© Gelders Archief: Oud Archief Arnhem 2422. Public Domain Mark 1.0 licentie (auteursrechtenvrij).
Op een detail van een tekening uit de tweede helft van de zestiende eeuw liggen handelsschepen naast de Rijnpoort (links). Molenstenen, om graan te malen, liggen op de kadewal. Een vat (met Duitse Rijnwijn?) wordt door de kraan verplaatst.
Binnenin de kraan werd de hijs in beweging gebracht door een tredmolen waarin mannen liepen. Boeren uit de Betuwe die met hun producten naar de stad willen, moeten gebruiken maken van het veer bij de Praets. Pas in 1603 wordt de schipbrug in gebruik genomen.
Middeleeuwse handelsstad
Arnhem is nooit een belangrijke handelsstad geweest. In de veertiende eeuw winnen ambacht en nijverheid wel terrein ten koste van de landbouw. De oudste straatnamen Weverstraat, Bakkerstraat, Ketelstraat, Vijzelstraat, zijn veelzeggend. Arnhem was vooral van belang voor de regionale handel. Betuwse boeren brachten hun vee, fruit en graan naar de stad. Over de Veluwe liep een Hanzeweg naar zusterstad Harderwijk.
Op de Korenmarkt, voorheen ‘Nye Merckt’, is vanaf 1563 de graanmarkt gevestigd. De voormalige pakhuizen daar, die rond 1900 om de Korenbeurs zijn gebouwd, geven tegenwoordig onderdak aan cafés en discotheken. De gebouwen in neostijlen roepen herinneringen op aan de Hanzehuizen in Deventer en Zutphen.
Op deze foto uit 2008 herbergt de Korenbeurs nog het Focus Filmtheater. Die is sinds 2018 verhuisd naar het Kerkplein/Audrey Hepburnplein. Het vroegere graanverkoopgebouw op de korenmarkt werd in 2021 omgebouwd tot een ‘foodhall’.
Fotograaf Cor Bekink, 2008. © Cor Bekink en Jan de Vries, 2008
Hanze
In 1441 werd Arnhem ook lid van de Hanze. Om lid te worden reisde een Arnhemse bestuurder onder dreiging van de pest persoonlijk naar Lübeck. Om zich te wapenen tegen ‘de zwarte dood’ had hij uit de stadsapotheek kaneel en gember meegekregen. Tegenbezoeken werden ook afgelegd. In Arnhem kregen de Duitse handelsvrienden een warm onthaal met tweeëndertig kannen wijn. Het handelsverbond was in die jaren echter al over zijn hoogtepunt heen.
Vanaf de dertiende eeuw maakte Arnhem zijn eigen geld. De munten werden eerst geslagen op de Nieuwe Markt (nu: Korenmarkt), later in het St. PetersGasthuis. Vanaf het midden van de vijftiende eeuw vond de muntslag plaats in ‘de Olde Munte’, in de Bakkerstraat. Toen dit prachtige huis in 1926 werd gesloopt, werd er de roemruchte bioscoop ‘Palace’ (inmiddels ook al weer verdwenen) gebouwd.
Handelsschepen die de Rijn op- en af voeren, legden veelal gewoon aan de Rijnoever aan, die hier en daar met een kade was versterkt. Halverwege de vijftiende eeuw werd een hijskraan gebouwd om de overslag van goederen van het schip naar de wal te vergemakkelijken. In de veertiende eeuw was haven van de stad niet meer dan een uitgegraven waterpoel bij de Rijnpoort. Het duurde tot 1603 voordat een beschutte haven, de Oude Haven, met een kade werd gebouwd. Tot die tijd lagen de schepen, veelal met Duitse Rijnwijn, gewoon langs de opgehoogde Rijnoever.
Op Warnsborn staan prachtige negentiende-eeuwse ANWB-handwijzers. Ze geven nog steeds het traject aan van de middeleeuwse Hanzeweg tussen Harderwijk en Arnhem. De oorspronkelijke weg is voor een belangrijk deel nog steeds te volgen.
© Jan de Vries, 2008.
De Harderwijkerweg was eeuwenlang de belangrijkste uitvals- en handelsroute naar het noordwesten. Pas in de zeventiende eeuw werd die functie overgenomen door de Postweg, de huidige Amsterdamseweg.
Detail uit Nicolaes Geelkercken, Kaart van het schependom Arnhem, 1650.
© Gelders Archief, Lade 1_k23. PD.
Op een zeventiende-eeuwse kaart van het schependom van Arnhem is de handelsweg ingetekend. De namen ‘Hoogen en Laagen Harderwijckerweg’ duiden op een intensief gebruik. Bij slecht weer was de lage weg onbegaanbaar en kozen de handelaars met hun wagens de hoger gelegen route over de uitgestrekte Veluwe. De ‘Goossenspol’, tussen de lage en hoge weg, was een – nog steeds bestaande – grensmarkering van het schependom.
Herinneringsplaatsen
Harderwijkerweg
St. Petersgasthuis (muntslag in 14e eeuw)
Oude en Nieuwe Kraan
Hanzestraat (Presikhaaf)