig in de open lucht en ving alle winterkou plus de stoom en het roet van de stoomlocomotief.
Uit: Arnhemsche Courant, 14-5-1845. Via KB-site Delpher.
Groot formaat krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010043259:mpeg21:p004

14 mei 1845 (woensdag)
Opening R(h)ijnspoorweg Arnhem-Amsterdam
De koning zou komen, maar hij kwam niet. Willem II liet op woensdag 14 mei 1845 verstek gaan door een ‘keelverkoudheid’. Zijn broer Frederik en zijn zonen, de prinsen Willem (de latere koning Willem III), Alexander en Hendrik, waren wel in Arnhem voor de opening van de spoorlijn. De liberale Arnhemsche Courant, die toch al niet veel op had met het autocratische koningshuis, gaf er enigszins smalend verslag van. Dit terwijl het gemeentebestuur opgeroepen had om de feestelijke opening van de Rijnspoorweg ‘op betamelijke wijze en met rechtmatige vreugde’ te vieren. Het stadsbestuur had het verder goed gezien, want ‘het weldadige belang’ van de treinverbinding voor Arnhem bleek al snel.
Als groene stad aan de heuvels van de Veluwezoom trok het welgestelde dagjesmensen uit het westen, maar bovenal gepensioneerde renteniers uit Nederlands-Indië aan. Die wilden graag hun laatste levensjaren in ‘de genoeglijkste’ stad van het land doorbrengen.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 14 t/m 17-5-1845.

Burgers, T. en J. Vredenberg, Sporen naar Arnhem Centraal.
Utrecht 2015 (Uitgeverij Matrijs), p. 16-19.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 99.

Janssen, G.B., Arnhemse molens en hun geschiedenis.
Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), p. 52-57, 59, 62, 95-99.

Knap, W. W.G.Zn. en G.F.C. Vergouwe, Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 125-129.

Vredenberg, J. , Verwarring rond de molens bij de Amsterdamseweg.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 27 (2007), nr. 3, p. 62-65.

15 mei 1653 (donderdag)
Eigen gilde voor wijn- en biertappers

Wildeman in de Jansstraat
Boven de onderpui van de Gambawinkel (2022) in de Jansstraat staat in een nisje de bont gekleurde ‘Wildeman’ uit de zestiende eeuw. Het beeld was het uithangbord van een tapperij met dezelfde naam.
© fotograaf Jan de Vries, 2022.
Gildebrief, 1653
De eerste bladzijde van de ‘Tapperen Gildebrieff. Met de oprichting van het Tappersgilde kregen de tappers het alleenrecht op het tappen en verkopen van kannen bier en wijn.
Het lezen, beter: ontcijferen, van de tekst is specialistisch werk van deskundigen in oude handschriften (paleografen).
In: Gilden Officianten Boek, 1581-1775, folio 277 recto e.v.
Gelders Archief: 2000-589, Oud Archief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Grootste Arnhemse Gildebeker, 17e eeuw
De gilden wilden laten zien dat ze belangrijk waren. Eén van de manieren om dat te doen, was het laten vervaardigen van fraaie gildebekers. Kort na de oprichting liet het tappersgilde daarom deze zwaar gedecoreerde zilveren beker door zilversmid Willem Muller maker. Met een hoogte van ruim een halve meter was het de grootste gildebeker in de stad. Het Museum Arnhem kocht in 1857 deze beker voor f 208,-.aan.
© Museum Arnhem: GM 01042. Auteursrechtelijk beschermd.

15 mei 1653 (donderdag)
Eigen gilde voor wijn- en biertappers
In de Jansstraat recht tegenover de Pauwstraat staat op vijf meter hoogte de mooiste herinnering aan de tapperijen, herbergen, cafés en kroegen uit het verre verleden: ‘de Wildeman’. Genoemd naar een herberg en tapperij die hier al in de 16e eeuw stond. Aan het prachtig gekleurde beeldje, werden in het verleden fantastische betekenissen gekoppeld: het zou een spion van Huissen zijn. Die Kleefse enclave werd in 1502 belegerd Karel van Gelre en dan konden verraders niet gebruikt worden.. Of het zou de mythologische Hercules zijn, of een vervaarlijke struikrover, of …..
Niets van dat alles: het toch ook onbeholpen , en daardoor extra vertederende, beeldje verwijst naar een tapperij, later bakkerij, ‘de Roos in de Wildeman’. Andere fraaie namen van 17e-eeuwse tapperijen: In de Witte Wint en In ’t Rad van Avontuur. Al in 1550 is er sprake van een huis met de naam ‘De Wildeman’ en omstreeks 1600 wordt er in een processtuk gesproken over een beeld ‘De Wildeman’. Het beeld moet vervangen omdat ‘den ouden Wildeman ten deel van Reijn van Lunteren, half bij sinnen, int leste van sijn leven affgestoten is worden’

Voor deze bier- en wijntappers was donderdag 15 mei 1653 een grote dag: ze kregen op een eigen gilde. In de gildebrief van dit nieuwe Tappersgilde van het stadsbestuur van die dag werden de rechten en plichten vastgelegd. Zo kregen zij het monopolie op bier en wijn tappen en daarmee waren de plaatselijke horecabedrijfjes beter beschermd tegen de tapperijen van niet uit Arnhem afkomstige ondernemers en de militaire tappers van het garnizoen. Maar er waren ook plichten: het verdunnen van wijn was natuurlijk uit de boze en van herbergiers die ‘lichtvaardig volk’ onderdak gaven werd het lidmaatschap ontnomen. Bovendien moest ieder gildelid elk jaar een vat bier ter waarde van zes gulden aan het gilde schenken.

Literatuur
Klep, P.M.M., De Arnhemse ambachtsgilden (1591-1700).
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 202-203.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 162, 382.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 455.

Potjer, M. R., In de witte Wint: aalmoesbussen en herbergen tijdens de Tachtigjarige Oorlog.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 21 (2001), nr. 2, p. 64-71.

16 mei 1907 (donderdag)
Opening elektriciteitscentrale

‘Electrische centrale’, 1911
De elektriciteitscentrale was een vernieuwend ontwerp van Gerrit Versteeg, adjunct-directeur van Gemeentewerken. Zijn architectuur met Art Deco-elementen, rondboogvensters en fraaie tegeltableaus was een reactie op de neostijlen, die toen nog overheersend waren.
© Gelders Archief: 1523-117-0012, fotograaf Emil van den Kerkhoff, Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Nijverheidstentoonstelling met elektriciteit, 1907
In het jaar van de opening van de elektriciteitscentrale werd in Musis Sacrum een grote nijverheidstentoonstelling gehouden met als thema ‘Elektriciteit in huis en ambacht’. Op de reclameprentbriefkaart haalt een lantaarnopsteker met een katrol een gespannen straatlamp naar beneden.
© Gelders Archief: 1583-15239, tekenaar Daan Hoeksema, litho uitgegeven door A. v.d. Weerd (Arnhem), fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

16 mei 1907 (donderdag)
Opening elektriciteitscentrale
Een jaar eerder was de bouw gestart en op donderdag 16 mei 1907 was het zover, de opening van de Elektrische Centrale aan de Nieuwe Kade. De plek was strategisch gekozen, want voor het opwekken van stoom was veel water (condensatieproces) en steenkool (brandstof) nodig. Deze twee materialen waren met de Rijn voor de deur ruim en snel voorhanden. De machines die een hoogspanning van 10.000 Volt opwekten, waren de eerste van deze soort in Nederland.
Elektriciteitsgebruik werd een groot succes en de centrale werd voortdurend aan de stijgende vraag aangepast. Niet alleen particulieren en bedrijven gingen over op elektriciteit. Ook de gemeentelijke gaslantaarns werden vervangen door elektriciteitsverlichting. Om tegemoet te kunnen komen aan die groei werd in 1921 aan de achterkant een groot ketelhuis aangebouwd. Helaas kon de gemeente Arnhem hier niet lang van profiteren, want de provincie (P.G.E.M.) zou alle elektriciteitsnetwerken gaan exploiteren. Nijmegen kreeg de productiecentrale toegewezen en Arnhem kreeg in 1939 als tegenprestatie het hoofdkantoor van de provinciale elektriciteitsmaatschappij aan de Utrechtseweg.
De centrale op de Nieuwe Kade heeft tot 1938 gefunctioneerd. Het pand werd hierna het onderkomen van de firma Thomassen en de firma Kaptein. Toen de maker van de succesvolle brommer Kaptein Mobylette in 1954 verhuisde naar de Dr. Lelyweg werd de voormalige elektriciteitscentrale gesloopt.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 137.

Ranft, F.R., Nutsvoorzieningen.
In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs Utrecht), p. 144-159, p. 150-151.

Stenfert Kroese, H.E. en D. W., Neijenesch, Arnhem en zijn toekomstige ontwikkeling.
Arnhem 1919 (Uitgeverij Thieme), p. 67-69.

Vredenberg, J., “Trotse kastelen” voor een nieuwe tijd: Arnhemse architectuur van elektriciteitsbedrijven.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 25 (2005), nr. 2, p. 72-82.

Vredenberg, J., Handel, nijverheid en industrie. Bedrijfsgebouwen in Arnhem.
Utrecht, 2002 (Uitgeverij Matrijs), p. 55-56.

17 mei 1499 (vrijdag)
Veer tussen Arnhem  en de Praets in erfpacht

Het veer bij Arnhem, ca. 1560
Het veer stak de Rijn over ter hoogte van de huidige Nelson Mandelabrug. Tussen 1287 en 1601 was het eigendom van het kapittel van de St. Pieterskerk in Arnhem. In 1603 verving de stad het veer door de schipbrug. Bij de Praets kwamen rond 1560 drie Rijnstrangen samen,. De stroom rechtsboven werd in opdracht van hertog Karel van Gelre tussen 1530 en 1536 met de hand gegraven.
Uitsnede van de kaart van Arnhem door Jacob van Deventer.
© Biblioteca Nacional de España, Madrid, Manuscritos Res/200, folium 87. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De Praets en Arnhem, 1574
De Praets is op deze kaart nog in het bezit van het kapittel van St. Pieter in Utrecht. De kanunniken spanden een proces aan tegen de Arnhemse bestuurder en grondeigenaar Godert Pannekoe(c)k. Die mocht de titel doctor voeren vanwege zijn universitaire scholing in Siena, Italië.
Dr. Pannekoek had een krib (midden op de kaart) in de rivier laten aanleggen, waardoor het veer niet meer bij de strekdam (op de kaart tussen het melkmeisje en de zaaiende boer) van de Praets kon afmeren.
Linksboven staan de huisjes ‘op die Praest’ en linksonderaan de Rijnpoort. Op de oever zie we de handelskraan die de goederen in en van de schepen op de oever hees; ‘craen der staedt Arnhem’.
Hoe het proces afliep? Zoals zo vaak: de rechtsgang werd voortdurend vertraagd met bezwaarschift op beroep op protestbrief dat in 1601 nog geen definitieve uitspraak was gedaan.
© Gelders Archief: Oud Archief Arnhem 2422, lade 1_1 . Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

17 mei 1499 (vrijdag)
Veer tussen Arnhem  en de Praets in erfpacht
‘Arneym’ vindt de middeleeuwse omschrijvingen van de dagen in het jaar prachtig. Neem nu 17 mei 1499. In een Arnhemse kroniek is  dat ‘Int jaer onss Heren duysent vierhondert negen en tnegentich, des frijdaiges na den sonnendach Exaudi’.
Die ‘sonnendach Exaudi’ is de zondag tussen Hemelvaart en Pinksteren als een kerkelijk lied begint met Exaudi Domine: “Hoor mij aan Heer”.
Op die dag verklaarden de rigter en schepenen van de stad dat ridder Evert van Wilp het halve veer bij de stad in eeuwige erfpacht genomen heeft. Het eigendomsrecht bleef bij het kapittel van de St. Pieterskerk in Utrecht, maar ridder Evert en zijn nazaten mochten het voor de helft uitbaten. Nu had het geslacht Van Wilp, die hun thuisbasis in die Gelderse plaats bij Voorst hadden, als leenheer van de bisschop van Utrecht al een sterkte band met de Domstad. Die werd met de erfpacht van het Arnhemse veer alleen maar sterker.
In 1601 koopt de stad van het St. Pieter Kapittel alle veerrechten op om, twee jaar later op die plek de schipbrug te bouwen. Zie daarvoor Verleden Vandaag van 4 december (1601).

Literatuur
Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 438-440.

Noordzij, A.G.A., De late middeleeuwen: ridderschap, vorst en territorium.
In: Jacobs, I.D. (red.), Adel en ridderschap in Gelderland. Tien eeuwen geschiedenis.
Zutphen 2013 (WBooks / Gelders Archief), p. 28-51, p. 49.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 171.

Wientjes, R.C.M., Arnhem, Wageningen en het veer op de Praats.
In: Bijdragen en Medede(e)lingen Gelre, deel LXXVI (1985), p. 9-19.

Wientjes, R.C.M., Een heerlijkheid in de bocht. Kaartboek van de polder Meinerswijk bij Arnhem.
Zwolle 1995 (Uitgeverij Waanders), p. 12-14.

18 mei 1878 (zaterdag)
Problemen paardentramlijn Arnhem-Velp

Paardentram op het Stationsplein, ca. 1900
Links het begin van het Stationsplein en rechtdoor richting Willemsplein
© Gelders Archief: 1501-04-14692, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Paardentram op het Velperplein, ca. 1890
Twee wagens van de paardentram bij het tramwachthuisje tegenover Musis Sacrum.
© Gelders Archief: 1501-2535, fotograaf onbekend, fotocollectie Gelders archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

18 mei 1878 (zaterdag)
Problemen paardentramlijn Arnhem-Velp
De Arnhemse gemeenteraad was ‘not amused’ op zaterdag 18 mei 1878. Twee jaar eerder had de heer B. Rutgers uit Doesburg vergunning gekregen voor de aanleg van rails over de singels, Steenstraat en Velperweg voor een paardentram tussen Arnhem en Velp. Er gebeurde echter vervolgens niets. Aanmaningen van het gemeentebestuur aan Rutgers om nu eens gebruik te maken van de aan hem verleende concessie waren tegen dovemansoren gericht. Rutgers vroeg zelfs op deze 18e mei 1878 formeel uitstel van de aanleg en exploitatie aan. Dat verzoek werd door de raad geërgerd van de hand gewezen.
Intussen was wel duidelijk geworden dat van Rutgers niets te verwachten viel. Een jaar later ging de ‘concessie ’daarom over op Arnhemmer D. van der Heyden. Die opende een jaar later, op 3 mei 1880, de paardentramdienst voor het publiek. Dat werd een groot succes, zowel voor het Arnhemse publiek als voor de investeerders in de N.V. Arnhemsche Tramweg-Maatschappij. Zij kregen elk jaar een dividend uitgekeerd op hun ingelegde geld. Als Rutgers uit Doesburg dat had geweten in 1878, dan waren de zaken wellicht anders gelopen. Ach ja, kennis achteraf.

Lees meer in Verleden Vandaag over de paardentram.
6 april (1895) uitbreiding netwerk paardentram door Spijkerkwartier
2 januari (1911) vervanging van de paardentram in 1911 door de elektrische tram.

Literatuur
Bosman, F., Tussen Arnhemse lijnen. 130 jaar openbaar vervoer in en rond Arnhem.
Bilthoven 2009 (Uitgeverij Studio Vervoer Nederland), p. 6-8.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der. Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. 
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij). p. 123.

Iddekinge, P.R.A., Van omnibus tot trolleybus.
In: Van omnibus tot trolleybus. 125 jaar Openbaar vervoer in en om Arnhem.
Leiden 1964 (Uitgeverij E.J. Brill), p. 1-87, p. 12-16.

Nusteling, H.P.H., Verkeer en vervoer tot 1945.
In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 160-189, p. 165.

19 mei 1851 (maandag)
Einde van molen De Verwachting

Drie molens bij de Amsterdamseweg, 1853
Op de tekening heeft tekenaar Maurits (Quirijn Maurits Rudolph) Ver Huell geschreven “Vanaf de Zijp 1853”.
We kijken vanuit het dal van de Jansbeek (de ‘Zijp’) ongeveer ter hoogte van de huidige Zwanenbrug richting de Amsterdamseweg. Het gebied tussen de Zijpendaalseweg en de Amsterdamseweg (Burgemeesterskwartier) is nog volledig onbebouwd.
De tekening van Ver Huell is waarschijnlijk de laatste afbeelding van De Verwachting (uiterst links). De in 1851 ingezette sloop bereikte twee jaar later de opbouw met het wiekenstelsel.
In het midden De Harmonie met daarnaast de rokende schoorsteen van de metaalgieterij van De Harmonie-eigenaar Thomassen. Rechts molen De Hoop, die in 1870 werd verplaatst naar de Klarendalseweg en onder de naam De Kroon nog steeds bestaat.
Uitsnede van een tekening van Quirijn Maurits Rudolph) Ver Huell, 1853.
© Gelders Archief: 1551-3842, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De Verwachting te huur, 1850
Rond 1850 wisselde De Verwachting enkele keren snel van eigenaar. Ook een mogelijke verhuur baatte niet. Het terrein rondom de spoorlijn kwam in handen van projectontwikkelaar en architect Willem Fromberg. Die liet er grootse villa’s bouwen.
Uit: Arnhemsche Courant, 22-12-1850. Via KB-site Delpher.
Groot formaat krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010151798:mpeg21:p004

19 mei 1851 (maandag)
Einde van molen De Verwachting
De vooruitgang eist zijn tol. Met de opening van de Rijnspoorweg tussen Arnhem en Amsterdam in 1845 (zie Verleden Vandaag van 14 mei) was ook het lot bezegeld van de twee windmolens direct buiten de vroegere St. Janspoort. Zeker toen rond 1850 één van de wieken van de molen De Harmonie op het spoor terecht kwam. Dit vlak nadat een koninklijke trein met Willem III was gepasseerd.

Molen De Harmonie werd door de aanleg van de spoorlijn gescheiden van molen De Verwachting die in het verlengde van de Bergstraat ten zuiden van het treintraject lag. Later werd dit de, nu al weer verdwenen, Bovenbergstraat. Die weg moet niet verward worden met de even verderop gelegen Bovenbrugstraat. Vanaf maandag 19 mei 1851 werden de windmolen en bijbehorende gebouwen in fasen gesloopt.
Een pittoresk panorama op Arnhem met de molens tegen de achtergrond van de beboste heuvels en uitzicht op de Betuwe verdween daarmee. Er kwam nieuw cultuurhistorisch schoon voor in de plaats: neoclassicistische villa’s van renteniers die in het koloniale Nederlands-Indië hun fortuin hadden gemaakt: Van Braam, Bosch, Stokvis, d’Abo, enz.

Literatuur
In de literatuur werden de twee molens vaak met elkaar verwisseld. Arends (website) en Vredenberg (AdG 2007) hebben uiteindelijk de misverstanden en verschrijvingen op een rijtje gezet.

Arends, A., Het ontstaan van de woonwijk Oud-Heijenoord, website.
URL: http://www.arendarends.nl/Oud-Heijenoord/Oud-Heijenoord.htm. Geraadpleegd o.a. 18-5-2022.

Crone, C.F.A. en J. Vredenberg, De Burgemeesterswijk. Wonen op stand bij Park Sonsbeek in Arnhem.
Utrecht 2007 (Uitgeverij Matrijs), p. 18.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 101.

Janssen, G.B., Arnhemse molens en hun geschiedenis.
Utrecht 1999 (Uitgeverij Matrijs), p. 52-57, 59, 62, 95-99.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 464-465.

Vredenberg, J., Heijenoord en Lombok. Van landgoed tot stadsuitbreiding in Arnhem.
Utrecht 2005 (Uitgeverij Matrijs), p. 12-15.

Vredenberg, J. , Verwarring rond de molens bij de Amsterdamseweg.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 27 (2007), nr. 3, p. 62-65.

De Verwachting en De Harmonie, ca. 1840
Links De Verwachting en rechts De Harmonie.
De spoorlijn is nog niet aangelegd. Om vanaf de Amsterdamseweg naar de stad te gaan, ging men tot 1845 even voorbij de huidige stationsuitgang Sonsbeekzijde naar het zuiden. Die weg zou later de Bovenbergstraat (niet te verwarren met de Bovenbrugstraat) worden.
© Gelders Archief: 1551-3801, tekening van Abraham Johannes Couwenberg,
Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De Verwachting, 1832-2022
De Verwachting stond waar nu de Nieuwe Stationsstraat / Stationsplein-West is.
De molen werd, evenals De Harmonie,  in 1820 gebouwd in opdracht van koopman en ‘olyslager’ Coenraad Weerts op de plek waar eeuwenlang de herberg Den Rooden Haan stond. Weerts, broer van burgemeester Johan Weerts, ging zelf in de onmiddellijke nabijheid wonen in het door hem gebouwde landhuis Mariënberg.
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegevens van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.

20 mei 1530 (dinsdag)
Nieuwe belasting om Rijnverlegging te betalen

Twee Rijnstromen Arnhem, ca. 1560
Op deze uitsnede van een schetsmatige kaart van Christaan sGrooten (1532-1608) zijn de twee rivierstrangen goed te zien.
sGrooten (1532-1608) was landmeter en cartograaf in dienst van Philips II. Hij bracht de gewesten en streken van de Nederlanden tweemaal in kaart: in een uitgave van 1573 en (Brusselse Atlas) en 1592 (Madrileense Atlas).
Hier één (folio 39) van de twee kaarten van de Veluwe uit de Brusselse Atlas die waarschijnlijk tussen 1555 en 1559 is gemaakt.
Kaart uit: Christaan sGrooten, Brusselse Atlas  / Atlas Bruxellensis, 1573.
© KBR (Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel): Ms. 21.596 D. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rijnstrang door Arnhem-Zuid, 1755
Deze kaart van landmeter Willem Leenen uit het midden van de 18e eeuw vraagt wat aandacht en geduld. In de eerste plaats is het noorden beneden en het zuiden boven. Rechtsonder ligt de stad Arnhem en linksonder is de splitsing van Rijn en IJssel bij Westervoort-Huissen. Rechtsboven liggen Elden en Meinerswijk (‘Heerlijkckhijdt Mijnderswijck’).
We kijken dus vanuit de Veluwe over de Rijn Arnhem-Zuid in. Een deel van dit zuidelijk riviergebied is niet Gelders maar Kleefs. En dat was de reden om de kaart te maken: waar ligt de grens tussen Gelderland en de Kleefse enclaves? Of in de fraaie titel van de kaart: ‘Caart figuratif in de welcke men vindt de scheidingh tussen het Cleefse en Gelderse territoir boven en teegen over de stadt Arnhem in het quartier van Veluwe’.
Boven de Rijn is een de oude hoofdstrang (tot 1530) van de Rijn met dijk getekend: ‘Den Ouden Rhijn’ en ‘Malburghsen Dijck’. Daarboven loopt de ‘Band Dijck’, de huidige Huissensedijk tussen Kronenburg en Rijkerswoerd.
Voor alle details in deze kaart, ga naar het Gelders Archief: https://permalink.geldersarchief.nl/E24505114FD24417A4EB9B6540B4340A
© Gelders Archief: 0003-1013, Willem Leenen, Staten van het Kwartier van Nijmegen en hun Gedeputeerden. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

20 mei 1530 (dinsdag)
Nieuwe belasting om Rijnverlegging te betalen
Het is één van de verstrekkendste gebeurtenissen in de Arnhemse geschiedenis: de verlegging van de Rijn tussen 1530 en 1536 in opdracht van Karel van Egmond, hertog van Gelre: ‘dat men den Rijnstroem durch den stranck narer verbij onss stat alhyer leyden sall’.
Twee hoofddoelen had de hertog met zijn besluit. In de eerste plaats wilde hij Arnhem een extra verdediging geven door de Rijn vlak langs de stadsmuren te laten stromen. Ook wilde hij schippers verleiden om meer de Rijn dan de Waal te kiezen als vaarroute tussen het oosten (Duitse rijk) en het westen van ons land. Het afsnijden van de rivierbocht bij Arnhem zou hem en de stad Arnhem meer tolinkomsten opleveren.
Maar ja, dan moet er gegraven worden, al wordt daar een oude rivierbedding (strang) voor gebruikt: wie gaat dat doen en wie gaat dat betalen? Het stadsbestuur van Arnhem, aan wie de opdracht voor de Rijnvergraving was gericht, had er wel een oplossing voor. Via de middeleeuwse ‘graaf- en karrenplicht’ werden inwoners van de omliggende plaatsen opgetrommeld om zes jaar lang het graafwerk te doen. En er werd een extra belasting geheven op de eerste levensbehoeften van de Arnhemse burgers: bier en meel. Die ‘nieuwen en verhoogden accijs op het gemaal’ van de stadsmagistraat werd natuurlijk op dinsdag 20 mei 1530 door de hertog goedgekeurd.

Literatuur
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  
Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 270-271, 464-465.

Hasselt, G. van, Arnhemsche oudheden. Delen I-IV.
Arnhem 1803-1804, deel 1, p. 130-137.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 189-190.

Potjer, M., Historische Atlas van Arnhem. Van Schaarsbergen tot Schuytgraaf.
Amsterdam 2005 (Uitgeverij SUN), p. 26-27.

21 mei 1864 (zaterdag)
Gratis rivierbad , maar 2 cent voor schipbrug

Schipbrug met rivierzwembad, ca. 1860
Een romantisch plaatje is deze gekleurde lithografie. Rechtsvoor het rivierbad. Aan de overkant van de Rijn baden de zojuist gebouwde neoclassicistische herenhuizen aan de Rijnkade in de zon. Voor deze huiseigenaren was het oversteken van de brug voor 2 cent waarschijnlijk geen beletsel om van het zwembad op de zuidoever gebruik te maken.
© Gelders Archief: 1551-2825, Carel Christiaan Anthony Last, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Rijn met rivierzwembad, 1882
Een klassieker voor tekenaars en kunstschilders was het ‘Gezicht op Arnhem vanuit het westen’. De hoogten van Bovenover boden een schitterend uitzicht op de stad, de Rijn en de Betuwe. Vanaf 1847 kwam daar de zweminrichting in de rivier bij.
© Gelders Archief: 1551-3890, Hans Richard von Volkmann, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Regelen badinrigting’, 1864
Enkele artikelen uit het in 1864 vastgestelde zwembadreglement.
Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 21-5-1864
In: Gelders Archief: 2192-88, Secretarie Gemeente Arnhem.

21 mei 1864 (zaterdag)
Gratis rivierbad , maar 2 cent voor schipbrug

In de loop van de tijd heeft Arnhem verschillende rivierzwembaden in de Rijn gehad. Bij de Nieuwe Kade lagen tussen 1906 en 1936 twee gescheiden zwemgelegenheden: één voor de arme inwoners (‘min- en onvermogenden’) en één voor Arnhemmers die de toegang konden betalen. Toen zwembad Thialf en het Sportfondsenbad hun poorten rond 1932 openden, werd dit bad bij de Elektrische Centrale gesloten. Na de oorlog kende Arnhem-Zuid ook een aangelegd rivierbad aan de Malburgse Bandijk (bij de Veerpolderstraat, 1947-1957).
Het oudste rivierbad werd in 1847 naast de schipbrug bij de Praets geopend.  In ‘de drijvende bad- en zweminrigting’ was tussen planken een zwemplek met een heuse ‘hoge’ duikplank gecreëerd. Extra netten zorgden er voor dat de zwemmers niet met de stroom werden meegesleurd. Kleedhokjes waren er ook, maar douchen was tot de eeuwwisseling niet mogelijk. Het rivierbad stond onder gemeentelijk beheer en op zaterdag 21 mei was agendapunt 8 in de raadsvergadering ‘REGELEN omtrent het beheer en gebruik van de badinrigting te Arnhem’. Zo stond in artikel 5 dat het bad geopend was van juni t/m augustus zowel ‘tot baden als zwemmen en tot verkrijgen van onderrigt in de zwemkunst’.
De ‘min- en overmogenheden’ hadden gratis toegang, maar voor hen was de overtocht over de schipbrug voor 2 cent al een te grote financiële barrière om een duik in het rivierbad te nemen.

Literatuur
Fiege, K., Twee eeuwen sporten in Arnhem. 
Arnhem 2001 (De Arnhemsche Courant / De Gelderlander), p. 5-6, 32, 86.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

22 mei 1627 (zaterdag)
Weemoedig biertje op een zonnige Klingelbeek

Klingelbeek, 1736
Deze fraaie 18e-eeuwse kaart toont alle grondpercelen met hun eigenaren rondom de Klingelbeek. De Klingelbeek ligt direct onder de Rijn rechts naast Hulkesteijn. De landgoederen Heijenoort en Marijendael zijn ook te zien.
Uitsnede van een kaart van Gijsbert Verbeek, landmeter voor het Hof van het Vorstendom Gelre en het Graafschap Zutphen, 23-8-1736.
© Gelders Archief: 2003-469, Gijsbert Verbeek, Oud Rechterlijk Archief Arnhem (469-0006), Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De Hes op de Klingelbeek, ca. 1824
De Klingelbeek is eigenlijk een uitloper van de Slijp- of Sliepbeek die op Mariëndaal ontspringt. Eindbestemming van vele wandelingen naar de over de Klingelbeek was watermolen De Hes. Tweehonderd jaar na de wandeling van David Beck lagen de molen en de beek er op deze tekening van Amerom er nog even nostalgisch bij.
© Gelders Archief: 1551-3142, Cornelis Hendrik van Amerom, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Schoonschrijver David Beck, 1628
David Beck was niet alleen schoolmeester, maar ook een bekende ‘schoonschrijver’. Tegen betaling konden mensen bij hem een brief of gedicht laten uitschrijven. Het voorblad van zijn ‘Journael, ofte Dag-boeckje’ is een fraai staaltje van zijn schoonschriftkunde.
© Gelders Archief: 3096-4, Handschriften Gelders Archief.

22 mei 1627 (zaterdag)
Weemoedig biertje op een zonnige Klingelbeek
De meester van de Franse School in Arnhem, David Beck, besloot het er van te nemen op zijn vrije zaterdag in 1627. Aangetrokken door het prachtige zomerse weer wandelde hij met zijn vriend, de schilder Herman Breckerveld (de maker van dat iconische schilderij met de brand in de Grote Kerk), naar de Klingelbeek. Ze drinken daar, waarschijnlijk bij de waterkorenmolen De Hes een ‘mol’.  Dat drankje was zo’n beetje dagelijkse kost in de 17e eeuw voor de Arnhemmer. Het was een wit, zoetig biertje met een laag alcoholpercentage.
Rozig van de zon, wat loom door de wandeling en het bier mijmerde de 34-jarige David over zijn vroegere, op niets uitgelopen, verliefdheid op Susanne van Dremmen. Pas tegen het donker zijn de mannen weer terug in de stad en om elf uur dook David het bed in.
Deze en andere wandelingen inspireerde David tot een sonnet op Arnhem. Een fragment daaruit, waarbij het lijkt of hij op de heuvels van de Klingelbeek staat. De stad is in de ogen van Beck paradijs (Hof van Eden) en centrum van de rechtspraak (Themis edel hof). Maar bovenal de vrolijkste van alle steden.

“Gins praelt in het blaeuw gebercht van Elten, Cleef en dat
Op sijner cruijnen draecht die schoon stoute stadt
Daer Betuwes landdouw; rondtom mij her een Eden

Maer als ik onze stadt dan zie in ’t schoonste deel
Als Themis edel hof en ’s adels lust-prieel
Dan roep ik Aernhem uijt de vrolijkste aller steden”

Literatuur en bronnen 
Beck, D., Journael, ofte Dag-boeckje, inhoudenden mijnen Ontfanck ende Uytgaef, Mits-gaders Mijne voornaemste daden, Wedervaringen ende Ontmoetingen, als oock de fortuynen van mijne Vrienden.
Arnhem 1628. © Gelders Archief: 3096-4, Handschriften Gelders Archief.

Blaak, J., Een schoolmeester in Arnhem. Het journael ofte Dag-boeckje van David Beck, 1626-1628.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 32 (2012), nr. 4, pp. 108-185.

Blaak, J. (red.), Mijn voornaamste daden en ontmoetingen. Dagboek van David Beck Arnhem 1627-1628.
Hilversum 2014 (Uitgeverij Verloren), p. 70.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem.
Arnhem 1987 (KEMA), p. 72-83.

Potjer, M., Historische Atlas van Arnhem. Van Schaarsbergen tot Schuytgraaf.
Amsterdam 2005 (Uitgeverij SUN), p. 40.

23 mei 1844 (donderdag)
Einde manege en ‘Piquer Baan’

Vestingwerken Arnhem, 1760
In de 18e eeuw waren de vestingwerken van de stad het uitgebreidst met bolwerken, bastions, ravelijnen, hoornwerken en een retranchement ten westen van de stad.
In rood het ‘Bastion Piquer Baan’.
© Gelders Archief: 1551-76, S. Mooser, Topografisch-historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Manege-, Caserne- en Gasthuisterrein, ca. 1830
Tussen de huidige Beekstraat en Lauwersgracht lagen de terreinen van het Catharinagasthuis. Op het bolwerk dat vooruitgeschoven in de stadsgracht lag, stonden de kazerne- en manegegebouwen van het garnizoen.
Uitsnede van een tekening van Arnhem, kadastrale Sectie O, 1e blad, 1830.
© Gelders Archief: 1506-1505, maker onbekend, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Manegegebouw, 1832
In rood is de vestingwal van de stad aangeven. Het puntige ‘Manegebolwerk’ is goed te zien met daarin, in geel, het manegegebouw. Nu staat daar de schouwburg, het Stadstheater, op het Koningsplein.
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegevens van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.
 

23 mei 1844 (donderdag)
Einde manege en ‘Piquer Baan’
Vanaf 1829 verliep de sloop van de vestingwallen met de grachten, bastions, bolwerken en ravelijnen stap voor stap. Zo werd in 1834 de gracht tussen de Velperpoort en het ‘Manége bolwerk’ gedempt. Die naam had dit vestingwerk te danken aan de paardenstallen van de ‘stadscaserne’ die hier sinds 1819 stonden. Toe verhuisde de hoofwacht, door de bouw van het nieuwe Gouvernementsgebouw op de Markt, naar deze plek achter het Catharinagasthuis. Die ‘Blauwe Kazerne’ op het voormalige gasthuisterrein had geen nut meer toen de Willemskazerne in 1837 gebruik werd genomen. Het kazernegebouw  functioneerde nog als voorraadmagazijn tot in de Tweede Wereldoorlog.
Tien jaar na de droogleging van dit grachtgedeelte startte men op 23 mei 1844 met de afbraak van het manegegebouw zelf. Daarmee verdween ook het al in de 18e eeuw bestaande inrij- en oefenterrein voor de paarden, de ‘Piquer Baan’. De open vlakte werd jaren later omgedoopt tot het Koningsplein. Op de stevige ondergrond van het bolwerk werd in 1864 de stadsschouwburg gebouwd.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 99.

Fockema Andreae, S.J., De uitbreiding der stad Arnhem tusschen 1715 en 1878.
In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel XXVIII (1925), p. 139-183.

Janssen, G. B, Van bolwerk tot bunker. Militaire complexen in Arnhem.  
Utrecht 2000 (Uitgeverij Matrijs), p. 17.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 33.

Scholten, F., De vesting Arnhem.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.  
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 20-23.

24 mei 1650 (dinsdag)
Misverstand rondom weduwenpand

Kerkstraat, ca. 1650
De Kerkstraat met het Presickhaeffshuys en, even links daarvan, het Nassausch Weduwenhuis.
Toelichting bij de cijfers:
19. Coninxstraet
20. Kerckstraet
40. Costers oft Paradijssteegh
26. St. Cathrijnenstraet (nu Pastoorstraat)
Uitsnede van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.
Terrein Nassausch Weduwenhuis, 1832
Na de afbraak in 1806 van het vervallen weduwenhuis bleef het jarenlang een open plek en werd als ’tuin’ omschreven.
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegevens van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.

24 mei 1650 (dinsdag)
Misverstand rondom weduwenpand
Over het Nassausch Weduwenhuis, dat tot 1806 in de Kerkstraat stond, hebben zich heel wat oude en moderne historici het hoofd gebroken. Ondanks dat Albert Oltmans in 1928 al stap voor stap alle misvattingen en fouten op een rijtje zette, is een beschrijving van dit weduwenhuis geen gemakkelijke klus. Op verschillende websites en blogs treffen we nog steeds de oude misvattingen, veelal gebaseerd op Markus’ beschrijving, aan. ‘Arneym’ doet een poging tot een correcte weergave en beperkt zich daarbij tot de stichting en de plaats van het weduwenhuis.
In Markus staat dat het weduwenhuis in 1650 is gesticht. Dat moet 1606 zijn.
Toen liet de in Arnhem wonende weduwe van graaf Lodewjik Gunther van Nassau, Anna Margaretha gravin van Manderscheid en Blankenheim, 2.000 gulden na ‘umb daervan te kopen een wonunge binnen de stadt Arnhem voer ses olde vrouwepersonen, haer bekennende tot die Gereformeerde Christelyke religie’. Door haar huwelijk was Anne trouwens de schoondochter van Johan/Jan van Nassau, de broer van Willem van Oranje en stadhouder van Gelderland in Arnhem in 1579.
De vergissing van Markus is enigszins verklaarbaar omdat in het Oud Archief van Arnhem het oudste reglement van het weduwenhuis ligt met de datering 14/24 mei 1650.
Dat het weduwenhuis in (een deel van) het Presickhaeffshuys aan de Kerkstraat 19 was gevestigd, is ook weerlegd door Oltmans. Het lag drie deuren noordwaarts met huisnummers 16-16c. Dat pand werd in 1806 afgebroken, maar omdat in bijschriften bij oude tekeningen en foto’s de trapgevel van het Presickhaeffshuys voor die van het weduwenhuis werd aangezien, lag een nieuwe vergissing voor de hand. Want, om het completer te maken, achter Kerkstraat nr. 9 (weer enkele deuren noordwaarts) was sinds 1575 het Roomsch Catholyk Vrouwenhuis gevestigd.

Literatuur
Arendsen. R., Weduwenhuizen in Arnhem.  Utrecht 2012 (onuitgegeven scriptie), p. 16-18.

Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700. Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 188-221, p. 219-220.

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636). Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 2, 158, 183.

Leppink, G., Uit de geschiedenis van de Drie Gasthuizen. Arnhem 1983 (Uitgeverij De Drie Gasthuizen), p. 46.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 344-345.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 453.

Oltmans, A., Het Nassausche Weduwenhuis te Arnhem. In: Bijdragen en Mededeelingen Gelre, deel 31 (1928), p. 155-180.

Stempher, A.S., Het Presickhaeffs Huys Kerkstraat 19 te Arnhem. Arnhem 1959 (Twentsche Bank-van Ranzow’s Bank), p. 5.

25 mei 1806 (zondag)
Geboortedag belangwekkende stadsarchitect Heuvelink sr.

Plan tot uitleg van de stad, 1853
De beroemde ‘Plattegrond van de stad Arnhem met aanduidingen haren uitleg, 1853.’ van Heuvelink.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8428. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
 
Herenhuis van Heuvelink, 1853
Eén van de grootste huis aan de singels was de villa van de koopman B. Bleckmann aan de Eusebiusbuitensingel tegenover de Lauwersgracht. Het was in 1853 een ontwerp van Heuvelink.
© Gelders Archief: 2388-2-0020, tekening van H.J. Heuvelink sr., Secretarie Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Paadje van Bleckmann’, 1865
Het geliefde wandelpad tussen de Lauwersgracht en de door Heuvelink ontworpen huizen aan de Eusebiusbuitensingel werd vernoemd naar huiseigenaar Bleckmann. Op de achtergrond de Witte (IJzeren) Brug., ook een creatie van Heuvelink. Nu ligt hier de op- en afrit van de John Frostbrug
© Gelders Archief: 1501-04-7057, fotograaf onbekend, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

25 mei 1806 (zondag)
Geboortedag belangwekkende stadsarchitect Heuvelink sr.
Met recht een zondagskind kan Hendrik Jan Heuvelink sr. worden genoemd. Zijn betekenis voor het stadsaanzicht van Arnhem kan niet vaak genoeg genoemd worden. Zijn befaamde ‘Plan tot uitbreiding van de stad Arnhem’ uit 1853 legde de basis voor de zo kenmerkende groene singels met de witte herenhuizen (‘Arnhems Blond’).
In 1841 was hij Anthony Aytink van Falkenstein opgevolgd, eerst als tijdelijk vanaf 1849 als vaste, stadsarchitect. Eén van zijn eerste opdrachten was het ontwerp van een gebouw voor het Genootschap Kunstoefening. Bij die instelling, had Heuvelink ook zijn bouwkundige scholing gehad. Het is, naast de synagoge in de Pastoorstraat, één van de weinige panden van zijn hand die nog in de stad staat. Restaurant Sushi Koi verblijft nu aan het Gele Rijdersplein hierin. Het Stedelijk Ziekenhuis uit 1848 ging ten onder aan de oorlogsverwoestingen. Alle creaties van Heuvelink hebben een sobere neoclassicistische basis met daarop talloze variaties en aanvullingen. Die eclectische stijl zien we ook in enkele singelhuizen van zijn hand terug. Maar bovenal zal hij de man blijven van het uitbreidingsplan van 1853.

Literatuur
Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad.
Zutphen 1990 (Uitgeverij De Walburg Pers), p. 31-38.

Schaap, K. en A.S. Stempher,  Arnhem omstreeks 1865.
Arnhem 1989 (Gouda Quint bv), p. 15-18, 61.

Seebach, T., Hendrik Jan Heuvelink 1806-1867.
In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 72-74.

Vredenberg, J., Stedelijke ruimte in de negentiende eeuw.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900. Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 34-53.

26 mei 1541 (maandag)
Willem ‘de Rijke’ laat het in Parijs breed hangen

Willem ‘de Rijke’, ca. 1540
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-P-OB-2807, gravureprent van Heinrich Aldegrever. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
De ‘landen’ van Willem de Rijke
De Gelderse steden dachten dat Willem een goed alternatief voor de Habsburger Karel V was, omdat Willem heer was over verschillende gebieden. Dat zien we in zijn wapen terug. Linksboven is de gele leeuw op een blauw veld Gelre. De zwarte leeuw op een geel veld is Gulik. Daarnaast het wapen van Kleef en helemaal rechtsboven Berg. Onderaan, van links naar rechts, Mark, Zutphen en Ravenstein.
© Stadarchiv Erkelenz, Chronik der Stadt Erkelenz (M. Baux, 1560)
Kümper H. (red.), Mathias Baux, Chronik der Stadt Erkelenz und des Landes Geldern.
Erkelenz 2016 (Heimatverein der Erkelenzer Lande e.V).
Het hertogelijk hof op de Markt, ca. 1650
De hertog van Gelre had zijn residentie en bestuurscentrum op de Markt.
Toelichting bij de cijfers:
8 = Prinsenhof, vroeger het verblijf van de hertogen.
9 = (Oude) Stadhuis (van Arnhem), gesloopt in 1840
10 = Kanselarij, vanaf 1648 domein van het hele gewestelijk bestuur
Uitsnede van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.

26 mei 1541 (maandag)
Willem ‘de Rijke’ laat het in Parijs breed hangen
In 1538 blies de roemruchte Karel van Egmond, hertog van Gelre op 70 -jarige leeftijd op het Hof te Arnhem zijn laatste adem uit. Een half jaar daarvoor had hij van de Gelderse steden en ridderschap gehoord dat hij door hen niet meer werd erkend als landsheer. Als nieuwe heer kozen zij Willem II, hertog van Gulik, Kleef en Berg. Dat ‘verraad’ was zo’n klap voor Karel van Gelre dat het zijn toch al naderende dood versnelde.
Willem had de bijnaam ‘de Rijke’ en daarmee hoopten de steden voor een tijdje van de steeds maar hogere belastingen van Karel af te zijn. Achter hertog Willem werd de schaduw van de werkelijke machtsspeler in de regio, keizer Karel V, echter steeds groter.
Arnhem zette alles in op de nieuwe hertog Willem. De stadsmagistraten luisterden dan ook licht geërgerd op maandag 26 mei 1541 naar enkele hoge functionarissen van de hertog. Die doen op het Hof aan de Markt uitgebreid en omslachtig verslag van een reis van Willem naar Frankrijk. In Parijs en op het fraaie kasteel van Amboise aan de Loire had de hertog meegedaan met allerlei luxe diners en riddertoernooien.
De Arnhemmers vroegen zich af: had de hertog dat geld niet beter kunnen besteden aan verlichting van de belastingdruk of aan versteviging van de vestingwerken van de Gelderse steden? Willems reis naar Parijs was inderdaad een slecht voorteken voor Gelres onafhankelijkheid. Twee jaar later, bij het Tractaat van Venlo, boog Willem letterlijk voor Karel V. De laatste van de zeventien Nederlanden was gevallen voor de keizer van het Duitse Rijk. Die behalve koning van Spanje nu ook heer van alle Nederlanden was.

Literatuur
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  
Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 139-145.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 153-156.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 208.

27 mei 1966 (vrijdag)
Wat is ‘kunst’ op Sonsbeek ’66?

Affiche Sonsbeek ‘66
Het affiche voor Sonsbeek’66 was een ontwerp van de grafisch ontwerper Otto Treumann (1919-2001).
© Gelders Archief: 1524-9246, ontwerp Otto Treumann, afbeelding van fotograaf gemeentearchief, Diacollectie Gemeente Arnhem. CC0 1.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

Overzicht Sonsbeek’66
Voorafgaand de opening vulde de Volkskrant een hele pagina met foto’s van beelden en een verhaal over de totstandkoming van de tentoonstelling.
In: de Volkskrant, 25-05-1966. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010877856:mpeg21:p015
 Voor de grap meedoen, was geen kunst
De studentenvereniging van de Bosbouw- en Cultuurtechnische School, Quercus, wist met een eigen gefabriceerd ‘modern’ beeld’ niet alleen de opening van Sonsbeek ’66, maar ook de landelijke pers te halen.
In: de Volkskrant, 27-05-1966. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina:
https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010877858:mpeg21:p005

27 mei 1966 (vrijdag)
Wat is ‘kunst’ op Sonsbeek ’66?
Met de kennis van nu kunnen we de vijfde grote Sonsbeektentoonstelling, die in 1966 de toepasselijke naam’ Sonsbeek ‘66’ had, als de laatste grote ‘klassiek-traditionele’ beeldententoonstelling zien. Daar dachten studenten van de Arnhemse Bosbouwschool (nu Hogeschool Van Hall Larenstein in Velp) anders over. Hun school was toen gevestigd in de Witte Villa / Villa Sonsbeek. Zo konden ze tijdens de opening op vrijdag 27 mei vrij eenvoudig een eigen ‘modern’ kunstwerk naar binnen smokkelen. Het oplettende tentoonstellingscommissielid en Kröller-Müllerdirecteur Rudi Oxenaar (1925-2005) ontdekte het vrolijke bedrog.
Een andere ‘zaak’ die de aandacht trok was het Sonsbeekpaviljoen. Voor de kleinere beelden had architect Aldo van Eyck (1918-1999) dit bouwwerk gemaakt. Op een beperkte oppervlakte had hij met betonblokken toch een klein doolhof met halfronde nissen en rechte doorgangen weten te maken. Van Eycks Sonsbeekpaviljoen werd zelf een kunstwerk en staatsinds 2005 in het Kröller-Müller Museum.
Toen de tentoonstelling op 25 september sloot, hadden 85.000 mensen de 176 beelden in Sonsbeek bekeken.

Literatuur
Hofman, H., De eerste Sonsbeek tentoonstellingen (1949-1971) Een haperende traditie.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 36 (2016), nr. 2, p. 79-91.

de Volkskrant, 25 en 28-5-1966.

28 mei 1892 (zaterdag)
Gratis, vier of zes cents entree in het volksbadhuis

Het Volksbadhuis aan de West-Peterstraat, 1911
© Gelders Archief: 1523-117-0018, fotograaf Emil van den Kerkhoff, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Opmeting Volksbadhuis, 1922
Vrouwenafdeling was links en mannenafdeling rechts.
© Gelders Archief: 1506-128, tekening Dienst Gemeentewerken, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 26-3-1892
Voordat het definitieve besluit op 28 mei werd genomen om de grond voor de bouw van het badhuis af te staan, stond het voorstel ook al in de raadsvergadering van 26 maart op de agenda. Toen werd het nog doorgeschoven naar een volgende raadszitting.
In: Gelders Archief: 2192-116, Secretarie Gemeente Arnhem.
Grote versie van deze pagina uit het raadsverslag:
https://permalink.geldersarchief.nl/2B03B3792D9E4E31AE36E1E7017EB957

28 mei 1892 (zaterdag)
Gratis, vier of zes cents entree in het volksbadhuis
Het staat er nog steeds, dat prachtige neo-renaissancistische symbool van de hygiënische revolutie in Arnhem: het Volksbadhuis in de West-Peterstraat. Het mocht ook eindelijk wel toen het op 1 oktober 1892 werd geopend. Al teveel dodelijke slachtoffers waren bij verschillende epidemieën (cholera, dysenterie, enz.) in de voorgaande decennia onder de arme Arnhemse bevolking gevallen. Procentueel gezien scoorde de stad zelfs als één van de slechtste plaatsen in het land qua hygiëne voor de ‘min- en onvermogende klasse’.
Toch waren er wel wat raadvergaderingen in 1892 voor nodig voordat op 28 mei besloten werd om aan de dat jaar opgerichte ‘Vereeniging Volksbad’ grond af te staan voor de bouw van een badhuis. Er werd wel een voorwaarde aan verbonden: minstens 30.000 gratis baden per jaar voor de schoolgaande kinderen uit de laagste volksklasse. Volwassenen betaalden voor een bad doordeweeks vier cent (inclusief zeepje en handdoek) en op vrijdag en zaterdag zes cent. Het badhuis werd een groot succes. En wat het ‘schoonste‘ is: het badhuis, inclusief fraai gevelopschrift, heeft de tand des tijds en de dreiging van diverse sloophamers glansrijk doorstaan.

Literatuur
Burgers, T., Badhuizen in Arnhem. Hygiëne voor het volk. 
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 40 (2020), nr. 1, p. 22-40, p. 26-29.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 130.

Verslagen der zittingen van den Gemeenteraad, 1892.
Vredenberg, J., Klarendal en het Luthers Hofje. Arnhems eerste volkswijk.
Utrecht 2010 (Uitgeverij Matrijs), p. 42-43 en 56-57.

Wolters van der Weij, A.C.S., Jan Hendrik Persijn 18234-1910 / Jan Persijn 1864-1917
In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965. Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 82-83.

29 mei 1886 (zaterdag)
Klarenbeekse bos gered voor Arnhemmers

Gezicht op Arnhem vanaf Klarenbeek, 1859
Gezicht op Arnhem en de Rijn vanaf Klarenbeek met rechts de toren van de Eusebiuskerk.
© Gelders Archief: 1554-1505-III-46Brood-0006, litho van C.A.A., Last .Topografisch-Historische Atlas van het voormalig Rijksarchief Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Een ‘vroege Mondriaan’ van Klarenbeek, 1901
Eén van de opmerkelijkste gezichten vanaf de hoogten Klarenbeek is die van de wereldberoemde Piet Mondriaan. Tond de eeuwwisseling schilderde hij de boerderij aan de Bosweg. Mondriaan heeft ook in enkele andere werken het panorama op Arnhem vanaf dit punt vastgelegd.
P. Mondriaan, Bij Arnhem (1901)
© Kunsthandel Simonis & Buunk, 2985 (alle rechten voorbehouden).
Wandelkaart van ’t Klarenbeeksche Bosch, Monnikenhuize en Steenen Tafel, ca. 1880
Van de Apeldoornse- en Hommelseweg kijken we op Klarenbeek en de Steenen Tafel. Links loopt de huidige Weg achter het Bos (linksonder de boerderij Moscowa) en rechts de Rozendaalseweg.© Gelders Archief: 1500-1571, maker onbekend, Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

29 mei 1886 (zaterdag)
Klarenbeekse bos gered voor Arnhemmers
De parken Klarenbeek en Angerenstein behoorden tot 1886 tot één groot landgoed. In 1807 kocht de adellijke familie Van Pallandt op een veiling het hele gebied.  Na de dood van de baron en in 1885 zijn vrouw besloten de erfgenamen het landgoed van de hand te doen. Het gebied ten zuiden van de Rozendaalseweg, park (en nu woonwijk) Angerenstein, werd eigendom van de familie Lüps.
Het Arnhemse stadsbestuur was bang dat het noordelijk deel in handen van projectontwikkelaars zou vallen en vervolgens opgesplitst en verkaveld zou worden. Dit gebeurde op hetzelfde moment namelijk ook al met delen van het landgoed Sonsbeek. Eerst werd in een besloten raadsvergadering van 1 mei het college van burgemeester en wethouders gemachtigd om op de openbare veiling bij notaris F.W.L. van Eck een bod uit te brengen. De aankoop van het 100 hectare Klarenbeekse bos met veel ‘opgaande bomen’ voor het bedrag van f 242.885,39 werd tenslotte in de raadszitting van zaterdag 28 mei definitief goedgekeurd.
Zo werd de stad een geweldig wandelgebied met ‘de Steenen Tafel’ rijker. Dertien jaar later zou de aankoop van park Sonsbeek volgen, maar Klarenbeek was het eerste openbaar-toegankelijke landgoed dat bovendien vrijwel haar oorspronkelijke landschappelijke karakter behield.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en G. van der Wal, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 129.

Rhoen, R.P.M., Klarenbeek in de wandeling. Arnhems eerste stadspark 1886-1986.
Arnhem 1986 (Gemeentearchief Arnhem), p. 19-21.

Schulte, A.B.C., ‘Bij Arnhem’ – een Mondriaan gelokaliseerd.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 23 (2003), nr. 4, p. 190-192.

Tellegen, J.W.C., Een en ander over Arnhem gedurende de laatste vijftig jaren.
In: 100 jaar werk in uitvoering 1887-1987. Gedenkboek Gemeentewerken – Arnhem.
Arnhem 1987 (Dienst van Gemeentewerken Arnhem), p. 45-72, p. 63-65.

Werkgroep Historie Angerenstein, Angerenstein. Van landgoed tot woonwijk.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 22-31.

30 mei 1425 (maandag)
Arnhem wil Arnold en niet Adolf

Verbondsbrief van het kwartier Arnhem-Veluwe, 1418
Van het verbond tussen edelen, ridders en stadsbesturen werden vier exemplaren gemaakt, voor elk kwartier één. Alleen de aanhef, met de namen van de ondertekenaars, verschilt. In de brief spreken de vertegenwoordigers uit dat hun grenzen (‘oeren palen’) en rechten onaangetast dienen te blijven: ‘alsoe dat die lande van Gelre ende die greefscap van Sutphen in oeren palen ende in oeren rechten ongescheiden bij een bliven moegen’.
© Gelders Archief: 0001-1259 Archief van de graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnold van Egmond, hertog van Gelre
Arnold kon rond 1425 Adolf van Gulik en Berg nog van zich af houden. Later had hij meer moeite met een andere Adolf, zijn eigen zoon. Rond 1460 barstte een vader-zoon strijd om de troon van Gelre los, waardoor de hertog van Bourgondië uiteindelijke de lachende derde werd.
© Bibliothèque nationale de France (Gallica), Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

30 mei 1425 (maandag)
Arnhem wil Arnold en niet Adolf
De steden in Gelderland waren rond 1400 een machtsfactor van betekenis geworden in de machtsstrijd om Gelderland. In de Verbondsbrief van 1418 hadden ze hun eendrachtige positie ten opzichte van hun landsheer, de hertog van Gelre, vastgelegd. Die Verbondsbrief wordt door sommige historici en politici gezien als het fundament van de burgerlijke bestuursinvloed in de provincie.
Toen hertog Reinald IV in 1423 kinderloos stierf, grepen de steden opnieuw hun kans. Ze huldigden de dertienjarige Arnold van Egmond, de kleinzoon van de zus van Reinald, als hun heer. Die zou de grondlegger worden van het Huis van Egmond in Gelderland met als laatste telg de vermaarde Karel van Egmond, hertog (1492-1537) van Gelre. Dat stak andere hoge edelen in de regio en vooral Adolf, hertog van Gulik en Berg. Die kreeg de steun van de formele hoogste gezagsdrager, de Rooms-koning Sigismund van het Heilige Roomse (=Duitse) Rijk. Sigismund was immers de leenheer van de hertog van Gelre. Hij beval idaarom n een brief van maandag 30 mei 1425, ‘veertzienhondert jair ind dair nach in dem XXV jare, am neesten midwechen nach dem. heiligen Pynstdach’, Arnold te ‘verlaten’ en Adolf als ‘erfheer te ontvangen’.
Arnhem en de andere steden hadden daar in 1425 geen boodschap aan en bleven voorlopig Arnold trouw.

Literatuur
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550. Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 105-109.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 116-119.

Alberts, W. Jappe,  Geschiedenis van Gelderland tot 1492. Boek I Van Heerlijkheid tot Landsheerlijkheid.
Zutphen 1978 (De Walburg Pers), p. 103-108.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem.  Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 208.

31 mei 1952 (zaterdag)
Sonsbeek ’52 toen en Arnhem nu

Affiche Sonsbeek ‘52
Het affiche voor Sonsbeek ’52 was, net als die van Sonsbeek ’66, een ontwerp van de grafisch ontwerper Otto Treumann (1919-2001). We zien een detail van ‘De burgers van Calais’ van de Franse beeldhouwer Auguste Rodin, gefotografeerd door Eva Besnyo. De achtergrond met bomen is een symbolische weergave van de openluchttentoonstelling in Sonsbeek.
© Erven Otto Treumann c/o Pictoright Amsterdam 2019. In: Joods Historisch Museum Amsterdam, M003244. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Albert Schweitzer: beelden in Sonsbeek en Nobelprijs voor de Vrede
In het jaar van de tweede Sonsbeektentoonstelling kreeg in december de Duitse arts, schrijver, theoloog en filosoof Albert Schweitzer (1875-1965) de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt. Zijn onbaatzuchtige werk in Lambaréné in het West-Afrikaanse Gabon en zijn christen-humanistische wereldvisie was daarvoor de basis. Hij was gevraagd om Sonsbeek ’52 te openen, maar de 77-jarige wilde Lambaréné niet weer verlaten. In plaats daarvan schreef hij een brief waarin hij o.a. verwees naar eerder bezoek van hem aan Arnhem.
In: Arnhemsche Courant, 30-5-1952. Via KB-site Delpher.
Grote versie totale krantenpagina: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:002035126:mpeg21:p00003

31 mei 1952 (zaterdag)
Sonsbeek ’52 toen en Arnhem nu
Vier dagen geleden schreven we in deze rubriek over de opening van de vijfde Sonsbeektentoonstelling in 1966. Vandaag is het zeventig jaar geleden dat de tweede Sonsbeektentoonstelling werd geopend.
Na het succes van de eerste beeldententoonstelling in Sonsbeek in 1949 werden al snel plannen gemaakt voor de volgende tentoonstelling met internationale beeldhouwkunst. En ook al is het  nu zeventig jaar geleden dat de expositie werd gehouden, we kunnen nog steeds enkele iconische beeldhouwwerken van Sonsbeek ’52 in de stad bewonderen. Meest in het oog springend is natuurlijk ‘Le Grand Cerf’ / Het Hert’ van François Pompon op het Willemsplein. Maak ook het officiële oorlogsmonument van de stad ‘Mens tegen Macht’ van Gijs Jacobs van den Hof (nu op het Kerkplein/Audrey Hepburnplein) werd toen voor het eerst geëxposeerd.  En dat beeld was niet de enige verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog. Naast de vijver van het stadhuis staat ‘Phoenix’ van Ossip Zadkine. Zeven jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog herrees Arnhem, ook met deze tentoonstelling, als de mythologische vogel uit de eigen as.

Meer over ‘Mens tegen Macht’ van Gijs Jacobs van den Hof in Verleden Vandaag van 18 januari.
Meer over de komst van ‘Le Grand Cerf’ van François Pompon naar Arnhem in 1954 in Verleden Vandaag van 21 januari.


Literatuur
Arnhemsche Courant, 30-5-1952

Bemmel, H. Chr. van, Cultuur. 
In: Meurs, M.H. van, e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw. Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 290-315.

Brink, T., Fietsroute Sonsbeek. Oude Sonsbeekwerken in de openbare ruimte Arnhem.
Arnhem 2021 (Stichting Kunst in de Publieke Ruimte).

Hofman, H., De eerste Sonsbeek tentoonstellingen (1949-1971) Een haperende traditie.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 36 (2016), nr. 2, p. 79-91.

April Verleden Vandaag

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.
1  2  3  5  6  8  9  10  11  12  13  14  15
16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28 29 30

1 april(grap)
Aardverschuiving in Kiev, Oekraïne?!

1 April in Kiev
De 1 Aprilgrap in Kiev haalde in mei de kolommen van de Arnhemsche Courant.
Uit: Arnhemsche Courant, 9-5-1912.
Via KB-site Delpher.
St. Andreasbasiliek, 1852
Fotograaf Roger Fenton.© Wikimedia Commons. Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.
St. Andreasbasiliek, 2012
© Wikimedia Commons. Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.

1 april(grap)
Aardverschuiving in Kiev, Oekraïne?!
Voor ‘Verleden Vandaag’ is vandaag een mooie gelegenheid om te kijken naar Arnhemse 1 Aprilgrappen. Ook het optreden van de Spaanse veldheer Alva in de stad rond 1572 zou een invulling van de dag van vandaag kunnen zijn. Want:  ‘Op 1 april verloor Alva z’n bril / Den Briel’ is dit jaar precies 450 jaar geleden gebeurd, zoals Oekraïne-president Zelensky fijntjes in zijn toespraak van 30 maart  2022 opmerkte.
Bij het doorbladeren van historisch Arnhemsche Couranten blijkt echter dat Nederland niet het alleenrecht op de 1 Aprilgrappen heeft. En toen we in 1912 waren, was de keuze snel gemaakt, gezien de hectische actuele wereldsituatie van dit moment (april 2022, oorlog in Oekraïne).
Op een steile heuvel in Kiev/Kyiv staat sinds de 18e eeuw de barokke St. Andreasbasiliek. Tot nu toe is het prachtige monument de oorlogsgevolgen bespaard gebleven. De helling waarop de kerk staat, zorgde vanaf het begin voor problemen. De mensen in Kiev keken dan ook niet op toen op 1 april 1912 de plaatselijke ‘gazet’ berichtte dat de klokkentoren van de kerk door een aardverschuiving was ingestort. Duizenden mensen trokken nieuwsgierig en ongerust naar de basiliek om zich dan te realiseren dat de kerk nooit een klokkentoren had gehad. Grap geslaagd, maar kreeg nog wel een staartje. De gouverneur van Kiev vond de grap helemaal niet passend en legde de krant een boete op van 300 roebel. Als er niet betaald werd, zou de redacteur in de gevangenis worden gegooid.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 9-5-1912.

2-4-1889  (dinsdag)
Tegenslagen voor nieuwe school Spijkerkwartier

Meisjesschool Parkstraat, ca. 1910
Onbekende fotograaf© Gelders Archief: 1583-11289, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Inzamelingsactie weduwe Beers, ca. 1910
Bij de bouw van de school overleed tijdens zijn werk dhr. Van Beers, waarna voor zijn weduwe een liefdadigheidsactie op touw werd gezet. Het waren niet de minste Arnhemmers die dit op touw zetten: wethouder Jolles en directeur Gemeentewerken Tellegen waren lid van het hulpcommissie.
Uit: Arnhemsche Courant, 16-10-1890.
Via KB-site Delpher.

2-4-1889  (dinsdag)
Tegenslagen voor nieuwe school Spijkerkwartier
Arnhem koopt op dinsdag 2 april 1889 ca. 1900 m2 grond aan ‘de verlengde Parkstraat’ tegen een prijs van f 6,- per vierkante meter. Op deze grond moet een nieuwe meisjesschool verrijzen en kan de Schoolstraat worden doorgetrokken. Gedeputeerde Staten van Gelderland keurden de grondaankoop voor de meisjesschool af, maar de stad had succes met een beroep tegen dit besluit bij het Rijk. In een Koninklijk Besluit van 27 december 1889 kreeg de gemeente alsnog toestemming voor de bouw van de school.
In 1891 werd de nieuwe ‘School no. IX’ geopend en dat jaartal werd in de voorgevel aangebracht. Het was een indrukwekkend hoekpand op de Parkstraat-Schoolstraat geworden. Met de hoge trapgevels en de mengeling van neogotische en neorenaissancistische elementen was het een echte blikvanger.
Nadat het meisjesonderwijs in 1936 in het gebouw werd opgeheven nam de ‘ULO-school met den Bijbel’ het gebouw over tot 1964. Het schoolgebouw werd in 1981 gesloopt toen in het pand de maatschappelijke organisatie ’t Vuur zat. Nu neemt een appartementengebouw de plek in van de grond die in 1889 werd aangekocht.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 2-4-1889, 20-1-1899 en 16-10-1890.

Derks, G.J.M. en R.J.A. Crols, Spijkerkwartier en Boulevardkwartier. Een monumentale wijk met karakter in Arnhem.
Utrecht 2002 (Uitgeverij Matrijs), p. 52.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 129.

3-4-1791 (zondag)
Groote Sociëteit krijgt onderdak in de Bakkerstraat

Zaal voor Groote Sociëteit, Bakkerstraat 1791
Dat de Groote Sociëteit de bovenzaal zaal kreeg in de vroegere gasthuiskerk en de vroegere waag was onderdeel van een veel groter plan voor het gebouw aan de Bakkerstraat. In het pand werd de ‘Comedie’ gevestigd, de voorloper van de schouwburg.© Gelders Archief: 1501-04-1468, fotocollectie voormalig Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
 Gebouw Groote Sociëteit in de Koningstraat, ca. 1877
Het imposante verenigingsgebouw werd op 30 november 1878 officieel geopend. Het ontwerp van architect Jan Jacob Weve die deze tekening maakte.  Het werk werd uitgevoerd onder leiding van architect Constantijn Muysken. Daarom zien we steeds beide namen als ontwerper verschijnen. De Duitse bezetter eigende het pand zich toe in 1942. Na de oorlog werd het, voor de vereniging veel te grote, pand gehuurd door de gemeente voor de huisvesting van de  burgerlijke stand. Toen het nieuwe stadhuis klaar was, werd het pand in 1967 gesloopt.
© Gelders Archief: 1506-35, 2057 Groote Sociëteit te Arnhem 23. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

3-4-1791 (zondag)
Groote Sociëteit krijgt onderdak in de Bakkerstraat
Twee dagen geleden, op 1 april, hadden we ook aandacht kunnen besteden aan de Groote Sociëteit die nog steeds bestaat en waarvan de naam nog steeds met een dubbele o wordt geschreven. Op de eerste april 1763 werd namelijk deze vereniging van heren opgericht om als ontmoetings- en gezelligheidsvereniging tegenwicht te bieden aan de patriotse verenigingen. Leden van de Groote Sociëteit behoorden tot de traditionele elite van de stad en waren zeer Oranjegezind.
Dat werd op 3 april 1791 beloond, als de patriotten het veld hebben moeten ruimen. De club kreeg de beschikking over de bovenverdieping van de voormalige kerk van het St. Catharinagasthuis in de Bakkerstraat. Die kapel was in 1636 verlaten, want het gasthuis mocht zich vestigen in het vroegere Agnietenklooster aan de Beekstraat. Het besluit van het stadsbestuur liet de levendige geschiedenis van de gasthuiskerk zien: ‘de magistraat van Arnhem vergunt aan de bestuurderen der Groote Sociëteit, om tegen een jaarlijksche erfpacht of canon, de soogenaamde Oude-Waagh met het vertrek off de camer daar boven, waar de stads Duitsche en Fransche school wordt gehouden, staande in deser stads Bakkerstraat, benevens het huijsje aan dit gebouw annex, uitkoomende en staande in de Pastoorsteeg thans bij den dansmeester Bax wordende bewoont’.
Toen de patriotten in de Bataafse Revolutie de macht overnamen, was het tijdelijk ook even gedaan met de Sociëteit. In de 19e eeuw herrees de mannenclub uit zijn as en liet in 1878 een reusachtig verenigingspand in de Koningstraat neerzetten. Na de Tweede Wereldoorlog werd een gebouw aan de Jansbuitensingel betrokken en bevat naast de ontmoetingsruimte ook een billiardkamer en een traditionele kegelbaan. Een traditie werd in 2021 wel overboord gegooid en de Groote Sociëteit liet ook vrouwen toe. Dat was wereldnieuws voor een club die zich bij de oprichting tooide met de zinspreuk Turpius ejicitur quam non admittitur hospes: het is erger er uitgegooid te worden dan niet te worden toegelaten

Literatuur
Kooi, C.M., Groote Sociëteit Arnhem 250 jaar (1763-2013).
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 33 (2013), nr. 1, p. 2-10

Leppink, G.B. en R.C.M. Wientjes, Het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem in de eerste vier eeuwen van zijn bestaan (1246-1636).
Hilversum 1996 (Uitgeverij Verloren), p. 99-102.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem. 
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 505.

4-4-1910 (maandag)
Volkshuisvesting bouwt de Musschenbuurt

Muss(chen)buurt: Arnhemse eerste woningwetwijk
Eén van de stede(n)bouwkundige parels van Arnhem: het Mussenplein met de 1e, 2e, 3e en 4e Mussenstraat. Tekening van het stratenplan van de directeur van Gemeentewerken Willem F.C. Schaap, Arbeiderswoningen Musschenberg (1908).
© Gelders Archief: 1202, oude nummering, D 200_37. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Van Verschuerplein, 1933
Een tweede architectonisch juweel van de Arnhemse Volkshuisvesting: het Van Verschuerplein. We kijken vanaf de vroegere Rijkskweekschool richting de toegangspoort.
Werd de Musschenbuurt het Rode Dorp genoemd, de Van Verschuerwijk kreeg de bijnaam het Blauwe Dorp.
© Gelders Archief: 1523 – 149-0023. Fotoalbum Volkshuisvesting Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4-4-1910 (maandag)
Volkshuisvesting bouwt de Musschenbuurt
De Woningwet van 22 juni 1901 moest een geweldige kwaliteitsslag zijn voor de miserabele behuizing van de arbeiders. De aangescherpte eisen hadden in eerste instantie, de wet ging op 1 augustus 1902 in werking, een averechts effect. In Arnhem zag de meer ideële woningbouwvereniging Openbaar Belang geen kans om tegen een redelijke prijs de arbeidershuizen te bouwen. Daarom nam het gemeentebestuur het initiatief een nieuwe vereniging in juli 1908 op te richten: de Vereeniging Volkshuisvesting. Sinds 1992, na het samengaan met de Centrale Woningstichting, is dit de Stichting Volkshuisvesting.
De vereniging bracht wel een startkapitaal; van f 50.000,- bijeen, maar dat was te weinig om woningen te bouwen. Op 4 april gaf het Rijk daarom een voorschot van f 195.000,- zodat er 115 arbeiders woningen gebouwd konden worden. Dat werd het eerste sociale woningbouwproject onder de Woningwet in Arnhem: een arbeiderswijk op de Musschenberg.
De huren waren voor die tijd voor de arbeider aan de hoge kant: f 2,- tot f 3,-. Die laatste woningen stonden dan ook in de beginjaren leeg: te duur. Naar de rode dakpannen van de huizen werd de buurt het Rode Dorp genoemd.

Literatuur
Bleekman, B.J.M., Volkswoningbouw. Een eeuw volkshuisvesting in Arnhem.
Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 31-32.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 140.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad.
Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers), p. 69-75.

Willemsen, J.Th.W., De volkshuisvesting in Arnhem 1829-1925.
Arnhem 1969 (Gemeentearchief Arnhem), p. 48-51.

5-4-1973 (donderdag)
Brand Verfwinkel Willekes Spijkerlaan

Blussen van de brand, 5-4-1973
Blussen van brand in het pand van Verf- en Behangwinkel Jan Willekes aan de Spijkerlaan hoek Driekoningendwarsstraat. Op de achtergrond is de Steenstraat. Het naastgelegen pand links van Willekes, discotheek ‘De Grot’ liep veel waterschade op.
© Gelders Archief: 3373-726, foto Werkgroep Spijkerkwartier. CC-BY-4.0 licentie
(alle rechten voorbehouden).
Nieuwbouw Willekes, 1973
Direct na de brand werd begonnen met de herbouw van de winkel.
© Gelders Archief: 1524-10221, Diacollectie Gemeente Arnhem. CC0 1.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

5-4-1973 (donderdag)
Brand Verfwinkel Willekes Spijkerlaan
Verf, terpentine, wasbenzine, hout behangpapier dat wil allemaal wel branden of exploderen. De paniek sloeg dan ook toe toen op donderdag 5 april 1973 midden tussen de woonblokken van het Spijkerkwartier in de verfwinkel van Willekes brand uitbrak. Het meest penibel was de situatie voor de studentenwoningen boven de winkel. De brandweer rukte uit met groot materieel, maar er was geen redden meer aan. Dat kwam ook doordat de massaal toegestroomde rampentoeristen de spuitgasten flink in de weg liepen. Grote rookpluimen waren tot in de verre omtrek te zien. Buurpand café-discotheek ‘De Grot’, waar ‘Arneym’ tijdens zijn middelbare schooltijd na het laatste lesuur met schoolkameraden wel eens ging toepen of zwikken, liep grote waterschade op.
Na de brand ging het gemeentebestuur bij zich te rade en wilde dit soort levensgevaarlijke toestanden voorkomen. De plaatselijke Hinderwetvergunning werd aangescherpt. Willekes herbouwde zijn pand en hield het nog bijna 24 jaar vol op de Spijkerlaan. Toen moest de iconische zaak definitief de deuren sluiten. Op deze plek staat nu, april 2022, de Coop.

Literatuur
Gerritsen, K., Leven in Arnhem in de jaren 70.
Oosterbeek 2018 (Uitgeverij Kontrast), p. 112-113.

Roelofs, B., De was buiten hangen. Arnhemse kwesties 1970-2000.
Utrecht 2020 (Uitgeverij Matrijs), p. 26-28.

6-4-1895 (zaterdag)
Uitbreiding netwerk paardentram

Paardentram in de Parkstraat, ca. 1900
Een paardentram op de in 1896 geopende lijn door het Spijkerkwartier.
© Gelders Archief: 1583-7309, fotocollectie Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

6-4-1895 (zaterdag)
Uitbreiding netwerk paardentram
De op 3 mei 1880 geopende paardentramdienst was een groot succes. De durfinvesteerders die aandelen in de Arnhemsche Tramwegmaatschappij hadden gekocht kregen elk jaar een dividend uitgekeerd. In 1889 was dit bijvoorbeeld 5,6%.
Het was dan ook geen wonder dat de gemeenteraad op zaterdag 6 april 1895 toestemming gaf voor uitbreiding van het paardentramnetwerk. Het duurde een jaar voordat deze, op 1 juni 1896, werd gerealiseerd.
De inwoners van de nieuwe woonwijken Boulevardkwartier en Spijkerkwartier konden nu met de tram naar de Markt of het spoorviaduct van de Steenstraat-Velperweg. De villabewoners langs de Utrechtseweg richting Oosterbeek, de arbeiders van de nieuwe wijk Lombok en de bezoekers van het zojuist geopende Elisabethsgasthuis hoefden niet meer naar de Buitensociëteit (nu Museum Arnhem) te lopen. Ze konden dichterbij, bij de splitsing Utrechtseweg-Onderlangs-Oranjestaat dat de Haspel werd genoemd, op- en afstappen.

Literatuur
Bosman, F., Tussen Arnhemse lijnen. 130 jaar openbaar vervoer in en rond Arnhem.
Bilthoven 2009 (Uitgeverij Studio Vervoer Nederland), p. 9.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der. Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. 
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij). p. 131.

Iddekinge, P.R.A., Van omnibus tot trolleybus.
In: Van omnibus tot trolleybus. 125 jaar Openbaar vervoer in en om Arnhem.
Leiden 1964 (Uitgeverij E.J. Brill), pp.1-87, p. 18-21.

Nusteling, H.P.H., Verkeer en vervoer tot 1945.
In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 160-189, p. 165.

7-4-1851 (maandag)
Aanleg Rijnkade

Rijnkade, 1869
De Rijnkade met de herenhuizen en de schipbrug gezien vanuit het zuidwesten vanaf de zuidelijke oever. Rechts het in de rivier aangelegde zwembad.
© Gelders Archief: 1551-2825, tekening van Carel Christiaan Antony Last. Topografisch-Historische Atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).Public Domain Mark 1.0 licentie.
Rijnkade en omgeving, 1853
De straten in het geel zijn de geprojecteerde straten van stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink. Met zijn plannen moest voorkomen worden dat ‘bouwbaasjes’ en speculanten ongestraft hun gang konden gaan. Aan de doorgaande wegen, zoals de Rijnkade en Weerdjesstraat, verrezen prachtige herenhuizen. Daarachter was het bouwkundige wetteloosheid en bittere armoede in de sloppen rondom de Langstraat.
Uitsnede van het ‘Plattegrond van de stad Arnhem met aanduidingen haren uitleg, 1853.’ Naar een tekening van H.J. Heuvelink, gemeente-architect.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8428. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij). 

7-4-1851 (maandag)
Aanleg Rijnkade
Nadat Arnhem in 1829 toestemming kreeg om de oude vestingwal en de verdedigingswerken af te breken, werden ook bij de Rijnkade de stadsmuren, bastions en rondelen gesloopt. Toen die werkzaamheden waren afgerond, besloot de gemeenteraad op 7 april 1851 om een basaltkade aan te leggen van de schipbrug tot de Sabelspoort.
Zo kwam letterlijk de weg vrij om aan de Rijnkade, Weerdjesstraat, Vossenstraat en Nieuwstraat huizen te bouwen. Het duurde niet lang, of de hele Rijnkade, van de Palmboomgracht bij de Sabelspoort tot het Roermondsplein, was met de welbekende wit gepleisterde herenhuizen volgebouwd. Stadsarchitect Hendrik Jan Heuvelink probeerde de nieuwbouw met zijn befaamde ‘Plan tot uitleg’ in 1853 nog enigszins in banen te leiden. Tevergeefs: achter de façade van de Rijnkade en Weerdjesstraat werden de meest miserabele woningen uit de grond gestampt: de sloppen en stegen van de Langstraat.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 101.

Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad. 
Zutphen 1990 (Uitgeverij: De Walburg Pers).

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 444.

Schaap, K. en A.S. Stempher,  Arnhem omstreeks 1865.
Arnhem 1989 (Gouda Quint bv).

Vredenberg, J., Stedelijke ruimte in de negentiende eeuw.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 34-53.

Rijnkade, 1865
Zicht op de Rijnkade bij de Sabelspoort met de fraaie herenhuizen. De voor de poort liggende Palmboomgracht is al drooggelegd.
© Gelders Archief: 1523-229-0086, onbekende fotograaf fotoalbum Staat Evers. Public Domain Mark 1.0 licentie.

8-4-1907 (maandag)
Hotel Monnikenhuizen, voorloper Arnhemse Buitenschool

Hotel Monnikenhuizen, 1915
De nieuwe prachtige horecagelegenheid aan de voet van de heuvels van Klarenbeek was van alle markten thuis: horeca, pension, restaurant en café.
© Gelders Archief: 1500-1555, onbekende maker, Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Villaparken Sonsbeek, Braamberg en Klarenbeek, 1909
‘Wandel- en Villaparken’ werd het gebied rondom de parken ten noorden van het stadscentrum genoemd. Recreëren en wonen gingen ook toen hand in hand bij het propageren van Arnhem.
© Gelders Archief: 1506-1121, onbekende maker, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie.
Exploitatie Hotel Monnikenhuizen, 1911
Uit: Arnhemsche Courant, 5-12-1911.
Via KB-site Delpher.

8-4-1907 (maandag)
Hotel Monnikenhuizen, voorloper Arnhemse Buitenschool
Dertien jaar voordat de stad Sonsbeek had gekocht ,was het gemeentebestuur in 1886 al voor f 242.885,29 (die 29 cent is wel een bijzondere afronding van de aankoopsom) eigenaar geworden van het landgoed Klarenbeek. Dat omvatte ook het gebied rondom het vroegere klooster Monnikenhuizen.
Op de golven van het toenemend toerisme besloot de gemeente op maandag 8 april 1907 om op de plek van de vroegere boswachterswoning en uitspanning een hotel te bouwen en te verpachten. De gemeente stelde daarvoor een bedrag van f 16.500,- ter beschikking en sloopte de vroegere boerderij-theeschenkerij bij de Bosweg op 1 februari 1909. In december 1911 werd de exploitatievergunning onderhands verleend aan een combinatie van de eigenaren van Stoombierbrouwerij ‘De Kroon’ aan de Amsterdamseweg en wijnhandel Robbers en Van den Hoogen aan de Velperweg.
Nog geen twintig jaar functioneerde het hotel. In 1929 werd het onderdeel van de ‘Arnhemse Buitenschool’, waarvan de nieuwe paviljoens met open ramen een ontwerp waren van de adjunct-directeur Gemeentewerken Arnhem, Herman B. van Broekhuizen.

Literatuur
Brander, A., Buitengewoon. De Arnhemse Buitenschool 1930-2006.
Arnhem 2010 (uitgave in eigen beheer auteur), p. 28-29.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 137.

Rhoen, R.P.M., Klarenbeek in de wandeling. Arnhems eerste stadspark 1886-1986.
Arnhem 1986 (Gemeentearchief Arnhem), p. 19, 33.

9-4-1559 (donderdag)
Weduwenhuis Over den Broeren mag in 1559 nog niet zo heten

Weduwenhuis over den Broeren, ca. 1650
Het Naell Tynnegieterhuis lag en ligt aan de Broerenstraat tegenover het Minderbroedersklooster van de Franciscanen. Het weduwenhuis ligt direct in het verlengde van de Nieuwstraat. In de tuin staat ook nog een achterhuis, dat ook tot het weduwencomplex. In de eerste jaren vonden er zes vrouwen onderdak. Dat aantal liep door uitbreidingen en verbouwingen van het pand op tot 20.
Legenda:
5. Broerenkerck

25. Op den Kleynen Oort
43. De Helsteegh
44. Nieuwesteegh
45. Jordenssteghe

Detail van de plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649 naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Joan Blaeu, Tonneel der Steden. Amsterdam 1649 (Scheepvaartmuseum, Collectie Atlas van Loon).
Ligging Naell Tynnegieterhuis, 1950
In 1950 werden in de Broerenstraat archeologische opgravingen gedaan. In de daarvoor gemaakte kaart is met het cijfer 1 het weduwenhuis aangegeven.
Kaart met dank aan Benno Landsheer.

9-4-1559 (donderdag)
Weduwenhuis Over den Broeren mag in 1559 nog niet zo heten
In Verleden Vandaag van 23 december berichtten we over de stichtingsdatum 1562 van het onderkomen voor weduwen in het Naell Tynnegieterhuis. Die datum staat ook nog steeds op de prachtige gevel van het pand tegenover de Nieuwstraat. Of beter: tegenover het vroegere Broerenklooster, want het zorghuis werd het ‘Weduwenhuis Over den Broeren’ genoemd.

We keken ook wel op toen in één van de Arnhemse kronieken een vermelding over het weduwenhuis in 1559 stond. Hoe was dit nu mogelijk? De inventarislijst van Arnhemse oorkonden en regesten van Nijhoff uit 1864 vermeldde wel de oorspronkelijke bron erbij: het Schepenaktenboek van de stad. Dan ga je zoeken in de 53-delige dikke boeken van het Schepensignaat in het Gelders Archief tot je eindelijk het besluit onder ogen hebt. En dan openbaart zich de oplossing van de verwarring al snel.

In een besluit van donderdag 9 april 1559 geven de twee burgemeesters en tien schepenen van de stad toestemming om een put voor het huis van ‘Naeleken Tynnegieter’ te verplaatsen naar de overkant van de straat, achter de muur van het Broerenklooster. Dit op verzoek van zes omwonenden die schijnbaar hinder hadden van voortdurend heen-en-weer-geloop van waterhalers of van de modderpoel die bij zo’n openbare waterput ontstaat. In het besluit staat nergens iets over het ‘Weduwenhuis’. Nijhoff had dit in zijn inventarislijst vast toegevoegd omdat de lezer meer bekend was met het huis onder die naam dan onder de naam van de vroegere bewoonster.

Literatuur
Arendsen. R., Weduwenhuizen in Arnhem.
Utrecht 2012 (onuitgegeven scriptie), passim.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 236.

Besluit 9 april 1559
De eerste regels van het besluit om de put te verplaatsen. In rood omrand: ‘totter puts, voor Naeleken Tynnegieters deur staande’.
© Gelders Archief: 2003-398, Oud Rechterlijk Archief Arnhem, Schepensignaat, 1423-1695, deel 398: 1558-1563,  folio 21 verso.
Geschiedenis Naell Tynnegieterhuis
In een Arnhemsche Courant uit 1937 werd de geschiedenis van het weduwenhuis beschreven.
Met dank aan Benno Landsheer.
Uit: Arnhemsche Courant, 6-3-1937. Via KB-site Delpher.

10-4-1674 (dinsdag)
Terugtrekkende Fransen willen geld zien

Franse kaart van Arnhem, 1672
De Franse cartograaf des Konings, Cher. de Beaurain, legde in 1672 alle veroverde steden op de kaart vast.
© Gelders Archief: 1506 Kaartenverzameling Gemeente Arnhem 8318. Public Domain Mark 1.0 licentie. (auteursrechtenvrij).

Gezicht op Arnhem in de Franse tijd, 1672-1674
In het kielzog van de Fransen trok ook de kunstenaar Adam Frans van der Meulen mee. Hij maakte o.a. het beroemde schilderij van de Rijnoversteek bij Lobith door de Fransen. Ook tekende hij dit ‘Arnhem vanuit het noorden met de Eusebiuskerk en de Walburgiskerk’.
© RKD, privécollectie. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

10-4-1674 (dinsdag)
Terugtrekkende Fransen willen geld zien
Achter de schermen zijn de voorbereidingen voor de Dag van de Arnhemse Geschiedenis in oktober al bezig. Het landelijke thema is ‘Wat een ramp!’ en dan mag het ‘Rampjaar 1672’ natuurlijk niet ontbreken. Daar past het volgende verhaal over dinsdag 10 april 1674 bij.

In het voorjaar van 1674 werd het Lodewijk de Veertiende duidelijk dat zijn bezetting van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1672 op een mislukking was uitgelopen. De ‘Zonnekoning’ verlegde zijn ambities en besloot om zijn troepen uit het oosten en zuiden van de Republiek terug te trekken. Maar de Fransen wilden nog het maximale uit de terugtocht halen. De Franse bestuurders en legeraanvoerders dreigden Arnhem en de Veluwe te plunderen en te verwoesten. Dat kon afgekocht worden via een ‘brandschatting’ van f 200.000,-. Dat geld had Arnhem niet, want de bezetter had in de twee jaar daarvoor de stad al uitgeperst tot de laatste penning. Verschillende onderhandelingstechnieken werden voor de dag gehaald. Kon er geen scheiding tussen Arnhem en het platteland van de Veluwe komen?. Met andere woorden: het platteland zoekt het zelf maar uit. Kon het bedrag niet omlaag, naar een mogelijk wel op te brengen bedrag? Kon niet worden volstaan met een voorschot nu en een afbetaling later? De Fransen gingen akkoord met het laatste, maar wilden wel een garantie voor die afbetaling. Daarop werden enkele Arnhemmers in gijzeling genomen en besloot de stad op 10 april om alle stedelijke inkomsten te gebruiken om het losgeld voor de gijzelaars (‘hostagiers/ostagiers’) bijeen te brengen. De Fransen namen uiteindelijk genoegen met f 160.000,- en vertrokken drie weken later uit de stad met hun gijzelaars.

n Verleden Vandaag van 18 februari hebben we gezien hoe dat voor gegijzelde Willem Muys afliep.
Lees in die rubriek op 16 november hoe de Fransen in 1672 Arnhem bezetten.

Literatuur
Keverling Buisman, F., Bestuur en rechtspraak circa 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.  
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 92-125, p. 116.

Klep, P.M.M., De economische en sociale ontwikkeling 1550-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), pp. 188-221, p. 176-177.

Kotte, W., Van Gelderse Bloem tot Franse Lelie. De Franse bezetting van de stad Arnhem 1672-1674 en haar voorgeschiedenis.
Arnhem 1972 (Gemeentearchief Arnhem), pp. 94-103.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 461.

Vries, S. de, Een gezicht op Arnhem in 1672: een tekening door Adam-Frans van der Meulen.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 11 (1991), nr. 1, p. 26-29.

11-4-1984 (dinsdag)
Brandbomaanslag in Lexibar met dodelijke slachtoffers

Lexibar tijdens de brand, 11-4-1984
Het blussen van de brand/
© Gelders Archief: 1524-11461, fotograaf Gemeentearchief Arnhem Diacollectie. Gemeente Arnhem CC0 1.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Lexibar na de brand, 1984
Na de brand werd het pand dichtgespijkerd. Op de achtergrond de Ketelstraat hoek Mariënburgstraat.
© Gelders Archief: 1544-17858-0001, fotograaf Gerth van Roden, CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Vrijspraak voor dodelijke aanslag?
De dader Santos S. had een psychiatrisch verleden en toen de advocaat om die reden om vrijspraak vroeg, brak er een storm van protest op de publieke tribune los.
Het Parool, 26-9-1984.

11-4-1984 (dinsdag)
Brandbomaanslag in Lexibar met dodelijke slachtoffers
Nu is de Wielakkerstraat één van de sfeervolle ‘7 Straatjes’ in hartje Arnhem. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw versnelde je er echter als eerzame burger je pas als je de korte doorsteek maakte van de Mariënburgstraat naar de Koningstraat. Het was een donker straatje waar criminaliteit, in de vorm van vechtpartijen en drugshandel de boventoon, voerde.

Vanaf de Ketelstraat had je direct links Café Lexi. Als ‘De Lexibar’ trok vooral klandizie van  Arnhemmers op de rand van de beschaafd-burgerlijke samenleving. Twintig meter verder rechts verkocht, de in februari 2022 overleden, Harm Dost zijn hasjiesj en marihuana aan Duitse softdrugstoeristen. Na de flauwe bocht zat weer links het roemruchte café ‘De Condor’ waar ex-bokser Pauli ‘Bomber’ Krause de scepter zwaaide.

In april 1984 liep een vechtpartij over cocaïne in de Lexibar helemaal uit de hand en de 34-jarige Arnhemmer Santos S. belandde met bebloed hoofd in de goot. Toen de politie hem daar aantrof, weigerde hij aangifte te doen of te vertellen wat er was gebeurd. De volgende dag keerde hij voor een wraakactie rond 11.00 uur terug met een emmer vol benzine. Een patatzakje wilde hij als lont gebruiken, maar hij was vergeten lucifers mee te nemen. Hij liet de emmer voor de Lexibar staan, haalde bij de sigarenwinkel om de hoek lucifers. Vervolgens gooide hij de emmer als brandbom naar binnen. Van alle bewoners en cafébezoekers konden er drie, waaronder de 16-jarige zoon van de caféeigenaar, niet meer ontsnappen aan de vuurzee en vonden de dood.

Literatuur
Caderius van Veen, D. en H. van der Ploeg, Verliefd op Arnhem. Deel 2.
Arnhem 1996 (Arnhemse Courant/Gelders Dagblad), p. 37.

Het Parool, 26-9-1984.

Ploeg, H. van der en D. Caderius van Veen, Verliefd op Arnhem Nieuwe Verhalen.
Velp 2019 (Colofon / Jansen & de Feijter), p. 47.

Verleden Vandaag 12 april
De bevrijding van Arnhem: dag 1, donderdag 12 april 1945

In een reeks van vijf dagbeschrijvingen belichten we de bevrijding van Arnhem in april 1945. Dit hoofdstuk uit de Tweede Wereldoorlog heeft (begrijpelijk) nooit die aandacht gekregen als de Slag om Arnhem in september 1944 en de daaropvolgende evacuatie en terugkeer van de bevolking. Daarom de komende vijf dagen: ‘de bevrijding van Arnhem’.

Geallieerde IJsseloversteek Westervoort-Arnhem
Sgt. Charles Harry ‘Slim’ Hewitt maakte als fotograaf van het No. 5 Army Film and Photo Section, Army Film and Photographic Unit de opmars van het geallieerde leger vanaf D-Day in Normandië tot o.a. de bevrijding van concentratiekamp Bergen Belsen mee. Hij maakte ook deze foto van de oversteek van een Buffalo-amfibievoertuig van Westervoort naar Arnhem op de vroege ochtend van 13 april 1945.
© IWM BU 3407 (Imperial War Museum. CC0 licentie, auteursrechtenvrij).
Geallieerde operaties, oktober 1944-april 1945
© Ranger Steve.CC BY-SA 3.0

De bevrijding van Arnhem: dag 1, donderdag 12 april 1945
De IJssel, even oostelijk van de spoorbrug bij Westervoort, donderdagavond 12 april, 23.15 uur en de regen valt hevig en onophoudelijk. Een groep stormboten en amfibievoertuigen van het 2e Bataljon The Gloucester Regiment, een eenheid van het Britse 49 ‘Polar Bear / West Riding’ Infantry Division, waagt de rivieroversteek van Westervoort naar Arnhem. Operatie (Quick) Anger nadert het hoogtepunt: de bevrijding van Arnhem.

Het is zeven maanden na de gedwongen terugtocht van de Britse Eerste Airbornedivisie uit Arnhem en Oosterbeek. In operatie Market Garden bleek de verkeersbrug bij Arnhem een brug te ver om de doorstoot van de geallieerde grondtroepen vanuit de Nederlands-Belgische grens richting Duitsland via Arnhem te maken. De Duitse slagkracht rondom Arnhem en Nijmegen bleek onverwacht sterk en dat bleef ook zo na oktober 1944. De geallieerde legerleiding besloot vervolgens om eerst de aanvoerlijnen veilig te stellen. Hoofddoel werd de verovering van havenstad Antwerpen en dat gebeurde pas eind november in o.a. De Slag om de Schelde. Toen de Duitsers op 2 december de Betuwe onder water zetten in operatie ‘Ooievaar’ (Fall Storch) werd de opmars van de geallieerden nog meer vertraagd. Om, op weg naar Arnhem en Holland, niet in de rug te worden aangevallen, moesten eerst in de operaties Veritable, Varsity en Plunder het Reichswald en de Rijnbruggen bij Emmerik, Wesel en Duisburg vrijgemaakt worden van de Duitse troepen. Pas daarna konden de Britse en Canadese eenheden via de oostelijke rechteroever van de Rijn oprukken naar Arnhem. 

In de nacht van 12 april was het zover: na een middag van heftige geallieerde artilleriebeschietingen staken ter hoogte van de AKU-fabrieken op de Kleefse Waard aan de Arnhemse kant van de IJssel de ‘Polar Bears’ van het Gloucester Regiment de rivier over. De Duitse opponenten hadden door de nacht en de zware regenval slecht zicht op de Britse soldaten. Die versterkten dat nogmaals door de aanleg van rookgordijnen: de ‘Tweede Slag om Arnhem’ was begonnen. Wordt vervolgd in Verleden Vandaag 13 april

Voor het opblazen van de Rijndijk bij Elden in het kader van Fall Storch, zie Verleden Vandaag van 2 december.

Geallieerde legerkaart Westervoort-Arnhem, maart 1945
Deze uitsnede uit een kaart van het Canadese leger uit maart 1945 toont de situatie rondom de IJsseloversteek. Er werd gebruik gemaakt van de vroegere landhoofden van het IJsselveer.
© Ministerie van Defensie van Canada / Laurier Military History Archive (LMH). CC0 licentie, auteursrechtenvrij).
Artilleriebeschieting Geitenkamp, april 1945
Na de oorlog barstte er een discussie los of de verwoestende artilleriebeschietingen op een vrijwel lege stad wel nodig was geweest. Alleen op de Geitenkamp was door de Duitse bezetter bewoning toegestaan. De geallieerden informeerden in de nacht van 9 op 10 april met strooipamfletten de bewoners voor de aanstaande granaataanvallen. De biljetten bereikten de wijk via afgeschoten granaatkartetsen.
© NIOD, 2-N14A-1 (collectie strooibiljetten). Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Verleden Vandaag 13 april
De bevrijding van Arnhem: dag 2, vrijdag 13 april 1945

Tank op het ENKA-terrein, 13 april
De Canadese Churchill AVRE-tanks maakten uiteindelijk het verschil op het AKU-terrein. Na een dag van felle gevechten werd het fabriekscomplex op de Kleefse Waard veroverd.
© IWM BU-3410, fotograaf Sgt. C.H. Hewitt, No. 5 Army Film and Photo Section, Army Film and Photographic Unit.(Imperial War Museum. CC0 licentie, auteursrechtenvrij).
Eusebiusbuitensingel, 13 april
Op vrijdag 13 april reikte de geallieerde aanval tot de Eusebiusbuitensingel. De Muziekschool, op de hoek van de singel en de Boulevard Heuvelink, werd in de gevechten totaal verwoest.
© Gelders Archief: 1584-327, fotograaf Nico Kramer. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

Verleden Vandaag 13 april
De bevrijding van Arnhem: dag 2, vrijdag 13 april 1945
In een reeks van vijf dagbeschrijvingen belichten we de bevrijding van Arnhem in april 1945. Vandaag dag 2.

Na de oversteek van de eerste eenheden over de IJssel volgden nog twee bataljons van het Gloucester Regiment van de Britse 49eWest Riding’ infanterie divisie. Zij maakten deel uit van het Eerste Canadese Leger, tweede legerkorps, onder leiding van luitenant-generaal Henry Crerar (leger) en luitenant-generaal Charles Foulkes (tweede korps). Deze bevelhebbershiërarchie van de Britse 49’ers, die zich tooiden met de bijnaam ‘Polar Bears’, zorgde er voor dat na de oorlog veel mensen dachten dat de Canadezen de ‘Polar Bears’ waren. Dit is dus een misverstand, de echte ‘ijsberen’ kwamen uit Engeland.

Nadat het oversteekgebied veilig gesteld was, werd in de IJssel een Bailey-pontonbrug vanuit Doornenburg ingevaren. Vanaf 10.15 uur konden ook de tanks van de 5e Canadese Tankdivisie richting Arnhem oprukken.
Dat was hard nodig want op het AKU/ENKA-terrein op de Kleefse Waard boden verschanste Duitse soldaten hardnekkig tegenstand. De tanks maakten echter het verschil en rond 18.00 uur was het fabrieksterrein veroverd.
Andere eenheden trokken, al vechtend, via twee lijnen op naar het stadscentrum. Via de Johan de Wittlaan wist men ’s avond de Eusebiusbuitensingel te bereiken.
Twee compagnieën trokken via de spoorviaducten in de Vosdijk naar het noorden. Via Plattenburg en Angerenstein bereikten ze  rond 21.00 uur de Saksen-Weimarkazerne aan de Monnikensteeg/Schelmseweg. De D-Compagnie van het Hallamshire Regiment kwam om 23.00 uur bij het kruispunt Apeldoornseweg-Waterbergseweg aan.
De tweede dag van de ‘Tweede Slag om Arnhem’ kostte uiteindelijk de geallieerden de meeste dodelijke slachtoffers van de hele bevrijdingsoperatie: 48 Britse en Canadese soldaten verloren het leven. Een veelvoud van Duitse soldaten kwam om.
Bijzonder op deze dag waren de vernietigende beschietingen van de wijk Geitenkamp. Daar verbleven o.a. de Arnhemmers die, al dan niet gedwongen, deel uitmaakten van het bestuur van de Duitse bezetter. De wijk kreeg daarom na de oorlog ten onrechte de bijnaam ‘NSB-wijk’. Door de granaatbombardementen werden vielen huizen vernield. Bovenal waren dertien dodelijke slachtoffers te betreuren.
De geallieerden konden zich vrijdagnacht 13 april opmaken voor de verovering van de binnenstad.

Verleden Vandaag 14 april
De bevrijding van Arnhem: dag 3, zaterdag 14 april 1945

Gevechten hoek Oude Kraan-Bergstraat, 14 april
Het tweede bataljon van het Essex Regiment probeert een groep Duitse sluipschutters uit te schakelen. We zien rechts nog juist een stukje van de luifel van het Grand Hotel Soleil. Aan de andere kant van de Bergstraat is vrijwel niets meer over van het prachtige winkelpand van banketbakker-chocolatier M.P.J. van der Velden. De prachtige koepel op het dak is helemaal weggeschoten,
© IWM BU-3507, fotograaf Sgt. C.H. Hewitt, No. 5 Army Film and Photo Section, Army Film and Photographic Unit.(Imperial War Museum. CC0 licentie, auteursrechtenvrij).
Shermantanks op de Hommelseweg, 14 april
Vanaf de, een dag eerder veroverde, Apeldoornseweg-Waterbergseweg banen Shermantanks zich een weg naar de binnenstad. Ze zijn hier ter hoogte van het Staringplein met links café Atlanta. Boven op de tweede tank zit kapitein Robert Murray, de opa van de schenker van deze foto aan het Gelders Archief. Hij had het commando over zo’n tien tanks van The Governor Generals Horse Guards Regiment.
© Gelders Archief: 1501-2608, onbekende fotograaf, Fotocollectie Gelders Archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Verleden Vandaag 14 april
De bevrijding van Arnhem: dag 3, zaterdag 14 april 1945
In een reeks van vijf dagbeschrijvingen belichten we de bevrijding van Arnhem in april 1945. Vandaag dag 3.

Op de vroege zaterdagochtend van 14 april stonden de Britse en Canadese eenheden aan de rand van de oude binnenstad. In het oosten van de stad waren Angerenstein en Monnikenhuizen veroverd. De Paasberg, Bronbeek, De Geitenkamp en Velp waren nog in Duitse handen.

Onder bescherming van tanks vechten de soldaten zich van huis tot huis zich naar de binnenstad. Vanaf de Hommelseweg rijden Shermantanks richting de Rijn en bij de Eusebiusbuitensingel zijn het Churchilltanks die zich een weg banen naar de andere kant van de stad. Duitse sluipschutters kunnen zich in elk huis bevinden en de tankcommandanten nemen geen risico. Bij de minste beweging vuren ze met hun tanks op elk huis dat verdacht oogt.
In het oosten van de stad worden De Paasberg en Bronbeek ontdaan van Duitse eenheden. De verwoestingen zijn totaal, maar aan het eind van de dag zijn de Duitse soldaten verdreven uit de binnenstad en de oostelijke wijken. Er worden bijna 200 krijgsgevangenen gemaakt.
Door de bevrijding van het stadscentrum is 14 april de officiële Bevrijdingsdag van Arnhem geworden. Maar veel wijken en natuurgebieden binnen de gemeentegrenzen zijn nog in Duitse handen. ’s Avonds maken de soldaten zich op voor de zuivering van het noorden de stad en opmars naar Schaarsbergen en Oosterbeek in het westen en Velp in het oosten.

Verleden Vandaag 15 april
De bevrijding van Arnhem: dag 4, zondag 15 april 1945

Burgers’ Dierenpark, mei 1945
Na de bevrijding  moesten de dieren van Burgers’ natuurlijk ook water hebben. Hier brengt in mei 1945 een Canadese tankwagen water. Rechts van de oude ingang aan de Schelmseweg staat een Universal Carrier (brencarrier)
© Gelders Archief: 1523-148-0011, fotograaf Nico Kramer, fotoalbums. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Ehrenfriedhof Zyendaal
Een jaar voor de start van operatie (Quick) Anger werd een Duitse militair op de begraafplaats in de hoek van de Schelmseweg en de Deelenseweg begraven.
Personeel van het Duitse radiopeilstation Teerose I (Terlet, bij Arnhem) brengen de laatste eer aan Obergefreiter Oskar Himmel (overleden op 13 maart 1944). Belangrijke gasten waren verder de generaals Martini en Kammhuber.
© Gelders Archief: 1560-2665, onbekende fotograaf, Fotocollectie Tweede Wereldoorlog. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Het Parool, 15 april 1945
In een gestencilde uitgave voor de regio Den Haag berichtte verzetsblad Het Parool op 15 april over de gebeurtenissen in Arnhem.
Het Parool, 15-4-1948. Via KB-site Delpher.

Verleden Vandaag 15 april
De bevrijding van Arnhem: dag 4, zondag 15 april 1945
In een reeks van vijf dagbeschrijvingen belichten we de bevrijding van Arnhem in april 1945. Vandaag dag 4.

Zaterdag 14 april waren het stadscentrum en enkele noordoostelijke wijken door soldaten van 49e ‘West Riding / Polar Bears’ Infanterie veroverd op de in Arnhem gelegerde Duitse een eenheden. In het noorden was het gebied rondom de Schelmseweg vanaf Alteveer richting Oosterbeek en Schaarsbergen nog in Duitse handen.
Vooral in de bossen ten noorden van de Schelmseweg hadden zich veel Duitse soldaten verschanst. Het kostte de geallieerden nog flink wat militaire inspanning om Burgers’ Dierenpark veilig te stellen en de bossen vrij te maken. Bijzonder waren de gevechten rondom de Duitse militaire begraafplaats Ehrenfriedhof Zypendaal. Vervolgens werd naar Schaarsbergen getrokken en konden de beweners op zondag 15 april hun bevrijders begroetten.

Verleden Vandaag 16 april
De bevrijding van Arnhem: dag 5, maandag 16 april 1945

Engelse terugblik op de bevrijding, april 1945
Het Engelse blad The Illustrated London News gaf een week na de bevrijding een overzicht van de strijd in Arnhem: van de oversteek van de IJssel tot de inname van de binnenstad. In de fotocollage werden de eerste en tweede slagen om Arnhem met elkaar verbonden ‘Avenging Men of the First Airnorne Division’: wraak voor de mannen van de Eerste Airborne Divisie.
© The Illustrated London News, 21-4-1945.
The Dutch are our allies!
Na de bevrijding verschenen overal in de stad Engelstalige verkeers- en informatieborden. Hieronder de aanwijzing dat de Nederlanders bondgenoten waren. Met andere woorden: laat hun spullen met rust.
© Gelders Archief: 1584-342, fotograaf Nico Kramer, Foto- en filmcollectie Nico Kramer. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Het Parool, 16 april 1945
In een paginagroot artikel gaf verzetsblad Het Parool een hartverscheurend verslag van de situatie in Arnhem. De meeste plunderingen waren inderdaad uitgevoerd door de bezetter. Vrachtwagens met huisraad waren door Duitse soldaten weggevoerd. Maar ook tientallen geallieerde soldaten namen een ‘aandenken’ uit de stad mee. Ook sommige achtergebleven en vroeg teruggekeerde geëvacueerde Arnhemmers konden af en toe de verleiding niet weerstaan om eigendommen van anderen ‘tijdelijk te lenen’.
Het Parool, 16-4-1948. Via KB-site Delpher.

Verleden Vandaag 16 april
De bevrijding van Arnhem: dag 5, maandag 16 april 1945
In een reeks van vijf dagbeschrijvingen belichten we de bevrijding van Arnhem in april 1945. Vandaag dag 5.

Na de geallieerde komst in Schaarsbergen verplaatste op maandag 16 april de frontlijn zich naar Oosterbeek, Apeldoorn, Velp en Doesburg. In Arnhem kon de balans worden opgemaakt en moest een nieuw gezag worden geïnstalleerd.
Over de exacte cijfers van militaire en burgerlijke slachtoffers van de bevrijdingsoperatie van vier dagen wordt nog steeds gediscussieerd. Aan geallieerde zijde waren er  100 Canadese en 51 Engelse soldaten gesneuveld en 134 gewond. Het aantal slachtoffers aan Duitse kant is helemaal onduidelijk. De schatting is dat er ongeveer 400 doden waren en dat er 1600 krijgsgevangen werden gemaakt. Doordat de stad, op de Geitenkamp na, helemaal geëvacueerd was, waren er slechts weinig burgerslachtoffers. Dertien bewoners van de wijk overleefden het granaatbombardement van 13 april niet.
De hevige bombardementen op de stad richtten uiteindelijk meer materiele schade aan dan de Slag om Arnhem in september 1944. Over de noodzaak en intensiteit van de bombardementen zijn de historici het onderling nog steeds oneens.

Het bestuurlijke vacuüm werd opgevuld door het Militair Gezag. Het zou bijna een maand duren voordat het Militair Gezag, de van zijn onderduikadres teruggekeerde wethouder, Chris Matser tot waarnemend burgemeester zou benoemen (9-5-1945).
Heel Arnhem lag in puin. Vrijwel geen huis van Lombok tot de Geitenkamp en van Malburgen tot Alteveer was gespaard gebleven. Van de ruim 26.000 woningen in de gemeente waren er slechts 156 onbeschadigd uit de oorlog gekomen. Ruim 3.500 huizen waren totaal verwoest.
De pogingen van het nieuwe bestuur om de geëvacueerde bevolking in behapbare aantallen terug te laten keren, mislukte. Zodra de Arnhemmers op hun evacuatie-adressen hoorden dat de stad bevrijd was, pakten ze hun weinige spullen bij elkaar en liepen terug naar hun woonhuizen van voor 25 september 1944.
Ze troffen een verwoeste en geplunderde ‘spookstad’ aan. De wederopbouw, de ‘Derde Slag om Arnhem’, kon beginnen.

Literatuur
Burgers, T., Waarom kostte Arnhems bevrijding zeven maanden?
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 39 (2019), nr. 3, p. 130-147.

Frequin, L., Knap, H.A.A.R. en W.H. Kruiderink, Arnhems Kruisweg.
Amsterdam 1946 (Uitgevrij Promotor).

Iddekinge, P.R.A. van, Arnhem 44/45.
Arnhem 1981 (Geldersche Boekhandel / Gouda Quint), p. 284-292.

Jacobs, I. D., Arnhem 40-45.
Zwolle 2014 (Uitgeverij WBooks), p. 82-91.

Kerkhoffs, B. van, Arnhem, stad van daklozen. Dossier ’44-’45.
Nijmegen 1981 (Vroom en Dreesmann).

Lunteren, F. De dubbele inzet van het Britse Hallamshire Regiment in april 1945.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 33 (2013), nr. 1, p. 35-42.

Lunteren, F. van en P. van Lunteren, Arnhem de Genoeglijkste. Een verzamelalbum vol geschiedenis. Deel 2. De periode 1940-1945. Arnhem 2020 (Jumbo), p. 58-61.

Potjer, M. R., Zestig jaar geleden: de bevrijding van Arnhem, 12-15 april 1945.
In: Arnhem de Genoeglijkste, jrg. 25 (2005), nr. 1, p. 27-30.

Roelofs, B., Vernieling en Vernieuwing. De wederopbouw van Arnhem 1945-1964.
Utrecht 1995 (Uitgeverij Matrijs), p. 11-24.

Verleden Vandaag 17 april
Royale Eerste Paasdag, 2022 – 1963

Paasdiner in Royal, 1963
Helemaal links chef-kok Albert Baede van Royal. Het tweede gerecht van rechtsboven is de royale kervelsoep.
Het Vrije Volk, 10-4-1963
Royal, 1938
Het oude ‘Royal’ van voor de oorlog op het Willemsplein. Rechts de neoclassicistische gevel van de Thorbecke-HBS.
© Gelders Archief: 1500-5132, prentbriefkaart van TEBA te Groningen. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Oudere Arnhemmers, en ‘Arneym’ rekent zich daar ook onder, denken nog met weemoed terug aan het vroegere café-restaurant Royal op het Willemsplein. ‘Stokoude’ Arnhemmers herinneren zich nog het Royal van voor de oorlog. Het terras van de creatie van architect Willem Diehl was jarenlang ‘the place to be’. Na jarenlang tobben met de horeca op die plek, is het nu met ‘Stan en Co’ weer die hotspot die het vroeger was. Op deze Eerste Paasdag 2022 kijken we naar het naoorlogse Royal. Wat stond in 1963 op het paasmenu? Een special van Het Vrije Volk en andere kranten van dat jaar geeft uitsluitsel. Onder de verzameling Nederlandse topkoks die hun mooiste paasgerecht demonstreren, is ook chef-kok A.A. (Albertus Alfonsus) Baede van het Arnhemse Royal. Hij presenteert zijn ‘Kervelsoep Speciale’. Baede was niet de minste. Voordat hij in Arnhem de leiding had over de potten en pannen in Royal, was hij kok geweest bij ‘t Goude Hooft’ op de Groenmarkt in Den Haag.

Royal, 1955
Het nieuwe ‘Royal’ kort na de opening. De witte gevel van de HBS zou vier jaar later een prooi worden van de sloophamer. Op de voorgrond de voetgangerstunnels bij de Jansstraat van het Willemsplein. De onderdoorgangen bij de Zijpsepoort zijn niet te zien op deze foto.
© Gelders Archief: 1501-04-18402, fotograaf Dick Renes, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie.
Willemsplein, 1965
Luchtopname met rechts, sinds 1961, de AKU-fontein op de plaats van de Thorbecke HBS. Daarnaast Royal.
© Gelders Archief: 1523-262-0074, fotograaf onbekend,
Dienst Stadsontwikkeling gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

18-4-1859 (zaterdag)
‘Nieuwe Weeshuis’ op Roermondsplein

Nieuwe Weeshuis, 1865
Het weeshuis stond op het Roermondsplein tussen de Rijnstraat en de Oude Kraan. Rechts van het gebouw liep nog de verdwenen Ridderstraat. Voor het weeshuis stonden paaltjes waar tijdens de veemarkt de dieren aan vastgebonden konden worden. Die ‘Beestenmarkt’ werd vanaf 1843 hier gehouden, nadat de verkoop eeuwenlang op de Jansplaats was gesitueerd.
© Gelders Archief: 1523-229-0052, onbekende fotograaf, fotoalbums Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Nieuwe Weeshuis, 1959
Het weeshuis tijdens de sloop in 1959. Boven de ingang prijkt nog de naam, maar het dak is er letterlijk er al vanaf.
© Gelders Archief: 1501-11093, fotograaf Gemeentepolitie Arnhem, Fotocollectie Gelders Archief. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Nieuwe Weeshuis 300 jaar, 1938
De tekst van het Gelders Archief bij de repro uit De Spiegel luidt:
Onder veel belangstelling is het feit herdacht, dat Arnhem’s “Nieuwe Weeshuis” aan het Roermondsplein drie eeuwen lang aan ouderloze een tehuis verschaft heeft. Thans zijn daar nog 30 a 40 kinderen. Onze fotograaf kiekte bij de feestelijke receptie de huisvader de heer E. Baart temidden van zijn blijde, feestvierende kinderschaar. De twee kleintjes op de arm van hun weesvader hebben nog de meeste pret bij deze gemoedelijke receptie.’
© Gelders Archief: 1583-12716, De Spiegel 7-1-1939,  Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

18-4-1859 (zaterdag)
‘Nieuwe Weeshuis’ op Roermondsplein
Het ‘Nieuwe Weeshuis’ bestond al meer dan 200 jaar toen het op zaterdag 18 april verhuisde van het oude ‘Huis achter de Rodenburg’ naar een nieuw gebouw op het Roermondsplein.
In 1638 stelde hopman (kapitein) Jacob de Wilt (van De Wiltstraat in St. Marten) geld beschikbaar om een weeshuis te stichten voor kinderen waarvan de gestorven ouders niet het volledige burgerrecht hadden. Want die laatste groep jeugdigen van de meer welgestelden kon terecht in het Burgerweeshuis. Het ‘Nieuwe Weeshuis’ werd ook wel het Armenweeshuis genoemd en dat gaf al aan uit welke bevolkingsgroep de kinderen kwamen: ‘voor kynderen, naeghelaeten bij schamele ouderen, geen borgheren deser stat’. Deze wezen betrokken in hun staalgrauwe lakense kleding met rode kraag in 1859 een nieuw onderkomen. Precies honderd jaar deed het gebouw dienst en toen werd het inmiddels bouwvallige, door de oorlog sterk beschadigde pand, gesloopt.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 105.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 353, 404.

Staats Evers, J.W., Beschrijving van Arnhem. 
Arnhem 1868 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zn. / Ongewijzigde facsimile herdruk Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1970), p. 139-141.

Vredenberg, J.P., Als off sij onse eigene kijnder weren. Het Burgerweeshuis te Arnhem 1583-1742.
Arnhem 1983 (Gemeentearchief Arnhem), p. 122-127.

19-4-1982 (maandag)
KEMA-affaire: start grondafgraving

Grondafgraving KEMA-terrein, 1982
Een verrijdbare overkapping moest voor een veilige afgraving van de vervuilde grond zorgen.
© Gelders Archief: 1544-12540-0002, fotograaf Gerth van Roden, CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Blokkade ingang bij KEMA-terrein, 29-03-1984
In Arnhem was een actieve afdeling van de Anti Kernenergie Beweging (AKB). Behalve de (mede-)organisatie van demonstraties naar Dodewaard, Borssele, Almelo en Kalkar werd ook menigmaal het KEMA-complex bezocht door de activisten. Hier een blokkade van de ingang in 1984 onder de leus ‘Weiger Atoomstroom’.
© Gelders Archief: 1544-17430-0003, fotograaf Gerth van Roden, CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

19-4-1982 (maandag)
KEMA-affaire: start grondafgraving
Het is al weer veertig jaar geleden dat op maandag 19 april op het KEMA-terrein aan de Utrechtseweg men begonnen met het voorzichtig afgraven van een deel van het terrein. Het was een voorlopig sluitstuk van een jarenlange strijd over de aanwezigheid van radioactief afval op het terrein. Dat afval was, sinds, de in gebruik name van twee kerntestreactoren in 1957, tot 1972 daar in kuilen op het parkachtige bedrijfsterrein begraven. De kinderen van de  familie Bax die in een dienstwoning op het terrein woonden, kwamen in aanraking met het kankerverwekkende afval en zoon Ruud overleed op 22-jarige leeftijd aan kanker.
Alarmerende berichten van de familie Bax en andere omwonenden werden eerste genegeerd, totdat er in een VPRO-tv-programma van documentairemaker Cherry Duyns aandacht aan werd besteed. Twee jaar later werd alsnog besloten tot het afgraven en het onderzoeken van het terrein. Die afgraving begon op maandag 19 april 1982.

Literatuur
Roelofs, B., De was buiten hangen. Arnhemse kwesties 1970-2000.
Utrecht 2020 (Uitgeverij Matrijs), p. 43-46.

20-4-1671 (maandag)
Afslag van de Santberg bij Onderlangs

Santberg / Sinckenberg, 1741
Op deze met waterverf ingekleurde tekening is ‘Onderlangs’ niet meer dan een smal (jaag)pad dat bij hoog water blank staat. De inham links in de stuwwal is de Sinckenbergh, het in 1660 ingestorte deel van de huidige Utrechtseweg.
Maker: Jan de Beijer, De Stadt Arnem langens den Rhijn.
© Gelders Archief: 1551-3850, Topografisch-historische atlas Gelderland. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Santberg met Joodse begraafplaats, 1782
De Doesburgse schilder Derk Jan van Elten (1750-1807) schilderde in 1782 de Santberg met de Joodse begraafplaats. Vanaf de openbare weg mochten de graven niet te zien zijn. Daarom werd een houten schutting rondom de dodenakker geplaatst.
© Museum Arnhem: GM 03390. CC-BY-NC-ND-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).

20-4-1671 (maandag)
Afslag van de Santberg bij Onderlangs
De Rijn bleek in de 17e eeuw moeilijk te beteugelen. Bij stormen en hoog water schuurde de rivier de heuvels van de Veluwezoom flink uit. Een kwetsbare plek was ‘Bovenover’ toen de weg bij ‘Onderlangs’ nog niet was aangelegd. Die heuvel werd de Santberg genoemd, ook omdat de pottenbakkers van de stad daar graag hun grondstof vandaan haalden.
Bij de Santberg maakt de rivier een flauwe bocht en in 1660 was het raak. Door een hevige stormwind stortte een flink deel van de, door het rivierwater toch al ondermijnde, Sandberg in. Het ingestorte deel kreeg de naam Sinckelenbergh. Het was dan ook geen wonder dat op maandag 20 april 1671 besloten werd om de voet van de heuvel te beplanten om verdere afslag te voorkomen.
In 1755 kreeg de joodse gemeenschap in Arnhem toestemming om daar, buiten de stadsmuren, een kerkhof in te richten. Deze is nog steeds te bezoeken.
Onderlangs, zoals we dat nu kennen, stamt uit 1838 toen er in de rivier kribben werden aangelegd en van het smalle jaagwandelpad een bredere weg werd gemaakt.

Literatuur
Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem.
Arnhem 1987 (KEMA), p. 44-46.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 343, 476-477.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 459.

21-4-1866 (zaterdag)
Gezondheidscommissie kan cholera-epidemie niet voorkomen

Waterpomp bij de Langstraat, ca. 1900
Openbare waterpomp in de voormalige Koopmansstraat, tussen de Langstraat en de Weerdjesstraat. We kijken richting de Weerdjesstraat. Direct rechts naast de pomp een gezamenlijk privaat dat als ‘wc’ diende. De uitholling in het plaveisel was deel van het ‘open goten stelsel’ dat als riolering fungeerde.
© Gelders Archief: 1583-3928, Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Cholera, 19e eeuw
De Arnhemmer Alexander Ver Huell gaf in 1884 deze persoonlijke impressie van de dodelijke ziekte,
© Gelders Archief: 2039-4206-0042, Archief Alexander Ver Huell. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

21-4-1866 (zaterdag)
Gezondheidscommissie kan cholera-epidemie niet voorkomen
In de 19e eeuw was Nederland geregeld in de greep van een cholera-epidemie. In de jaren 1833, 1849, 1853, 1859, 1866, 1888 en 1892 sloeg de besmettelijke bacteriële ziekte toe. Vooral die van 1866 maakte in ‘luxe-stad ’Arnhem verhoudingsgewijs veel dodelijke slachtoffers. Stierf voor heel Nederland 0,7% van de bevolking aan de cholera, in Arnhem was dit 1,5%. Die trieste koppositie had Arnhem te danken aan het lakse conservatief-liberale gemeentebestuur die weigerde te investeren in een goed waterleidings- en rioleringsnet. Want vervuild water was de oorzaak van de dodelijke besmetting en door het ontbreken van een waterleidingnet maakten de mensen gebruik van één van de 46 openbare waterpompen. Slechts de welgestelden hadden een persoonlijke waterpomp. In de sloppen van de Langstraat, Klarendal en Rietebeek (Spijkerkwartier rondom Boekhorstenstraat) Daarnaast was er ook geen ondergrondse riolering voor de afvoer van poep en pies. De gemeenschappelijke ‘poeptonnen’ stonden vaak bij de waterpomp en dat was besmetting slechts een kwestie van tijd.

Toen in het voorjaar van 1866 de eerste berichten van een nieuwe choleragolf Arnhem bereikten, sloeg de schrik het stadsbestuur om het hart. Op zaterdag 21 april besloot de gemeenteraad tot het instellen van een gemeentelijke gezondheidscommissie, de gemeentelijke voorloper van de huidige landelijke GGD. Tevergeefs: in het najaar stierven ruim 400 Arnhemmers aan de ‘Aziatische braakloop’. Pas zeventien jaar later werd de eerste aanzet gegeven tot het waterleidingnet. Op de riolering moesten de Arnhemmers nog langer wachten.
Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 115.

Laar, E. van, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw.
Arnhem 1966 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 41.

Osterloh, Y., Sterfte en de stad: het effect van maatregelen tegen cholera en dysenterie op sterftecijfers in Arnhem, 1850-1900.
Nijmegen 2020 (Online gepubliceerde masterscriptie Radboud Universiteit).URL: https://theses.ubn.ru.nl/bitstream/handle/123456789/10435/Osterloh%2C_Y.M._%28Yvo%29_1.pdf?sequence=1, geraadpleegd o.a. 18-4-2022.

Verhoeven, S., Toezien, vastleggen en bestrijden. Infectieziekten en het geneeskundig toezicht in Gelderland in de negentiende eeuw.
In: Bijdragen en Mededelingen Gelre, deel 111 (2020), p. 169-196.

Stedelijk Ziekenhuis, 1911
Tussen 1847 en 1931 stond het Stadsziekenhuis aan de Eusebiusbinnensingel. In het ontwerp van stadsarchitect H. J. Heuvelink sr. werden in 1866 de meeste cholerapatiënten verpleegd.
© Gelders Archief: 1523-117-0011, Fotograaf Emil van den Kerkhoff, Fotoalbums. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Arnhem, 1860
Rechtsonder het Stedelijk Ziekenhuis.
© Gelders Archief: 1506-7882, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

22-4-1786 (zaterdag)
Verbranding patriots blad op schavot voor stadhuis

Verbranding Post van den Neder-Rhijn, 1786
Alle exemplaren van nummer 433 van het blad werden in beslag genomen en door de Arnhemse scherprichter ‘tot asse’ verbrand.
Jan Lucas van der Beek, naar Jacobus van Meurs, ’t Verbranden van den Post van den Neder-Rhijn te Arnhem (1786).
© Rijksmuseum Amsterdam, FMH 4707, RP-P-1907-3972. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
‘Oude’ Stadhuis op de Markt, 1790
Vanaf het balkonnetje aan de voorzijde werden de belangrijkste besluiten hardop voorgelezen. Voor de executie van De Post van den Neder-Rhijn werd in 1786 een speciaal schavot voor het stadhuis gebrouwd.
Hier zien we op een anonieme tekening uit 1902 het oude vervallen stadhuis nog in relatieve glorie. De gotische toren werd ruim voor de algehele sloop, in 1802, wegens bouwvalligheid neergehaald.
© Gelders Archief: 1551-2956, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

22-4-1786 (zaterdag)
Verbranding patriots blad op schavot voor stadhuis
Op het schavot voor het ‘Oude Stadhuis’ op de Markt vonden tot het begin van de negentiende eeuw de uitvoeringen van de vonnissen plaats. De scherprichter voerde hier de lijf- en doodstraffen uit.

Eén van de bijzonderste executies vond plaats op zaterdag 22 april 1786. De beul verbrandde toen in het openbaar alle exemplaren  van het weekblad De Post van den Neder-Rhijn (nr. 433). In dat blad van de patriotten had een onbekende schrijver fel uitgehaald naar het Arnhemse stadsbestuur en daar was de magistraat niet van gediend.
De verbranding was één van de vele gebeurtenissen in de strijd tussen de patriotten en prinsgezinden tussen 1782 en 1787. In het laatste jaar werden de patriotten door het Pruisische leger verdreven. Acht jaar later kwamen ze met het Franse leger terug en in de Bataafse Revolutie moesten de stadhouder, prins Willem V, en zijn aanhangers het veld ruimen.
Die anonieme schrijver bleek later de Arnhemmer Steven van Bronkhorst (1763-1826) te zijn. Die schopte het in de 1813 nog tot commissaris van de politie van de stad, maar bleef het krantenwerk trouw. Hij was in 1814 één van de oprichters van de Arnhemsche Courant.

Literatuur
Aalbers, P.G., Justitiae Sacrum. Zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem.
Utrecht 1998 (Uitgeverij Matrijs), p. 72-74.

Ketelaar, S. Centrum van rechtspraak, straf en openbare orde.
In: Boonstra, O. en Lunteren, P. van (red.), De Markt van Arnhem. 800 jaar wonen, werken, besturen en bezoeken. 
Hilversum 2017 (Uitgeverij Verloren), p. 93-118, p. 106.

Theeuwen, P.J.H.M., Pieter ’t Hoen en De Post van den Neder-Rhijn (1781-1787).
Hilversum 2002 (Uitgeverij Verloren), p. 43-44 en 459-464.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90, p. 78-81.

23-4-1912 (dinsdag)
Koninklijk ‘bevallig lachen en vriendelijk neigen’

Erespoort Apeldoornseweg, 1912
De fraaie erepoort voor de hoofingang van Sonsbeek aan de Apeldoornseweg ter gelegenheid van het koninklijk bezoek.
© Gelders Archief: 1583-10268, uitgave Sandtmann & Co., Fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Koninklijk noenmaal
Het warme middageten mocht ook niet ontbreken. In de raadszaal van het stadhuis konden de uitverkoren voor dit noenmaal kiezen uit vis, lamsvlees of gevogelte. Ook had men de keus uit drie desserts.
Uit: Arnhemsche Courant, 23-12-1912. Via KB-site Delpher.

23-4-1912 (dinsdag)
Koninklijk ‘bevallig lachen en vriendelijk neigen’
Meer dan drie volledige krantenpagina’s wijdde de Arnhemsche Courant in haar avondeditie van dinsdag 23 april 1912 aan het bezoek aan Arnhem die dag van de 31-jarige koningin Wilhelmina en haar echtgenoot prins Hendrik.

Alles was uit de kast gehaald om de koninklijke gasten vorstelijk te onthalen. Van een fraaie Erepoort op de Apeldoornseweg bij de ingang van Sonsbeek tot het afnemen van een defilé door de koningin op de Markt. Vanaf het bordes van de ambtswoning van de commissaris van de koningin, Huis Anderlecht, aanvaardde de koningin de vele huldeblijken ‘met bevalling lachen en vriendelijk neigen’.

Hoogepunt was de rondrit in de koninklijke rijtuigen door de stad. Overal werden door kinderen – zoals Dikkie en Dina Sonneveld – bloemen aangeboden aan het vorstenpaar, waren erebogen gebouwd en zongen verschillende kindergroepen de koninklijke hoogheden toe. Uitgestapt werd o.a. bij het Kinderziekenhuis aan de Catharijnestraat, de weesafdeling van Insula Dei aan de Beekstraat en de firma W.J. Stokvis aan de Vijfzinnenstraat. Na een rondgang door de fabriek verleende de koningin het predicaat ’Koninklijk’ aan het bedrijf. Rond half zes keerde het koninklijke gevolg terug naar Paleis ’t Loo.

Literatuur
Arnhemsche Courant, 23-12-1912.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 142.

24-4-1965 (zaterdag)
Overlijden baronesse Van Verschuer

Jacoba barones van Verschuer, 1963
Jacoba van Verschuer op 78-jarige leeftijd.
© Particuliere collectie, fotograaf Louis Drent (alle rechten voorbehouden).
Opvang ‘De Drempel’
Op de hoek van de Parkstraat en Bleekstraat was tussen 1953 en 1966  het opvanghuis ‘De Drempel’ gevestigd. De vanouds hervormde Vereniging ‘Kinderzorg’ met Jacoba van Verschuer als bestuurslid had hiervoor gezorgd. Bij de opening werden de verdiensten en inzet van de dan 68-jarige freule geroemd: ‘Hoe vele kinderen hebben bij U hun hart uitgestort en hoe vaak hebt gij hen als een moeder getroost’.
© Gelders Archief: 1500-1895, Uitgever Jos Pé. Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Overlijdensbericht, 1965
Uit: Trouw, 27-4-1965. Via KB-site Delpher.

24-4-1965 (zaterdag)
Overlijden baronesse Van Verschuer
Op zaterdag 24 april 1965 overleed op 80-jarige leeftijd de alom gerespecteerde Jacoba barones van Verschuer. Haar adellijke titel dankte ze aan haar ouders. Haar vader was ook al baron Van Verschuer en haar moeder was barones Van Balveren en vrouwe van Mariënwaerdt. Op die laatste heerlijkheid in de Betuwe bij Beesd logeerde Jacoba geregeld in de zomermaanden, maar na haar studie rechten in Utrecht woonde ze vanaf 1909 de rest van haar leven aan de Jansbuitensingel 27 in Arnhem. Ze bleef ongehuwd en werd daarom ook met freule aangesproken.
Tijdens haar promotieonderzoek bleek al haar maatschappelijke interesse, want ze promoveerde met het proefschrift ‘Kinderrechtbanken’. Jacoba van Verschuer was vervolgens tientallen jaren actief in de kinderzorg en kinderbescherming. Ze was meer dan 40 jaar bestuurslid van Pro Juventute dat in Arnhem kantoor hield op de Zijpendaalseweg 1d. Maar toen ze al 68 jaar was opende ze als bestuurslid van de ‘Vereniging Kinderzorg’ in de Parkstraat een nieuw opvangtehuis voor meisjes: ‘De Drempel’ in de Parkstraat 1a. Dertien jaar later, in 1966, verhuisde het internaat naar Velp.
Ook de armenzorg maakte gebruik van haar bestuurlijke talenten en was ze o.a. 25 jaar voorzitter van de ‘Vereniging Armenzorg’.

Literatuur
Driessen, A., Verschuer, Jacoba Albertina barones van.
In: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. 
URL: http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Verschuer [27/06/2016], geraadpleegd o.a. 23-4-2022.

Leppink, G.B., Jacoba van Verschuer (1884-1965) en haar rol in het Arnhemse maatschappelijke leven.
In: Schulte-Van Wersch C.J.M. en T. Gitsels (red.), Arnhem. Elf facetten uit de 19de en 20ste eeuw. Zutphen 1983 (De Walburg Pers), p. 90-114.

25-4-1827 (woensdag)
Joodse begraafplaats De Valk Utrechtseweg

Joodse begraafplaats De Valk, 1855
Begraafplaats De Valk ligt juist boven de twee boompartijen. Rechtsonder is een stukje van de Utrechtseweg te zien. Litho, Panorama van Arnhem vanuit het westen, van waarschijnlijk Julius Gottheil.
© Gelders Archief: 1553-4, J. Gottheil, Topografische-historische Atlas van het Gemeentearchief Arnhem.
Joodse begraafplaats ‘De Valk’, 1832
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegevens van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.
Utrechtseweg, 1874
Omgeving van de twee Joodse begraafplaatsen in 1874.
Uitsnede van Sloten, P.K.P.J. van, Topographische kaart der gemeente Arnhem, enz. (1874).
© Gelders Archief: 0509-215, Kaartenverzameling. Public Domain Mark 1.0 licentie.

25-4-1827 (woensdag)
Joodse begraafplaats De Valk Utrechtseweg
Wie rond 1850 met de trein van Utrecht naar Arnhem reisde, zag vlak voor de aankomst aan de rechterzijde van het spoor een houten schutting. Daarachter bevond zich een joodse begraafplaats.

De oudste Joodse begraafplaats lag op de Sinckenbergh, direct ten zuiden van de Utrechtseweg een 150 meters verder richting Oosterbeek (zie Verleden Vandaag 20 april). Deze was, na een gebruik van 75 jaar, rond 1825 te klein geworden.
De gemeenteraad gaf daarom op zaterdag 25 april 1827 toestemming aan de Joodse Gemeente in Arnhem om achter de muur van het particuliere kerkhof bij het huis ‘de Valk’ (eigendom van de familie Prins) tussen Hotel Bellevue en de Brugstraat een nieuw Israëlitisch Kerkhof in te richten.
De oppervlakte van deze begraafplaats was ook niet groot en daarom maar kort in gebruik geweest. In 1858 kregen de Joden een plaats op het kerkhof op Onder de Linden bij het huidige Talmaplein toegewezen. De joodse begraafplaats De Valk werd geruimd in 1966.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 95.

Kooger, H., Rondom den Brink. Zwerven door West-Arnhem.
Arnhem 1987 (KEMA), p. 44-46.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 343, 468, 476-477.

26-4-1909 (maandag)
Verbreding Apeldoornsestraat tot 25 meter

26-4-1909 (maandag)
Verbreding Apeldoornsestraat tot 25 meter
Nadat vanaf 1880 Willem F.M.A.H. baron van Heeckeren (1858-1915) door schandalen in geldnood was gekomen (zie Verleden Vandaag 1 februari) moest hij flinke delen van zijn enorme grondbezit verkopen. De bouwontwikkelaars en architecten Van Gendt en Nieraad kochten van hem het terrein wat nu St. Marten en het zuidelijke benedenste deel van het Sonsbeekwartier is. Ze bouwden er huizen en vooral aan de oostzijde van de Apeldoornseweg verrezen prachtige villa’s en herenhuizen waarin de neorenaissance de boventoon voerde. De Apeldoornseweg werd, met de herenhuizen en een brede middenberm vol bomen, de Avenue Royale van de stad.
Toen bovendien vanaf 1900 het autoverkeer toenam, moest ook de Apeldoornsestraat als verbindingsstuk tussen de stad en de Apeldoornseweg achter het spoorviaduct (Apeldoornsepoort) worden verbreed. De gemeenteraad besloot daarom op maandag 26 april 1909 de straat een breedte te geven van 25 meter.

Apeldoornsestraat, 1910
De Apeldoornsestraat, gezien vanaf het spoorviaduct richting het Velperplein en de Jansbuitensingel, na de verbreding.
© Gelders Archief: 1500-109, Uitgave Wilhelm Reinier Weenenk & Snel. Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Verleden Vandaag 27 april 
Koningsdag en Koninginnedag jaren zestig

Programma Koninginnedag, 1960
Uit: Arnhemsche Courant, 27-4-1960.
Via KB-site Delpher.
Verslag Koninginnedag, 1960
Uit: Arnhemsche Courant, 2-5-1960.
Via KB-site Delpher.
Groot formaat: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000323024:mpeg21:p00008
Akkerwindestraat, 1975
De Akkerwindestraat in Malburgen-Oost was de uitvalsbasis voor ‘Arneym’ tussen 1963 en 1973 voor de koninginnedagactiviteiten.
© Gelders Archief: 1524-101, fotograaf gemeentearchief, Diacollectie Gemeentearchief Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Verleden Vandaag 27 april 
Koningsdag en Koninginnedag jaren zestig
Onder koningin Juliana (staatshoofd 1948-1980) en Beatrix (regeerperiode 1980-2013) heette de verjaardag van het vorstelijke staatshoofd Koninginnedag en was drie dagen later dan de huidige Koningsdag op 27 april. De dertigste april was de verjaardag van koningin Juliana en de in januari geboren Beatrix nam deze dag mee als viering van haar geboortedag. 31 januari werd toch als wat te koud gezien voor allerlei festiviteiten.
‘Arneym’ vierde als klein jongetje in de jaren zestig van de vorige eeuw de Koninginnedag vooral in Malburgen-Oost. Aan alle kinderspelen werd meegedaan: eierlopen, zaklopen, koekhappen, versierde fietsenoptocht, enz. enz.

28-4-1883 (zaterdag)
Waterleiding moet waterpomp vervangen

Waterpomp, 1876
Vanaf de negentiende eeuw waren de waterpompen niet meer de gemetselde waterputten. Hardstenen of gietijzeren kasten sierden het straatbeeld, zoals de afgebeelde pomp in de Bentinckstraat. In de kasten pompten Nortonbuizen dieper gelegen, en dus schoner, water op. Desalniettemin lag besmetting op de loer, want naast de pompen was via een ‘open-goten-stelsel’ de afvoer van hemel- en vervuild huiswater.
© Gelders Archief: 1583-3925, fotograaf onbekend, Fotocollectie Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Waterpomp bij ‘Klaagmuur’, ca. 1900
Visverkoopster Trui (links) en buurtgenote Maria Smaak staan tijdens het ‘drie emmertjes water halen op klompen’ bij de zwengelwaterpomp op de Molenkom het leven door te nemen.
Het waterleidingnet bereikte langzaam alle delen van de stad. De sloppenwijken rondom de Langstraat en de armere woongebieden in Klarendal en het Spijkerkwartier moesten tot in de 20e eeuw wachten. De waterpomp op de Molenkom tussen de Oeverstraat en het Roermondsplein/Ridderstraat werd tot in de twintigste eeuw gebruikt.
© Gelders Archief: 1583-13929, fotograaf onbekend, Fotocollectie Gemeentearchief Arnhem 2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Oorkonde met geschiedenis van het waterleidingnetwerk, 1882-1885
Bij de opening van het waterleidingnet in 1885 werd in een oorkonde met de geschiedenis en van het waterleidingnetwerk beschreven. Daarin ook het besluit van de gemeenteraad van 28 april 1883.
© Gelders Archief: 1506-7707, Arnhemse Waterleiding Maatschappij, kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

28-4-1883 (zaterdag)
Waterleiding moet waterpomp vervangen
De aanleg van een stedelijke ondergrondse waterleiding had in de tweede helft van de negentiende eeuw nogal wat voeten in de aarde. Na verschillende cholera- en difterie-epidemieën was iedereen er wel van overtuigd dat de achtenveertig openbare waterpompen in de stad niet meer voldeden. Besmet water eiste keer op keer ziektegevallen en, in het geval van cholera, dodelijke slachtoffers. Het gemeentebestuur deinsde echter terug voor overheidsingrijpen en de kosten van een gemeentelijk waterleidingnetbedrijf. Dat in 1883 toch werd besloten tot een waterleidingnet kwam vooral door het aandringen van de Gemeentelijke Gezondheidscommissie. De stadsarchitect en hoofd van Gemeentewerken Abraham van Cuijlenburgh jr. (1832-1886) stond onder curatele van de gemeenteraad en had niets in te brengen.
Groot was de schrik dan ook in maart 1883 toen de eindelijk verleende vergunning voor de aanleg van een waterleidingnetwerk door de vergunninghouders werd teruggegeven. Gelukkig werd snel een nieuwe partij gevonden en op zaterdag 28 april kon een nieuwe concessie worden afgegeven aan de Belgische maatschappij ‘Compagnie Générale des Conduites d’Eau’. Het zou nog eens twee jaar duren voordat in het heuvelachtige Arnhem de waterleiding operationeel was (zie Verleden Vandaag 16 februari).

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 128.

Knap, W. W.G.Zn. en Vergouwe, G.F.C., Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 193-194.

Ranft, F.R., Nutsvoorzieningen.
In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs Utrecht), p. 144-159, p. 147-149.

Riele, A.W. te, Geschiedenis van de dienst.
In: 100 jaar werk in uitvoering 1887-1987. Gedenkboek Gemeentewerken – Arnhem.
Arnhem 1987 (Dienst van Gemeentewerken Arnhem), p. 11-44, p. 23.

Schaap, K. en Seebach, C., Op uw gezondheid.
Arnhem 1985 (Gemeentearchief Arnhem), p. 26-31.

Schulte-van Wersch, C. van, Abraham van Cuijlenburgh 1832-1886.
In: Vredenberg, J. (red.). Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp. Ontwerpers van gebouwen, stedelijke ruimte en landschap tot 1965.
Utrecht 2019 (Uitgeverij Matrijs), p. 60-61.

Van Sonsbeke (W.K. van Loon), Arnhemse straten geplaveid met herinneringen Deel II.
Arnhem 1993 (Gijsbers & Van Loon), p. 16-18.

29-4-1795 (woensdag)
In de strijd om de vrijheid sneuvelt de vrijheid

Grote of Eusebiuskerk, 1742
In de kerk vonden de revolutionaire vergaderingen plaats. Schilderij van Jan de Beijer. We zien rechts ook nog het Oude Stadhuis en de Visbank. Voor het stadhuis staat een waterpomp. Links staat het grote huis ‘Anderlecht’.
© Rijksmuseum Amsterdam: RP-T-1918-389. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

Jan Willem Evers, 1796
Silhouetportret van Jan Willem Evers (1756-1832). De tekening is gemaakt naar aanleiding van zijn benoeming tot afgevaardigde van Arnhem in de eerste Nationale Vergadering in maart 1796.
© Rijksmuseum Amsterdam: NG-402-H, tekenaar mogelijk Hausdorff. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Woonhuis Jan Willem Evers Beekstraat
Zilversmid en koopman Jan Willem Evers woonde lange tijd in een groot huis met ommuurde tuin op de hoek van de Beekstraat en de Kromme Elleboogsteeg. Die muur zien we rechts op dit schilderij van Johannes Weissenbruch rond 1847 waar het Catharinagasthuis in de schaduw van de twee torens van de Walburgiskerk centraal staat.
© Hermitage Petersburg Rusland: ГЭ-3824, Johannes Weissenbruch, Gezicht van Arnhem, ca. 1847. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

29-4-1795 (woensdag)
In de strijd om de vrijheid sneuvelt de vrijheid
Om drie uur in de middag was het zover op woensdag 29 april 1795. In de Grote of Eusebiuskerk had zich de hele Arnhemse burgerij verzameld om ‘vrijelijk’ over het nieuwe bestuursreglement van de stad te discussiëren en te besluiten.
Dit alles zou het voorlopige sluitstuk moeten worden van de revolutie die zich sinds januari in de Republiek der Zeven Verenigde Nederland had voltrokken. Arnhem had zich op 17 januari overgegeven aan het Franse leger en de teruggekeerde Nederlandse, of beter gezegd, ‘Bataafse’, patriotten. De Franse generaal Lefebvre zette het zittende stadsbestuur af en installeerde een Comité Revolutionnaire van zes Arnhemmers. Die stelde nieuwe bestuursregeling volgens de ideeën van de Verlichting en Franse Revolutie op.
In de aanloop naar de einddiscussie op 29 april vonden er in achttien wijken vergaderingen over de concepten van het nieuwe reglement plaats. Daar bleek dat het tweede artikel van Afdeling 4 (het reglement telde tien afdelingen/hoofdstukken met in totaal 146 artikelen) de meeste discussie opriep. In dat artikel stond dat een combinatie van bestuurlijke functies niet verboden was. Verschillende radicale Arnhemmers vreesden dat daarmee de weg open bleef voor die praktijken van de verjaagde regentenkliek die men juist wilde uitbannen. Juist de als gematigde bekend staande zilversmid Jan Willem Evers (1756-1832) werd hun spreekbuis. Hem vielen hoon en intimidatie van de verdedigers van het reglement ten deel. Evers werd het spreken op de slotvergadering op 29 april onmogelijk gemaakt en het reglement werd aangenomen. In de ‘Bataafse Revolutie’ die vrijheid, gelijkheid en broederschap moest brengen, sneuvelde de vrijheid van meningsuiting als één van de eerste idealen.

Literatuur
Evers, J.W., Verslag door Jan Willem Evers Als Gecommitteerde der Burgerij tot het overzien van het Regeringsplan voor de Stad Arnhem, Gedaan in de wettig opgeroepene Vergadering der stemgerechtigde Burgers op den 12 October I795. Arnhem 1796 (J.H. Moeleman).

Eijsink, Th. N., Restauratie en revolutie in Arnhem 1 juli 1787 – 6 mei 1795.
Arnhem 1967 (Uitgeverij Gemeentearchief Arnhem), p. 72-91.

Schulte, A.G., Mr. Jan Willem Staats Evers (1828-1894).
In: Schulte, A.G. (red.), Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur 1792-1992. Overal lieten zij hun sporen na.
Zutphen 1992 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 199-210.

Wissing, P. van, Stad op drift: politiek tussen 1700 en 1815.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem van 1700 tot 1900.
Utrecht 2009 (Uitgeverij Matrijs), p. 54-90, p. 81-83.

30-4-1476 (zondag)
Muntslag voor een gevangen genomen hertog

Adolf van Egmond, hertog van Gelre
Adolf van Egmond was voortdurend in een machstrijd om Gelre verwikkeld. Zijn zoon, de bekende Karel van Gelre (1467-1538), zette die traditie voort.
© Wikimedia Commons, 18e-eeuwse gravure van Sébastien Pinssio. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Munthuis in de Bakkerstraat, ca. 1650
De ‘Olde Munte’ stond in de Bakkerstraat schuin tegenover de Pastoorstraat. Vanaf de Broerenstraat gaat een steegje naar de achterzijde van het vroegere munthuis. Dat straatje heet nog steeds Muntsteeg. In de 19e eeuw verbouwde de machtige familie Brantsen het munthuis tot een imposant woonhuis, maar behield de naam. Die patriciërswoning werd in 1925 gesloopt en maakte plaats voor bioscoop Palace. Nu is op deze plek boekhandel Colofon te vinden.
Detail van een plattegrond van Arnhem, uitgegeven door Joan Blaeu naar de kaart van Nicolaes Geelkercken uit 1639.
© Scheepvaartmuseum Amsterdam, Collectie Atlas van Loon, Joan Blaeu, Tonneel der Steden, Amsterdam 1649.

30-4-1476 (zondag)
Muntslag voor een gevangen genomen hertog
Het was een verre reis naar Mechelen in België voor Jasper Heylich, een poorter (burger) uit Arnhem. Maar er stond veel op het spel. En zo stond Jasper op de ‘Lesten daighs der maent van Aprille, int jaer duysent IVC ende sessentseventich’ voor de in Bourgondische gevangenschap verkerende hertog van Gelre, Adolf van Egmond. Die ontving hem in de rekenkamer van het Bourgondische hof waar de altijd strijd en slag voerende hertog Karel de Stoute de dienst uitmaakte.
Adolf en Karel hadden beiden geld nodig en wilden de muntslag in Gelre veilig te stellen. De muntmeester Adriaan van Loker was overleden en daarom benoemden ze op deze zondag in 1476 Jasper Heylich met de functie van muntmeester. Na zijn benoeming kon Jasper terugkeren naar Arnhem om in het munthuis ‘die alde meynte / die old muente / de olde munte’ in de Bakkerstraat de geldstukken te slaan. Zijn ‘bediening tot meester-particulier’ kwam net op tijd, want een jaar later sneuvelden zowel Karel als Adolf in verschillende veldslagen.

Literatuur
Bosch, R.A.A., Stedelijke macht tussen overvloed en stagnatie. Stadsfinanciën, sociaal-politiek structuren en economie in het hertogdom Gelre, ca. 1350-1550.  
Hilversum 2019 (Uitgeverij Verloren, Werken Gelre no. 62), p. 116-118.

Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581). Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 127-129.

Markus, A., Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw. Met geschiedkundige aantekeningen.
Arnhem 1975 ongewijzigde herdruk van 1906 (Uitgeverij Gijsbers & Van Loon), p. 359-364.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875. Deel 5  no. 84, p. 72.

Maart Verleden Vandaag

1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15 16 17
18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31

Elke dag in het verleden gebeurde er wel iets opmerkelijks in Arnhem.

Vastenavond 1523 (dinsdag)
Elisabeth, hertogin van Gelre, viert carnaval in Arnhem

Het was altijd een gevecht tussen de vier steden van Gelre: waar gaan de hertog en hertogin ‘vastelavont’ vieren? Nu was Karel van Gelre voortdurend op (oorlogs)pad en daarom spitste de strijd zich toe op zijn echtgenote, Elisabeth van Brunswijk.
Behalve de eer en grote festiviteiten stonden ook financiële belangen op het spel. Want de luxe maaltijden gingen vergezeld van de nodige vaten bier en wijn. Die werden door de plaatselijke handelaars geleverd. Daarnaast was het de gewoonte dat de hertogin kwistig met geldbedragen strooide om haar erkentelijkheid aan de Arnhemmers te tonen.

Zo ook in 1523: in het Wijnhuis op de Grote Oord werd een twee dagen durende ‘vastelavont’ gehouden, waarbij de ‘Raeden, Burgemeesteren (Arnhem had er twee), Jufferen en Burgherkijnderen’  aanwezig waren. Muziek luisterde het geheel op: ‘harpen- en trommelslegers, trompetten en pijpers’ (fluiten). Een extra beloning kreeg de blinde speelman. De totale kosten voor ‘den Genadighen Vrouwe’ waren 23 goudguldens en tien florijnen.

Literatuur
Hasselt, G. van, Kronijk van Arnhem. 
Arnhem 1790 (Uitgeverij W. Troost en Zoon), p. 83-84.

Huwelijksportret Elisabeth van Brunswijk, 1519
Reproductie van een houtsnede met een portret van Elisabeth van Brunswijk-Lünenburg (1494-1572). De afbeelding werd gemaakt ter gelegenheid van het huwelijk met: Karel van Egmond, hertog van Gelre (1467-1538) op 7 december 1518 in Celle (Duitsland).
De bruid houdt een anjelier vast als symbool van het huwelijk en draagt een hoed met struisveren.
Opschrift: Se La Dvxcesse De Geldres.
Onderschrift: Dits die figuir va[n] Elizabeth een docht[er] va[n] Luneborch en Bruneswick Hartochinne va[n] Gelre Gulick ende Grefinne va[n] Zutueen An[n]o 1519.
© Stedelijk Museum Zutphen: 0250-P 01372b, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2-3-1612 (vrijdag)

(contra)remonstranten: quade humeuren van bavianen en slijkgeuzen

Kerk van de Vrijzinnig Hervormde Gemeente, 1926
Het ontwerp van de kerk uit 1926 was van H.B. van Broekhuizen uit het Arnhemse architectenbureau van Gerrit Feenstra. De stijl van de Nieuwe Haagsche School zien we in het siermetselwerk en de strakke kubusachtige vorm. Als je binnen bent, vallen de prachtige gekleurde glas-in-loodramen nog meer op.
© Gelders Archief: 1500-1894, Weenenk & Snel te Den Haag, Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Parkstraatkerk, 1983
Tekening van het kerkgebouw Vrijzinnig Hervormde en Remonstrantse gemeente van o.a. de Remonstrantse Broederschap. Een afwijkende zakelijke parel in het kralensnoer van neoclassicistische panden aan de Parkstraat.
© Gelders Archief: 1506-2764, Dienst Stedebouw Arnhem. Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

2-3-1612 (vrijdag)
(contra)remonstranten: quade humeuren van bavianen en slijkgeuzen
Op 2 maart 1612 stuurde het Arnhemse stadsbestuur een brief aan stadhouder Maurits waarin het om militaire hulp vroeg en de prins waarschuwde. Dit allemaal “tot afwering der schadelijke en lasterlijke ketterijen door sommige quade humeuren in den staat in gevoerd en strekkende tot scheuring onder de provinciën en infractie der landvorstelijke hoogheid”.
De politieke macht en het ‘ware’ geloof is de inzet van een protestantse broederstrijd tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) van de Tachtigjarige Oorlog.
De remonstranten, aanhangers van de ideeën van de Leidse hoogleraar Arminius, stonden tegenover volgelingen van een collega-professor van hem, Gomarus en zijn contraremonstranten. Niet alleen was de inzet een interpretatie van de Bijbel en de predestinatieleer (is de mens vooraf voorbestemd voor de hemel of hel). Het ging er ook om of de Staten-Generaal of de Gewestelijke Staten een bepaalde richting op konden leggen aan de inwoners.
De Arminianen (rekkelijken, vrijzinnigen) dolven op de Nationale Synode in Dordrecht van 1619 uiteindelijk het onderspit. Hun tegenstanders verbasterden de naam Arminianen al snel tot ‘bavianen’.
De Gomaristen (preciezen, orthodoxen werden op hun beurt ‘slijkgeuzen’ genoemd, omdat ze liever met modder aan hun schoenen een kerk verder liepen dan in een remonstrantse kerk het Woord Gods te moeten beluisteren.
In Arnhem moesten de remonstranten ook formeel het veld ruimen, maar een kleine Remonstrantse Broederschap bleef altijd bestaan. Sinds 1926 hebben ze een fraai kerkgebouw aan de Parkstraat.

Literatuur
Derks, G.J.M. en R.J.A. Crols, Spijkerkwartier en Boulevardkwartier. Een monumentale wijk met karakter in Arnhem.
Utrecht 2002 (Uitgeverij Matrijs), p. 54.

Klerck, J. de, Johannes Fontanus (1545-1615).
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 260-261.

Klerck, J. de, Kerk en religie circa 1500-1700.
In: Keverling Buisman, F. (red.), Arnhem tot 1700.
Utrecht 2008 (Uitgeverij Matrijs), p. 254-275, p. 266.

Nijhoff, P., Inventaris van het Oud Archief der Gemeente Arnhem
Arnhem 1864 (Uitgeverij Is. An. Nijhoff & Zoon), p. 427.
 
Wander, R.H.J., Kerken. Duizend jaar religieuze bouwkunst in Arnhem.
Utrecht 1997 (Uitgeverij Matrijs), p. 49.

3-3-1888 (zaterdag)
Ingrijpende renovatie schouwburg

Schouwburg, 1865
Het theatergebouw vlak na de opening in 1865.
© Gelders Archief: 1551-3114, prent van R. Geissler, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Gaslamp voor schouwburg, 1888
Tekening van de gaslamp die met de verbouwingsgelden werden geïnstalleerd: Siemens Regenerativ – Gasbrenner no. 35, modell 88.
© Gelders Archief: 1506-7996,Technisch Bureau Symons en Huygen Civiel Ingenieurs, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

3-3-1888 (zaterdag)
Ingrijpende renovatie schouwburg
Hoe anders, dan de afgelopen twee jaar in de gemeenteraad, was de stemming in de raadszitting van 3 maart 1888. Zonder al te uitvoerige discussie en zelfs zonder hoofdelijke stemming ging de raad akkoord met een ingrijpende verbouwing van de Stadsschouwburg. Het voor die tijd toch forse bedrag van fl 37.400,- werd niet alleen aan de (brand)veiligheid besteed. Bijna alles in het theater kreeg een opknapbeurt: opslagruimtes, artiesteningang, foyer, directiekamers, toiletten, verwarming en gasverlichting.
Dit alles nog geen vijfentwintig jaar nadat de schouwburg in 1865 was geopend. Het zou niet de laatste renovatie zijn totdat het pand in 1934 volledig afbrandde (zie Verleden Vandaag 27-12). Op dezelfde plek verrees in 1938 een nieuw gebouw dat nog steeds de kern vormt van het huidige stadstheater. En opnieuw staat die voor een ingrijpende kostbare verbouwing.

Literatuur
Bemmel, H.Chr. van, Cultuur.
In: Meurs, M.H. van, e.a. (red.) (2004). Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 290-315; p. 307-308.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 129.

Righart, H. en Bergh H. van den, Vijftig jaar speelruimte. Geschiedenis van de Schouwburg Arnhemm 1938-1988.
Zutphen 1988 ( Walburg Pers), p. 14-18.

Verslag der zitting van den Gemeenteraad, 3-3-1888.
In: Gelders Archief: 2192-112, Secretarie Gemeente Arnhem.

Renovatie schouwburg, 1888-1890
Tekening van het centrale deel van de schouwburg i.v.m. de verbouwing.
© Gelders Archief: 1506-8003, Gemeentewerken Arnhem, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Verwarming en ventilatie schouwburg, 1888-1890
De aanleg van het nieuwe cv- en ventilatiesysteem in de schouwburg,
© Gelders Archief: 1506-8008, Gemeentewerken Arnhem, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4 t/m 6 maart 1855 (zondag t/m dinsdag)
Watersnoodramp

Peilschaal hoogwaterstanden
Naast het brugwachtershuis van de schipbrug stond, tot het einde van de oorlog, een waterpeilschaal van Rijkswaterstaat. Daarnaast had de gemeente een eigen steen geplaatst met de hoogwaterstanden. Bovenaan staat 1855: het jaar met de hoogste waterstand ooit gemeten.
Met dank aan Geert Visser.
© Gelders Archief: 1560-4809, fotocollectie. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Kaart van de watersnood, 1855
De situatie rondom Arnhem bij de overstromingen.
Uitsnede van Kaart van de overstromingen langs den Duitschen Rijn en den Gelderschen IJssel veroorzaakt door de doorbraken in maart 1855.
© Gelders Archief: 1551-28, Drukkerij Thieme, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Kruiend ijs voor de Sabelspoort, 1865
Metershoge ijsschotsen blokkeerden als een dam de waterdoorstroom. De zojuist aangelegde basaltkade aan de Rijnkade en de dijken ten zuiden van de stad werden beschadigd. Het opkomend hoogwater had vervolgens vrij spel. Het ijsschouwspel trok, evenals in het hedendaagse hoogwatertoerisme, grote belangstelling.
© Gelders Archief: 1551-3081, prent van Reiner Craeyvanger naar Alexander, Ver Huell, Topografisch-Historische Atlas. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

4 t/m 6 maart 1855 (zondag t/m dinsdag)
Watersnoodramp
Het thema dit jaar van de Maand van de geschiedenis / Dag van de Arnhemse geschiedenis is ‘Wat een ramp!’. Daarom besteden we in de aanloop naar de activiteiten in oktober wat extra aandacht aan enkele trieste gebeurtenissen. In Verleden Vandaag van 19 februari kwam de watersnood in 1861 aan nodig, nu die van 1855.
Het had die winter weer eens flink gevroren en de Rijn was bedekt met een dikke ijslaag. Toen het in de eerste week van maart wat warmer werd, kwam het ijs door de stroming van de stijgende waterstand  in beweging. Het kruiende ijs stapelde zich op tot een enorme ijsdam en beschadigde de kades, Malburgse veerdam en dijken. Het toestromende water stroomde door de gaten en over de dijken en zette een flink deel van het rivierengebied langs de Rijn en IJssel onder water. Voor de leniging van de ergste nood werd op 20 maart een algemene collectie gehouden met een opbrengst van fl. 7597,87.

Literatuur
Burgers, T., Watermonumenten. Beken, bruggen, dijken en gemalen in Arnhem.
Utrecht 2010 (Uitgeverij Matrijs), p. 45-47.

Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913. 
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 103.

Knap, W. W.G.Zn. en Vergouwe, G.F.C., Arnhem 1233-1933. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het zevende eeuwfeest van Arnhems’ stedelijk bestaan.
Arnhem 1933 (Uitgeverij N.V. Drukkerij en Uitgevers-Maatschappij De Vlijt), p. 148.

Mulder, J.R., Keunen, L.J. en Zwart, A.J.M., In de ban van de Betuwse dijken.
Deel 5 Malburgen. Een bodemkundig, archeologisch en historisch onderzoek naar de opbouw van de Rijndijk te Malburgen/Bakenhof, Arnhem.

Wageningen 2004 (Alterra-rapport 405), p. 89-91.

5 maart 1529 (dinsdag)
Oekraïense kleuren van Karel van Gelre in Arnhem

Wapen van Gelre bij Karel van Gelre
Op het praalgraf van Karel van Gelre in de Eusebiuskerk is het wapen van Gelderland aangebracht: twee ‘klimmende’ leeuwen.
In 1371 kwamen de twee hertogdommen Gelre en Gulik onder één landsheer, Willem I. Dit ging wel gepaard met een opvolgingsoorlog (Gelderse Successieoorlog), een zusterstrijd (Machteld tegen Maria) en met geld gekochte dubieuze allianties.
Vanaf dit jaar bestond het wapen van Gelre uit twee leeuwen: de oorspronkelijke Gelderse leeuw (gele leeuw op blauw veld) kreeg gezelschap van de Gulikse leeuw (zwarte leeuw op geel veld).
© Fotograaf Jan de Vries, 2022.
Heraut van Gelre in blauw en geel, 1400
Rond 1400 maakte Claes Heijnensoon (ca. 1345-1414) het Wapenboek van Gelre. Zijn naam bleef lang onbekend en hij stond jarenlang bekend onder zijn functie ‘De Heraut van Gelre’. Hij beeldde zich in dat boek met alle Gelderse adellijke wapens ook zelf af. Op zijn cape met rood afgezette cape de gele Gelderse leeuw op een blauw veld.
© KBR (Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel): M.S. 15652-56, folio 122 recto. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

5 maart 1529 (dinsdag)
Oekraïense kleuren van Karel van Gelre in Arnhem
In deze roerige tijden (maart 2022) wordt het een tijd om naar de Gelderse-Oekraïense kleuren geel-blauw te gaan. Op 5 maart 1529 beval hertog Karel van Gelre (1467-1538) in een missive (brief) dat alle Gelderse ambtenaren op hun kleding (‘cledonge’) zijn kleuren moesten dragen. Die ambtenaren hielden vooral kantoor in Arnhem, dus de stad moet opgesierd zijn met de kleuren van de hertog: geel en blauw: “Item onse divisie (= livrei/ambtskleding) sall sijn root, gell ind blauwe geschackeert”. Het rood waarvan Karel in zijn brief sprak, waren de klauwen en tong van de gele Gelderse leeuw op een blauw veld. Daarbij ging Karel voorbij aan de tweede (Gulikse) leeuw van het wapen van het hertogdom: een zwarte leeuw op een geel veld (geel-swert).

Literatuur
Hellinga, G.G., Hertogen van Gelre. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (1021-1581).
Zutphen 2012 (Uitgeverij Walburg Pers), p. 101-104.

Nijhoff, Is. An. (red.), Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland, door onuitgegeven oorkonden opgehelderd en bevestigd. (6 delen; Arnhem en Den Haag 1830-1875). Deel 6, 3e stuk, no. 1549, p. 944.

6 maart 1814 (zondag)
Opvang Franse krijgsgevangenen

Beekstraat Arnhem, 1821
De ‘stallen aan de Beek’ stonden op de plek van de huidige schouwburg; rechts van het midden aan het begin van het vijfhoekige ravelijn. Detail uit een plattegrond uit 1821.
© Gelders Archief: 1506-1519, Bureau Stadsplan Arnhem, Kaartenverzameling Gemeente Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Militaire stallen aan de Beekstraat, ca. 1832
Moderne luchtfoto met de kadastrale gegeven van 1832.
© Hisgis website, bewerking Jan de Vries 2022.

6 maart 1814 (zondag)
Opvang Franse krijgsgevangenen
Op 30 november 1813 verjoegen Pruisische troepen en Russische kozakken de Fransen uit Arnhem. Vrijwel tegelijkertijd landde de toekomstige koning Willem I met een scheepje op het strand Scheveningen. Een definitief einde van de Franse Tijd was het nog niet, want het leger van Napoleon hield nog andere steden, zoals Nijmegen en Amsterdam, bezet. Die werden in de eerste maanden van het nieuwe jaar verdreven. Nijmegen had veel meer Franse soldaten binnen de stadsmuren dan Arnhem en de stad was te klein om ze allemaal op te vangen. Meer dan 1800 soldaten en 44 officieren werden daarom op 6 maart 1814 overgebracht naar Arnhem. In de Varkensstraat en in de soldatenstallen op de Beek zaten al 900 krijgsgevangenen gevangen. Die kregen nu gezelschap.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 81.

7-3-1896 (zaterdag)
Gemeente verdringt Bell Telephoonmaatschappij

Bell telefooncentrale, 1882-1896
De eerste telefooncentrale stond in de Pauwstraat op de hoek van de Jansstraat.
Telefooncentrale, 1908
Een opname in het afscheidsfotoboek van wethouder mr. Izaak Everts uit 1908.
Telefonistes achter de schakelkasten in de centrale aan het Velperplein-Looierstraat-Telefoonstraat.
© Gelders Archief: 1506-1519, Fotoalbum Aandenken voor mr. I. Everts BHzn, 1883-1908. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Telegraaf- en telefoonkantoor, ca. 1940
De gemeente gaf in 1919 de opdracht voor de bouw van een nieuwe telefooncentrale. Die kwam aan de andere kant van het Velperplein (adres Apeldoornsestraat 2), waar nu Rembrandt staat. Rechts is de Spoorwegstraat met de Lutherse Kerk.
Architect Joop Crouwel van de Rijksgebouwendienst ontwierp het prachtige pand in de stijl van de Amsterdamse School (baksteenarchitectuur). De opening was in 1923 en het einde kwam op 14/15 april 1945. Het pand werd toen van binnenuit met TNT (trotyl) door het Duitse leger opgeblazen om de geallieerden op het laatste moment nog even dwars te zitten.
© Gelders Archief: 1583-12231, onbekende fotograaf, fotocollectie voormalig gemeentearchief Arnhem  2. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

7-3-1896 (zaterdag)
Gemeente verdringt Bell Telephoonmaatschappij

Dat Arnhem in de 19e eeuw een welgestelde stad was, laat ook de introductie van de telefoon zien. Na Amsterdam was Arnhem de tweede stad van het land dat een eigen telefoonnet kreeg. In augustus 1882 opende de Nederlandsche Bell Telephoonmaatschappij (naam naar de uitvinder, Alexander Graham Bell)een kleine telefooncentrale in de Pauwstraat. Dat kon doordat de gemeenteraad de firma in dat jaar, op 12 april, een vijftienjarige concessie had verleend. Toen die in 1896 afliep werd in de raadsvergadering van 7 maart besloten om de vergunning niet te verlengen. De gemeente nam het telefoonnet in eigen beheer en vestigde de centrale aan het Velperplein. Het kleine Telefoonstraatje naast het Velperplein herinnert daar nog steeds aan. Aan die gemeentelijke exploitatie kwam, met de overname door de Rijkstelefonie in 1926, een einde.
Wie had nu als eerste een telefoon in Arnhem? Dat was het sjieke Hotel Bellevue aan de Utrechtseweg, die had de allereerste van de veertig aansluitingen in 1882.

Literatuur
Fockema, D., Hogerlinden J.G.A. en Wal, G. van der, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
Rotterdam 1813 (N.V. W.N.J. van Ditmar’s Uitgevers Maatschappij), p. 127, 132.

Jansen, J. (red.), Telegraaf- en Telefoonkantoor Arnhem.
In: Telefan.nl. nr. 2 (2020) Magazine  Speciale uitgave 75 jaar na dato. Copyright CC-BY-NC.
URL: https://pubhtml5.com/bookcase/avxs, geraadpleegd o.a. 5-3-2022.

Ranft, F.R., Nutsvoorzieningen.
In: Meurs, M.H. van e.a. (red.), Arnhem in de twintigste eeuw.
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs Utrecht), p. 144-159, p.152-154.

Schulte, A.B.C en A.G. Schulte, De verdwenen stad. Arnhem voor de verwoesting van 1944-1945.  
Utrecht 2004 (Uitgeverij Matrijs), p. 74-75.

Stempher, A.S. (1982). Nog ‘s sjouwen door Oud-Arnhem.
Arnhem: Gijsbers & Van Loon (3e druk, 1e druk 1969.) p. 106-107.

8 maart, Internationale Vrouwendag
Drie strijdbare Arnhemse vrouwen door de eeuwen heen

Marga Klompé krijgt Arnhemse onderscheiding, 1968
Op een carnavalsavond in Musis Sacrum van de Arnhemse ‘De On-Ganse’ reikt grootvorst Nardus I de ‘Orde van de Zachte G’ uit aan minister Marga Klompé. Een passende Arnhemse beloning voor haar landelijke en maatschappelijke verdiensten.
© ANP Historisch Archief 13861480, ANP-fotograaf, fotoarchief, 1963-1968. CC-BY-4.0 licentie (alle rechten voorbehouden).
Louise van Ommeren tegen slavernij, 1794
Een welgesteld 18e-eeuws gezin kijkt op het borduurwerk naar een muisje in een kooi. Louise van Ommeren laat met de tekst eronder blijken dat dit meer is dan een onschuldig lieflijk gezinstafereeltje:
‘Komt, daar onse harten bloeden / Dat hier onse daden spreken / Op het zien van slavernij / Laten wij dit Muisje vrij.’
© Rijksmuseum Amsterdam: NG-1991-22. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).



Helena Coets met muzikaal familiewapen, ca. 1669
Rond een ruitvormig schild met drie jachthoorns bevinden zich twee zilveren veren. Aan weerszijden daarvan twee groene bebladerde takken, die aan de boven- en benedeneinden gekruist samengebonden zijn. Rechtsboven de naam van Helena Coets.
© Gelders Archief: 2052-16, Wapenboek St. Caecilia, 1663-1740. Muziek-college St. Caecilia. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).

8 maart, Internationale Vrouwendag
Drie strijdbare Arnhemse vrouwen door de eeuwen heen
Sinds 1911, in Nederland vanaf 1912, is 8 maart Internationale Vrouwendag. In een tijd van ‘Me Too’ blijkt dat vrouwenstrijd nog steeds geen overbodige luxe is. Daarom vandaag aandacht voor drie bijzondere Arnhems vrouwen uit drie verschillende eeuwen.
We beginnen met de in de Rijnstraat geboren Marga Klompé (1912-1986). Als eerste vrouwelijke minister van Nederland zorgde ze voor de invoering van de Algemene Bijstandswet (1965). Hierdoor werden vrouwen financieel onafhankelijk van hun man en hoefden ze niet in een slecht huwelijk bij hun man te blijven.
Louise van Ommeren-Ommeren-Hengevelt (1757-1846) was een patriotse vrouw uit Arnhem aan het eind van de 18e eeuw. Nog voordat het abolitionisme Nederland bereikte, pleitte zij in een borduurwerk voor de afschaffing van de slavernij.
De derde is Helena Coets die in 1677 de voorzitster (praetor) werd van het ‘St. Caecilia-Concert’ . Dit in een tijd dat vrouwen alleen maar via hun man burgerrecht hadden en daarmee uitgesloten waren van alle officiële functies. Helena weigerde echter zich als excuusvrouw in het elitaire muziekgezelschap te zien: niet “om alleen te zijn tot een ornament des collegie”.  

Literatuur
Duysters, K., Ode aan vier vrouwen in de naaldkunst. Louise van Ommeren, Constance de Nerée tot Babberich, Mien Bongers en Tjitske Modderman.
In: Arnhems Historisch Tijdschrift, jrg. 34 (2014), nr. 2, p. 62-65.

Mostert, G., Marga Klompé, 1912-1986. Een biografie.
Amsterdam 2011 (Uitgeverij Boom).

Staats Evers, J.W., Het St. Caecilia-Concert te Arnhem, opgericht in 1591, uit het archief beschreven.
Arnhem 1874 (Drukkerij G.W. van der Wiel & Co.), p. 8, 45, 71.

9-3-1908 (maandag)
Nieuw viaduct Zijpendaalsche Poort

Zijpsche Poort voor en na de verbreding
De drie doorgangen van de Zijpendaalsche Poort tot 1908 en het boogviaduct van 1909 gezien vanaf het Willemsplein.
© Gelders Archief: 1500-5211, onbekende maker. Prentbriefkaarten Collectie Arnhem. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Eerste auto in Arnhem, 1896 (?)
Aan het begin van de Rijnkade, bijna onder de Nelson Mandelabrug, staat een gedenksteen. Naast een afbeelding van een Benz Victoria (Daimler Viktoria) vertelt de tekst dat op de Rijnkade op 18 mei 1896 de allereerste auto in Nederland reed.
Om deze gebeurtenis te herdenken, werd in 1996 de gedenksteen geplaatst. Burgemeester Paul Scholten nam toen, als onderdeel van de festiviteiten van de Stichting 1